Аалзны тор-6

2012.05.18.

Б.Ганбат /Дэд доктор/

Н.Энхбаяр баривчлагдлаа. Авлигын загалмайлсан эцэг торны цаана очлоо. Хэрвээ тэр намтайгаа муудалцаагүй бол ингэхгүй байсан.

Хэрвээ тэр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдаагүй бол «энх тунх» байх байсан. Хэрвээ тэр аалзны торонд орооцолдогсдоо хэтэрхий зовоогоогүй бол зүгээр өнгөрөх байсан.

Түүнийг чөлөөлөх өөр олон жилийн хамтрагсад болох Ч.Улаан, Д.Тэрбишдагва, О.Чулуунбат, Ц.Даваасүрэн нарын ээлжээ хүлээгсэд гүйлдэв. С.Батболд, Б.Бат-Эрдэнэ, М.Энхболд, Ц.Мөнх-Оргил, Ц.Цэнгэл, Р.Раш гээд дараагийн ээлжийн олон хүн айдастай үлдэв. С.Баяр, Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан гээд түүнтэй хамтраагүй нөхөд нь баяртай үлдэв. Аалзны торны сүлжээнд хэдийнэ хамрагдсан боловч цаад эзнээ таниагүй, хэзээ ч уулзаж байгаагүй мянга мянган дагалдагсад нь гайхан үлдэв.

Аалзны тор цувралын сүүлчийнхийг 2005 онд бичсэнээс хойш долоон жил өнгөрчээ. Энэ хооронд энэ сүлжээ өргөсөн тэлж, Монгол орныг нөмрөн авсан байна. Энэ хооронд улсын төсөв арав дахин нэмэгдэж, сүлжээний залгидаг мөнгө зуу дахин нэмэгдлээ. Улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нэг тэрбум хүрдэггүй байсан бол одоо бараг 10 тэрбум доллар болжээ. Улсын төсөв 300 сая доллар байснаа дөрвөн тэрбум доллар боллоо. Улаанбаатарын төсөв 10 сая доллар байснаа одоо зуу гараад явчхав. Харин хүмүүсийн амьдрал бахь байдгаараа.

Сүлжээнд хамарч буй 20 мянга орчим төсөв захиран зарцуулагчийн халаасалж байгаа мөнгө энэхүү сүүлийн долоон жилд даруй зуу дахин нэмэгджээ. 2000 оны сонгуульд нийт зарцуулсан мөнгө долоон тэрбум төгрөг байсан бол одоо сонгуульд орж байгаа нэр дэвшигч бүр ийм мөнгө гаргахад бэлэн сууж байна.

Энэ хооронд «Аалзны тор» нийтлэлийг бичсэн хүн ч олон гарч ирлээ. Н.Багабандийн, дараа нь Н.Энхбаярын зөвлөх байсан Дугар гэгч үүнийг бичсэнээ сониноор дамжуулан зарлалаа. «Өдрийн сонин»-д шуудангаар өгсөн Аалзны тор-5-ыг хамгийн түрүүн Баабар олзолж аваад Н.Энхбаярт өөрийгөө бичсэн хэмээн аваачиж өгсөн байна. Хариуд нь Н.Энхбаяр Баабарт Ч.Улааны хулгай хийсэн нийтдээ 11 сая доллар материалыг өгчээ. Улаан 2005 оны сонгуульд өөрийгөө Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлээд өрсөлдөх гээд байсан тул ийм алхам хийсэн. Харин Баабар үүнээс хойш удаа дараа Ч.Улааныг зоригтойгоор хулгайчаар нь дуудан, шүүхэдвэл шүүхэд гээд байгаа нь гартаа материал оруулсанд байгаа юм. Энэ материалыг олж авсныхаа шанд Аалзны тор-5-ыг хаана ч нийтлэхгүй гэж ам өгчээ.

Монголын шинэ цагийн түүхэнд Н.Энхбаярын нэр тод харлаж харагдана. Хаалттай нийгэм нээгдэж, түүхийн хуудас солигдоход өөрөө нуран унаж байсан МАХН гэдэг архаг сүлжээг Н.Энхбаяр өвлөн авч, буцаан амьдруулсан билээ. Үзэл санаа, итгэл үнэмшилгүй болж хоосорсон энэ сүлжээг зөвхөн их мөнгө, их шунал буцаан амьдруулж чадна гэдгийг тэр мэдэрсэн. Үүнийгээ ч гүйцэтгэсэн. Улс орныг хучсан аварга тор нэхсэн. Одоо тэрбээр дараа үеийнхэндээ бариулж байна. Түүнийг идэхээр өөрийнх нь буй болгосон түмэн төмөр шоргоолж айсуй.

Нийт 27 бие даасан хэрэгт түүнийг сэжиглэж байгаагаас зургааг нь Авлигатай тэмцэх газраас баталгаажуулжээ. Түүний идэж уусан асар их хөрөнгийн хэмжээг 80-100 сая доллараар барагцаалдаг. Энэ тухай бүгд ярьдаг. Хүн бүр сэжиглэдэг. Одоо түүний шадар хамсаатан болоод байгаа ш.Энхсайхан түүңд «авлигын загалмайлсан эцэг» нэр хайрласныг нийгэм тэр дор нь нэгэн дуугаар хүлээн авсан. Авлигатай тэмцэх газар Монголд их л хожим байгуулагдсан ба дарга нь Н.Энхбаярын биечилж сонгон шалгаруулсан, өөрийнх нь бие төлөөлөгч байсан юм. Тэр хүн нь өөрөө авлига шамшигдууллын хэрэгт орж ял авсан. Хуулиар халдашгүй эрхийн хүрээнд хамаардаг учир парламентаас түүнийг ялтан болгоход зөвшөөрөл авах ёстой. Гэвч урьд нь Н.Энхбаяртай хамтарч буюу ивээл дор нь идэж уусан хуучин хамсаатнууд нь Н.Энхбаяраас айсандаа Авлигатай тэмцэх газрын даргын халдашгүй эрхийг цуцлахаас цааргалан зугтаж бүтэн жил зувчуулжээ. Н.Энхбаярын тавиул шоронд орж, энэ байгууллагаас холдсоны дараа л Н.Энхбаярын хэргийг мөрдөх бололцоо анх удаа үүссэн байна. Гэтэл энэ хооронд Авлигатай тэмцэх газар 10 орчим хэрэг илрүүлсэн нь улс орны зах хязгаарын хамгийн доод шатны хамгийн бага албан тушаалтны хамгийн жижиг хэргүүд байсан юм.

Аль ч нийгэм, аль ч үндэстэнд байдгийн нэгэн адил коммунист Монголд авлига байсан. Гэвч хувийн хэвшил тас хориотой, нийгмээрээ нян ядуу, гагцхүү төрийн хараат нарийн нягт хяналттай нийгэмд өгье гээд юмгүй байсан учир авлига шил архиар хэмжигддэг байлаа, Ийм байдал өнөөгийн Хойд Солонгост ч өргөн дэлгэр ажиглагддаг. 1990 онд нийгэм чөлөөт ардчилсан дэг, зах зээлийн горимд шилжингүүт хуучин нөхцөл нурж, шинэ дэг тогтож амжаагүй байхад авлига маш хурдтайгаар газар авч эхэлсэн юм. Энэ нь нэг талаас төрийн бүхий л аппаратад халдаж, нөгөө талаас өгч авч буй хэмжээ геометрийн прогрессоор өсөв.

1994 онд Буян хэмээх Б.Жаргалсайхан Японоос зээл авахдаа Засгийн газрын баталгаа гаргуулж авсан. Энэ тухай хэрэг хожим илрэн шуугиан болоход Ерөнхий сайд асан нь өгөөгүй гэж булзаж байлаа. Харин өрөө төлөхгүй луу унжсан Б.Жаргалсайхан «Та надаас хэдэн костюм авлаа!?» хэмээн хэвлэлээр асуун Ерөнхий сайдыг мадалж байв. Энэ нь тэр үеийн авлигын хэмжээг харуулж байгаа хэрэг. 18 сая долларын оронд хэдхэн хос костюм өгсөн бололтой. Өнөөдөр ийм зүйлийг дор хаяхад хоёр сая доллараар хийнэ. Хэд дахин өссөн байна даа?

1990, 1996 онд өмч хувьчлал, гадаадын зээл тусламжаас шинэ Монголын авлига гараагаа авсан. Гадаадын тусламж, ялангуяа хүнсний тусламжийн дэндүү дийлэнх нь хулгайн замаар ордог, үүнийг төрийн албан тушаалтнууд авлига шамшигдууллын замаар цааш хийдэг байлаа. Тухайн үед Соросын сангийн хийсэн судалгаагаар гадаадын хүнсний болон ядуурлыг бууруулах тусламжийн 80 хувь нь шамшигдууллаар ордог ба ядуусын 70 хувь нь энэ хөтөлбөрт огт хамрагддаггүй байв. Мөн гадаадын ялангуяа хүнсний тусламж сонгуулийн санал авах гол хэрэгслэл болж байсныг нийтээр мэддэг. Тайвань нь 2000 он хүртэл Монголыг өөрийн нэг хэсэг гэж үздэг байсан тул тэндхийн Монгол Төвөдийн хороогоор дамжуулж олон сая долларын хүнсний тусламжийг илгээжээ. Гэвч Монголын Засгийн газар үүнийг үл зөвшөөрдөг ч албан бус байдлаар авч төрийн ажилтнуудын гарт орж байсан. Үүнийг өдгөө Тайванийн Засгийн газраас асуувал бодит тоог нь хэлж бол ох байх.

2000 онд Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд болоход авлигад нэлээд идэгдсэн, ёс суртахууны хувьд доройтсон нийгэм түүнийг хүлээж байсан юм. Түүний нам парламентын суудлын 98 хувийг дангаараа эзэлж байсан тул түүнд хязгааргүй эрх мэдэл иржээ. Нийгмээ засах бололцоо түүнд гарсан. Харин тэр нийгэмд тархсан байсан авлигыг улам гааруулж, бүр системжүүлж тогтоц болгон журамлаж гарсан. Өнөөгийн Монголын өөрийн тогтсон жишигтэй, бүхнийг хамарсан авлигын сүлжээ бол Н.Энхбаярын өөрийнх нь бүтээсэн тогтолцоо юм. Тэр юун түрүүн албан тушаалыг улайм цайм үнэ хүргэн худалдах аргыг хэрэглэж эхэлсэн. Үүнд нь саад болохоос болгоомжлон 15 мянган төрийн ажилтныг үзэл суртлын хувьд таарахгүй хэмээн богино хугацаанд халж байлаа. Монголбанкны ерөнхийлөгч болсон О.Чулуунбатаас 250 сая, Эрдэнэтийн дарга байсан Ш.Отгонбилэгээс 280 сая төгрөг, одоо Ерөнхий сайд болсон С.Батболдоос 200 сая төгрөг авч зохих албан тушаалд тавьж байсан нь хэтэрхий ил болчихсон зөвхөн нэг хэсэг нь.

Харин яг Засгийн газраа «ядуу» хүмүүсээс бүрдүүлсэн нь тэдний идэж уух хүсэл дээр тоглох гэсэн алсын бодол байв. Намын сургуулийн оюутны байранд тарчигхан амьдарч байсан А.Цанжид Боловсролын сайд болсноор олон байшин сав хорооллын эзэн болсон нь ердөө сайд байсан дөрөвхөн жилийн явдал нь. Нийгэм хамгааллын яамны сайд Ши.Батбаяр нэн ядуу шахам өрхийн тэргүүн байсан боловч энэ дөрвөн жилд төв талбайд бүтэн байшинтай, тэндээ ресторан ажиллуулж байгааг бүгд мэднэ. Энэ нь өнөөгийн ханшаар хэдэн сая доллар болно. Тэрбээр гадаадад ажиллуулах квотын хувийн компани байгуулаад энэ төсөл дээр ажиллаж байсан бусдын компанийг гүтгэн эздийг нь шоронд оруулсан ба нэг айлын голомт унтарч эхнэр, нөхөр хоёр хоёул шоронд нас барж гурван хүүхэд нь бүтэн өнчирчээ. Үүний төлөө хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй.

Гадаад яамны сайд нэн ядуу иргэн Л.Эрдэнэчулуун гэж байна. Солонгосын Элчин сайдын яаманд элчингийн байр бариулах газрыг Хотын захиргаанаас тус яам авсан байна. Харин сайд Л.Эрдэнэчулуун үүнийг нь хоёр сая доллараар Хятадын компанид худалдаад мөнгийг нь халаасалжээ. Одоо тэр Монголын нийгэмд шударга ёс алга гэж зарлан өрнөдийн төсөл дээр ажиллаж байгаа. Эрчим хүчний сайд Жигжид нь томоохон мафийн толгойлогч болж дууссан даа.

Энэ бол зөвхөн Н.Энхбаярын толгойлж байсан Засгийн газрын хүрээнд болсон явдлын дөнгөж зах сэжүүр нь. Гэхдээ эх загвар. Улс даяар иймэрхүү загвараар доод шат руугаа хальсан юм. 2003 онд гадны хийсэн судалгаагаар Монгол нь авлигын хэмжээгээр дэлхийд эхний 120-д багтахгүй болжээ. Нийгмийн баялгийн 30 хувь нь далд эдийн засагт хамрах боллоо. Дөнгөж тэрбум долларын ДНБ-тэй дэлхийн хамгийн ядуу орны нэг шүү дээ. Тонож болох юм нь экспортын талыг эзэлдэг

Эрдэнэтийн зэсийн баяжуулах уурхай байлаа. Дэлхий нийтийн зэс үйлдвэрлэлд тодорхой хувь эзэлдэг энэ уурхай олон улсын бүртгэлээс гадуур байлаа. Олон улсын бүртгэлд оруулж ил тод болгох гэсэн гадны байгууллага, олон улсын байгууллага тэр дундаа Дэлхийн банк, АХБ, ОУВС-ийн оролдлого Н.Энхбаярын шууд шахалтаар бүтэлгүйтсэн. Дэлхийн зэс үйлдвэрлэлд хувь эзэлдэг хамгийн сүүлчийн бүртгэлээс гадуурх үйлдвэр одоо болтол Эрдэнэт хэвээрээ байна.

Учир нь энд Н.Энхбаяр 2000 оноос эзэн суусан. Эрдэнэтийн захиралд шууд заавар өгөн худалдааг нь зохицуулах эрхтэй гуравхан хүн байсны хоёр нь Н.Энхбаярын гэр бүлийнхэн. Өнөөдөр Ж.Наранхүү, Ч.Ганзориг нар шалгагдаж байгаа, гэхдээ тэд шорондоо тулбал ганцхан Н.Энхбаярыг л заахаас өөр хүн олдохгүй. Эрдэнэтийн зэсийн квотыг Н.Энхбаяр хэрхэн зардаг байсан тухай өмнөх Аалзны тор өгүүллүүдэд бий. Олон улсын луйврын томоохон төлөөлөгч болох Марк Ричи янз бүрийн компаний нэрээр энэхүү бүртгэлгүй, олон улсын хараа хяналтаас гадуур уурхайд ихээхэн баялаг хуримтлуулсан юм.

Дараагийн бизнес нь өр байлаа. Коммунист Монголын бусад коммунист оронд тавьсан өрийг цайруулах ажиллагаа нь ядуу орныхоо нэрийг барин тонуул хийх нэг том арга байв. Чех ба Словакийн 35 сая шилжих рублийн өрийг хэрхэн «төлсөн» тухай мөн өмнөх Аалзны тор өгүүлэлд бий. Нийтдээ гурван сая орчим доллар завшихад тухайн үед Сангийн яаманд байсан, өдгөө Их Хурлын гишүүн Ц.Даваасүрэн голлох үүрэг гүйцэтгэж, ихээхэн харамж авсан. Тэрбээр энэ хэрэгт хотын захиргааны харьяа компанийн захирал ойр төрлийн хүний дансыг ашигласан байдаг. Германы Кредит банкнаас хувийн хэвшлийнхний авсан улс төлөх учиргүй таван сая долларын өрийг Монголбанкаар төлүүлж, шагналд нь сая доллар авсан нь Монголбанкны ерөнхийлөгч О.Чулуунбат, Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр нарын хамтарсан бизнесийн эхний амжилттай ажиллагаа байлаа.

Дараагийн тонуул нь газрын наймаа байсан юм. Ихэнх хүн хотын газрыг хотын мээр байсан М.Энхболдын луйвар гэж боддог. М.Энхболдод өөрөө хулгайлсан юм нь тун бага. Бага ч гэсэн хулгай болохоор Н.Энхбаярыг тэр хэзээ ч илчилж чадахгүй. Харин жинхэнэ хянагч, борлуулагч нь өөрөө Н.Энхбаяр байсан. Хамгийн ойр жишээ хэлэхэд Блю Скай барилга барихад газрын зөвшөөрлийг нь өгч 15 хувийг нь эзэмшихээр болсон. Үүний тал мөнгийг бэлнээр авсан, гэхдээ барилгын ашиглалтад ороход саад хийх маягаар сүрдүүлж байж мөнгөө салгаж авчээ. «Моннис» компанийн өндөр барилгын газрыг ч тэрбээр олон сая доллараар үнэлсэн юм. Одоо орооцолдоод байгаа хоёр хэрэг нь хотын төвийн хоёр газар байгаа нь нэлээд хожим Ерөнхийлөгч байхдаа хийсэн ажиллагаа. Хүнд авч өгсөөр байгаад өөрөө хоосон хоцрох нь гэсэн үндсэн дээр нэлээд яаруу, болхи болсон ажиллагаа юм. Энэ нь хуучин хэвлэх үйлдвэр, нэг зочид буудлын асуудал биш, хотын яг төвд олон сая доллар хүрэх газрын хэрэг билээ.

Гэхдээ газар худалдаалах ажиллагааны хамгийн орлоготой хэсэг нь хотын төв биш хотын зах байлаа. Үүнийг Байгаль орчны сайд У.Барсболдтой хамтарч хийсэн. 2000 онд Тэрэлж хүртэлх замд газар эзэмших долоон зөвшөөрөл байсан бол 2005 он гэхэд энэ тоо 700 гаруй болжээ. Хэл амгүйгээр нь энэ газрын дийлэнхийг гадаадынханд зарсан ба лиценз бүрээс 40 мянга орчим долларын авилга хүртдэг байв. Дархан цаазат Богд уулын бүс нь хотын захиргаанд биш Байгаль орчны яаманд харьяалагддаг. Үүнийг мөн тэр хоёр хамтран зарж асар их ашиг унагасан. Яармагийн чиглэлд байдаг Арцатын амыг ээжийнхээ нэрээр авсан нь Н.Энхбаярт өөрт нь шуудаар оногдох газар. Мөн тэр хоёр Богд уулын өмнөд хэсэгт хамрах газрыг ч хамтран зарсан. «Оргил» сувиллын орчмын асар том талбайг сурын талбай оролцуулан авах ажиллагааг туслах Д.Чойжилсүрэнгийн хамт гүйцэтгэж мөн их олз олсон.

Гэхдээ энэ бүхнийг түүний орд газраас олсон асар их баялагтай харьцуулахад юу ч биш. Оюу толгойн ордыг 2001 онд «Айвенхоу майнз» компани олоход Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд буюу Монголын эзэн хаан байлаа. «Айвенхоу»-гийн захирал Фрийдланд нь ядуу орнуудад луйвар хийдгээрээ нэрд гарсан уул уурхайн жуниор компанийн эзэн. Энэ хүний өсвөр нас луйврын эхлэлийн тухай «Эппл» компанийн талийгаач ерөнхийлөгч Стив Жобс дурссан нь саяхан ном болж гарсан ба яг тэр хэсэг нь монголоор орчуулагдаж хэвлэлд гарсан. Монголыг хуучин Зөвлөлтийн дундад Азийн дарангуйллын орны хэмжээнд ойлгосон Фрийдланд хамаг асуудлыг ганцхан Н.Энхбаяртай ярилцаад бүгдийг худалдаж юм уу авлигадаад шийднэ гэж үзжээ. Ингэж энэ хоёрын арван жил үргэлжлээд байгаа хамтын ажиллагаа бизнес эхэлсэн түүхтэй. Энэ хоёр голлох зуучлагчаараа «Моннис» компанийн захирал Б.Чулуунбаатарыг сонгож авчээ. Үүний хариуд «Моннис »-ийн голлох портнёр Германы «Либрер» хэмээх уул уурхайн машин тоног төхөөрөмжийн компанийг дэмжих болсон юм. Үр дүнд нь Эрдэнэтэд машин тоног нийлүүлдэг Японы «Камацу» шахагдаж, илүү өндөр үнэтэй, илүү дорой «Либрер»-ийн машин ноёлох болов. Эндээс ч Н.Энхбаяр асар их ашиг хүртсэн. Эрдэнэт бол олон улсын бүртгэлгүй компани учир тэнд болж буй худалдаа бүхний нүднээс далд болно. Гагцхүү Н.Энхбаяр л мэднэ.

2003 оны 12 дугаар сарын 25-нд Фрийдланд руу Монголоос утас цохижээ. Энэ бол зул сарын баяр учир дэлхийн тэн хагас нь амардаг өдөр. Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр утастаж, оноос өмнө амжиж хуучин ЗХУ-ын өрийг төлөх шаардлагатай болсон тул маргаашийн дотор 50 сая доллар олж өгөхийг гуйлаа. Амралт болж байгаа учир бүх банк гүйлгээ хаалттай гэж Фрийдланд хэлж. Гэхдээ наймаалцахад бэлэн байна, мөнгийг аргалаад маргааш олж өгье, хариуд нь Оюу толгойн ашиглалтын лицензийг шаарджээ. Лиценз 2003 оны 12 дугаар сарын 26-нд бэлэн боллоо. Монгол Орост өргүй болов. Үүний төлөө тэрбээр Ерөнхийлөгчөөс Чингисийн одон өгөхийг шаардаж, бүх ард түмний ёслол үйлдэн, аялдан дагалдагч нараа зурагтаар уйлуулж жүжиг тоглов.

Өр тэглэсэн нь сайн хэрэг ч эндээс 50 сая доллар алга болсон хэрэг хожим мандлаа. Оросууд 200 сая доллар авснаа хэлдэг, Олон улсын валютын сангаас 50 сая доллар алга болсон тухай асуусан. Энэ хэмжээний мөнгө терроризм дэмжихээр алга болсон байх вий гэсэндээ олон улсын санхүүгийн байгууллагаас санаа зовлон сурагласан гэдэг. Мэдээж алан хядагчдын гарт очоогүй. Орос Монголын авлигачдын халаас руу л явсан. Тухайн үедээ «10 хувийн Миша» хочтой байсан Оросын Ерөнхий сайд Касъянов одоо ч энэ хэргээ тайлбарлаж чадахгүй байгаа ба чухам энэ асуудлаар нь шинэ Ерөнхийлөгч Путин мөрдлөг эхэлсэн бололтой байдаг. Оюу толгойн лицензийг Н.Энхбаяр өгсөн болохоос өнөөдөр яриад байгаа шиг дараа дараагийн Засгийн газар зарчихсан юм биш.

Оюу толгойг Н.Энхбаяраас 50 саяар авсан Фрийдланд энэхүү дэлхийн хамгийн баялаг зэсийн ордыг бирж дээр гарган их мөнгө хуримтлуулахын тулд элдэвлэж өгчээ. Тэрбээр Бразилын бирж дээр өөрийгөө Монголд асар их ашиг олж байгаа, таван доллараар футболк хийгээд 100 доллараар зарж байгаа бизнестэй зүйрлэв. Гэвч мэдээ дорхноо Монголд хүрч, хэвлэлд тавигдсанаас болж монголчууд Оюу толгойг сэжиглэнгүй харах боллоо. 2006 онд Ерөнхий сайд М.Энхболд Оюу толгойг эргэлтэд оруулах анхны шийдвэрийг гаргасан боловч Фрийдландаас болоод янз бүрийн сэжиг үүссэн учир энэ нь ард нийтээс ч, парламентаас ч дэмжлэг авсангүй.

Дараагийн Ерөнхий сайд С.Баяр энэ ордыг ашиглахад Фрийдландтай хамтрах нь аюултай юм байна гэж үзэн «Айвенхоу майнз »-ын ихээхэн зээл тусламж авсан дэлхийн уул уурхайн хамгийн том компани «Рио Тинто»- д ханджээ. С.Баяр Фрийдландтай нэг л удаа уулзсан. «Рио Тинто»-д харин яван явсаар «Айвенхуо»-г Оюу толгойгоос шахан гаргах нууц тохиролцоо хийсэн байна.

«Рио Тинто», «Айвенхоу», Монголын Засгийн газрын Оюу толгойг хамтран ашиглах гэрээ 2009 онд зурагдлаа. Яг эндээс «Рио Тинто», Фрийдландын гурван жил үргэлжилсэн зодоон эхэлсэн юм.

Хувьцааны ихэнхийг «Айвенхоу» эзэмшиж буй учир шийдвэр гаргах эрх мэдэл тэдэнд байсан юм. Гэвч Монголын Засгийн газар, «Рио» хоёр нийлэн шийдвэрийг нь зүйл бүрээр эсэргүүцэж байлаа. «Айвенхоу» бол уул уурхай ашиглаж явуулдаг компани гэхээсээ аз туршин хайгуул хийж олсноо сүр болгон зарлаж, бирж дээр гаргаад хувьцаагаа үнэ хүргэн зарж хамаг ашгаа олдог газар. Иймээс бирж дээрх үнийн савалгаа Фрийдландад чухал болохоос Оюу толгойн зэс алт түүнд тийм ч хамаатай биш. Ашиглалтын гэрээнд гарын үсэг зурахаас өмнө хувьцааны үнэ дээшээ 17 доллар хүрч байснаа доошоо 1.5 болтол унаж байв. Энэ нь Монголд Оюу толгойг тойрсон хийрхлээс хамаарна. Ийм хийрхэл байн байн гарч, тэгснээ гэнэт засраад явах нь биржид хувьцаа эзэмшигчид л хэрэгтэй. Олон хүний нотолж байгаагаар хийрхлийг Фрийдланд өөрөө удирддаг, эсвэл далдаас санхүүжүүлдэг гэж ярьдаг. Үүнд Н.Энхбаярын санаандгүй мэт үл ажиглагдах оролцоо их бий. Тэрбээр М.Энхболдын ба С.Баярын Засгийн газартай санал нийлэхгүй байгаагаа хэлэх хүмүүсийг ил далдаар хатгах маягаар ямар нэг байдлаар оролцоно.

Энэ байдал Оюу толгойн гэрээ хийгдсэнээс хойш бүр ч илэрхий болсон юм. Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсаны хүчинд л Оюу толгойн гэрээ зурагдсан. Шинэ Ерөнхийлөгч Засгийн газрын ажилд тээг саад тавиагүй учраас л зурагдсан. Тэгэнгүүт Н.Энхбаяр Оюу толгойг хамгийн томоор шүүмжлэгч боллоо. Фрийдланд «Рио»-д шахагдахыг хүссэнгүй. «Рио» нь дэлхийн өнцөг булан бүрт уурхайтай нүсэр компани, байгуулсан компанийхаа 10 хувиас илүүг хүнд өгдөггүй. Гэтэл Монголын Засгийн газарт 34 хувийг нь зээлээр эзэмшүүлсэн нь гол нь хавсарч Фрийдландыг шахах гэсэн хэрэг юм. Үүнийг Н.Энхбаяр тайлбарлахдаа Монголын ордын ердөө 34 хувийг нь бид аваад бусдыг нь алдчихлаа. Уг нь би гадныхантай 51 хувийг нь авахаар тохирчихсон байсан юм гэж байнга ярих болов. Энэ бол үгэн тоглоом. Оюу толгой Монголын өмч мөн, цаашид ч мөн. Оюу толгойг ашиглах хамтарсан компанийн 34 хувийг Монголын Засгийн газар ирээдүйд гарах баялгаар төлнө гэж эзэмшихээр болсон. Уул уурхайн ямар ч туршлагагүй Монгол шиг оронд энэ нь ахадсан тоо юм.

Харин Фрийдландын хувьд ашиглалт явуулах компанийн 50 хувийг энэ туршлагагүй Засгийн газарт эзэмшүүлж өрөнд улам лав оруулах, эцэст нь зарах сонирхол байлаа. Үүний тод илрэл нь Монголын талд оногдох зардлын зээлийг Фрийдланд хямд олоод хэд дахин өгсөн Оюу толгой компанид тулгасан нь илэрч, Удирдах зөвлөлд байдаг П.Цагаан, Н.Багабанди нар болон Риогийн төлөөлөгчийн хүчтэй эсэргүүцлээр цуцлагдсан юм. Учир нь «Оюу толгой» компанид «Айвенхоу майнз» голлох шийдвэр гаргагч тул зээл авах гэрээг бие даан шийдсэн байна. Оюу толгойн одоо илрээд байгаа нөөц асар их, ойрын тавин жилд хүрэлцэх тул яаран нэмэлт хайгуул хийх хэрэггүй, явцын дунд хайгуулаа өргөжүүлэх ёстой байлаа. Гэтэл Фрийдланд Оюу толгой ашиглалтад орох гэхээсээ хувьцаагаа өсгөх нь чухал учир шийдвэрлэх голостойгоор далимдуулан шинэ хайгуулд асар их мөнгө зарцуулж эхлэв. Энэ нь мөн «Рио»-той муудалцсан дайсагналцлыг нь улам нэмжээ. Ингэхээр Оюу толгойн гэрээ буруу болсон гэдэг нь үнэндээ Н.Энхбаярын гэхээсээ Фрийдландын үг юм. Түүнийг Н.Энхбаяр өндөр хөлстэйгээр дамжуулагч.

Фрийдланд, Н.Энхбаяр хоёр хэтэрхий биенээсээ хамааралтай болсон учир хагацах арга байхгүй. Аль аль нь биенийхээ барьцаанд байгаа. «Саусгоби» хэмээх Фрийдландын компани эзэмшиж байгаа нүүрсний ордыг тэрбээр Н.Энхбаярын далд оролцоотойгоор авч, 400 сая тоннын нөөцтэй энэ ордыг бирж дээр гарган хоёр тэрбум доллар босгосон байна. Энэ мөнгөөр авах тоног төхөөрөмжийн тендерт Б.Чулуунбаатарын хүсэлтээр мөнөөх «Либрер» компанийг ялуулж, шанд нь дөрвөн сая доллар авсан. Чулуунбаатарын хүсэлтийг Энхбаяр утсаар тулгаж шанд нь сонирхож буй нэлээд лицензийг өгөхөөр болжээ.

Фрийдланд одоо ч Монголд 40 орчим лиценз эзэмшиж буйн бараг ихэнх нь зөвхөн Н.Энхбаярын оролцоо юм. «Саусгоби» нь бирж дээр гарсан олон нийтийн компани учир тендер зэрэг нь нарийн хяналттай ил тод байх ёстой. Н.Энхбаяр унавал Фрийдланд унана, Фрийдланд унавал Н.Эңхбаяр унана.

Фрийдландад мөнгө маш чухал, Н.Энхбаярт эрх мэдэл маш чухал. Энэ хамтын ажиллагаа нь Монголын гадаад бодлого, үзэл баримтлал, геополитикийн бодлогод харшлах боллоо. 2009 онд Москвад болсон Хятад, Оросын Засгийн газрын хамтарсан хуралдаанаар Монголын талаар авч хэлэлцжээ. Монголд асар их байгалийн баялаг илэрснээр өрнөдийн орнуудын сонирхлыг хэтэрхий татаж байгаа нь хоёр орны геополитик бодлогод харш байна гэсэн дээр хоёр тал санал нийлсэн юм. Иймээс өрнөдийн орнуудын томоохон хөрөнгө оруулалт, ялангуяа уул уурхайд оруулж буй хөрөнгө оруулалтад саад хаалт тавих талаар үзэл бодлоо нэгтгэсэн. энэ нь Монголын сүүлийн 20 жил баримталж байгаа гурав дахь хөршийн бодлогод шууд хаалт тавих санаа. Монголд өрнийн хөрөнгө оруулалтын эсрэг хийрхлийг сүүлийн хэдэн жил маш хүчтэй явуулж эхлэхэд Фрийдланд, Н.Энхбаяр нарын шууд оролцоо маш тод харагддаг. Эдийн засгийн алуурчин хэмээх ном зэрэг зэрэг орчуулагдан үнэгүй тараагдаж гарав. Хаанаас гарч байгаа санхүүжилт вэ? Эдийн засгийн алуурчин нь юун түрүүн «Рио Тинто».

Дэлхийг еврейчүүд сэм удирддаг, америкчууд саран дээр буугаагүй, есдүгээр сарын 11-нд америкчууд өөрснөө хоёр өндрийг дэлбэлсэн гэх мэтийн таамаглал ч юм шиг, өдөөн хатгалга ч юм шиг мэдээлэл ном товхимол дэлхийгээр нэг байдгийн нэг нь л мөнөөх эдийн засгийн алуурчин гэх бүтээл. Саяхан гадны компанийн хийсэн судалгаагаар Монголд байгаа ашигт малтмалын нийт лицензийн 75 хувь нь үнэн хэрэгтээ хятадуудын гарт байна гэж тодорхойлжээ. Монгол эзэнтэй юм шиг боловч наймаа арилжаа ‘ярихаар цаанаа аль нэг хятад компанийг заан эрх мэдэл тэнд байгааг хэлж байсан байна. Ингэхээр үнэн хэрэгтээ гурав дахь хөршийн бодлого цаасан дээр байгаа болохоос өөрцгүй. Үүнд тэнцвэр хадгалах өрнийн компанийн эсрэг цаанаасаа төлбөртэй асар хүчтэй кампанит ажил нэгэнт дэгдсэн.

Н.Энхбаяртай нягт хамт ажиллах болсон М.Энхсайхан нь 2005 он буюу Оюу толгойн тухай ид яригдаж эхлэхээс эхлэн ил тодоор өрнийн дайсан болж хувирлаа. Тэрбээр тухайн үедээ Хятадын Ерөнхий сайдын орлогч асан By И авгайн бараг өргөмөл хүү болсон юм. Хятадад М.Энхсайханыг очиход дөрвөн бие хамгаалагч гаргаж хамт яваа багаас нь тусгаарладаг байсан нь Монголын түүхэнд хэнд ч таарч байгаагүй том хүндлэл юм. М.Энхсайхан уугуул намаасаа салж парламентын бус жижиг намтай болсон ч Хятадад албан ёсоор уригдсаар. Төрийн эргэлт хийнэ, Үндсэн хуулийн бус замаар эрх авна, хувьсгал хийнэ гэж улаан цайм зарлан заналхийлж байгааг нь хятадууд мэдэхгүй байна гэж үгүй л дээ.

Хятадын улсын мэдлийн онцгой том 50 компани байдаг. Энд Таван толгойд орох сонирхолтой «Шинхуа», «Эрдэс Таван толгой»-д зээл олгосон «Чайналко» багтана. Бүх захирал нь Төв Хорооны гишүүд байдаг. Иймээс бодлого нь төрийнх болохоос компанийх биш. «Чайналко» Монголд сонгууль болохын өмнөхөн Фрийдландаас «Саусгоби» компанийг худалдаж авахаар боллоо. Дорхноо шуугиан үүсэн ашигт малтмалын хуулинд засвар оруулахаар болов. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хаах боох хязгаарлах, дарамт үзүүлэх, хуучин гэрээнүүдийг эргэж харах хуулийн заалтууд цуварч эхлэв. Мэдээж, «Чайналко» хусагдана. Гэхдээ өрнийн компаниуд шахагдана. Аягүй бол «Рио Тинто» хөөгдөнө. Оюу толгойг зогсооно. Төрийн нэгдсэн бодлоготой, сахилга баттай, таван мянган жилийн иргэншлийн түүхтэй энэ орон геополитик болон өөрийн эрх ашгийг зөв л тооцоолсон байж таарна. Ер нь Хятадын гадаад худалдааны ердөө 0.1 хувийг Монгол эзэлдэг. Монголын байгалийн баялаг Хятадын хувьд тийм ч чухал биш. Далайд газрын тос өрөмдөж эхэлсэн тэд эрчим хүчний илүүдэлтэй буюу гадагш нь тос гаргадаг орон болж байгаагаа зарлаж байна.

Монголын хувьд түүхий эдээ гаргах ганцхан зах зээл нь Хятад. Хятад авахгүй бол Монгол сөхөрнө. Үүнийг вакумжуулах гэдэг. Энэ аргыг өнөөдөр Орос, Хятад хоёр Хойд Солонгос дээр хэрэглэж байна. Элдэв олон улсын хоригт дандаа саадv тавина. Өөрсдөө сайн харилцаатай. Гэхдээ туслахгүй. Хэрэг болохоор Америк, Япон зэрэг орны эсрэг галзуу нохой маягаар хуцуулж ашиглана. Үүний шанд арай ч сөнөчихөөргүй бага зэргийн хишиг хүртээнэ. Хойд Солонгос вакумд байгаа. энэ орон Орос, Хятад гэсэн хоёрхон хөрштэй.

Таван толгойн тухай таван зуун мянган толгой таван жил хэрэлдээд ямар ч үр дүнд хүрсэнгүй. Энд хийрхэл болоод янз бүрийн хувийн эрх ашиг хутгалдсан учир урагшаа ч үгүй хойшоо ч үгүй болсон. С.Батболд өнгөрсөн намар Бээжинд айлчлахдаа «Шинхуа» компанид ихэнх хувийг нь ашиглуулахаар амлажээ. Шанд нь өөрийн нэр дээр хадгалагдаж байгаа есөн лицензийг өндөр үнээр худалдан авахыг санал болгоод зөвшөөрүүлсэн байна.

Харин энэ шийдвэр нь гал дээр тос нэмж, Таван толгойг бүр зогсоов. Хятадын хувьд заавал Таван толгойг авч байх хэрэггүй. Өрнийн хөрөнгө оруулалт ороод ирэх магадлалтай энэ ордыг вакумжуулбал хамаагүй дээр. Тэртэй тэргүй Монголын нийт лицензийн 75 хувийг ил болон далдаар эзэмшиж байгаа. Монголоос гаргаж болох нүүрсний хэмжээ яаж ч нэмэгдүүлээд жилд 50 сая тонноос хэтрэхгүй. Ганц «Саусгоби» гэхэд олон жилийн нөөц, дээр нь Г.Нямтайширын асар их нөөцийг худалдан авахаар ярьж байгаа. Ингэхээр Таван толгой руу орсноос вакум болгоод өөрсдөөр нь өрнийн хөрөнгө оруулагчдын хоншоорыг тас цохиулсан нь геополитик талдаа хавьгүй дээр.

Н.Энхбаяр ч өөрөө уул уурхайн талаар хятадуудтай хамгийн их наймаа хийдэг хүн. 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө Бээжинд эмнэлэгт хэвтэж байгаа ээжийгээ эргэнэ гэж сонгуулийн компанийн ид үеэр урагшаа явсан нь Монголын чөлөөт хэвлэлийн хараанаас мултраагүй. Үнэндээ ээж нь биш хадам нь, хоёрдугаарт жинхэнэ төрсөн охин нь энэ үед Солонгос явж байсан, гуравдугаарт эмнэлэгт нь очоогүй. Тэрбээр буудалд Хятадын олон компанийнхантай уулзсан. Охин дүү нь Бээжингийн хамгийн тансаг үнэтэй одууд суудаг хотхонд хаус авсныг юугаар тайлбарлах вэ?

Сингапурт төрийн ажил хийж байсан, ганц бие хүн хаанаас ийм их мөнгө олов?, хил дээр байдаг алтны ордод сонгуулийн дараа зөвшөөрөл өгнө, одоохондоо цаанаас нь ухаад бэлтгэлээ базааж байж болно гэсэн аман зөвшөөрөл өгсөн байдаг. Австрали, АНУ-ын нэр бүхий улстөрийн болон бизнесийн хүмүүст явуулсан Ерөнхийлөгчийн захидалдаа таван хүний бүрэлдэхүүнтэй төлөөлөгчөө хэлэл дээр хийлгэхээр явуулж байгаагаа дурдаад үүнд туслахыг хүсч, нэрсийг илгээсэнд Тамгын газрын дарга П.Билэгт ба дөрвөн Хятад хүний нэр байдгийг юу гэж тайлбарлах вэ? Төмөртэйн ордын 50 хувийг хятадууд, 25 хувийг монгол хүн, 25 хувь нь Н.Энхбаярын эхнэрийн дүүгийн нэр дээр байсан боловч энэ чимээ гарч эхлэнгүүт хувиа зарсан.

Москвад Кутузовын өргөн чөлөөнд дүүгийнх нь нэрээр байр байсан боловч чимээ гарангуут бушуухан зарсан нь бараг сая долларын өртөгтэй. Эхнэрийнх нь дүү, түүний нөхөр хоёр Сан Францискод дөрвөн сая долларын байртай байгаа нь хэний мөнгө вэ? Нэмж хэлэхэд тэд ажилгүй цагаачилж суугаа улс шүү дээ. Байгал нуурын эрэгт ээжийнх нь нэр дээр цогцолбор байгаа, байгууламжийн бүтээн байгуулалтыг тухайн үеийн Сэлэнгийн гаалийн дарга биечлэн удирдаж байсан. Хэний мөнгө вэ?

Н.Энхбаяр хэрэгт орлоо, баривчлагдлаа. Хэрэг угаасаа МАХН дотор буюу Н.Энхбаярын бүлгээс эхэлсэн. Түүний эрхшээлд хэзээ мөдгүй шоронд орж магадгүй хүнд байдлаар цааш олон жил явах аргагүй болсон хэрэг. Үүний том жишээ нь гаалийн Х.Баатарын хэрэг. Үүнийг Н.Энхбаяр анхлан зохион байгуулсан. Х.Баатар нь мэдээж хулгайч. Дараа нь У.Хүрэлсүхийн хэрэг байна. Тэгээд Т.Бадамжунай, Г.Занданшатар нарын хэрэг байна. Сөүлд казино тоглосон баримтыг Н.Энхбаяр тэнд айлчилж явахдаа Солонгосын Ерөнхийлөгчөөс өөрөө гуйжээ. Дипломат байдлаар тусалъя гэсэн боловч өөрийн хууль журамтай орон юу боллоо гэж бичлэг зэрэг нарийн юмыг гаргаж өгөх билээ.

Казинод орсон паспортын хуулгыг л өгсөн байдаг. Энэ нь олон удаа «Зууны мэдээ» сонинд хэвлэгдэж байсан. Хамгийн сонирхолтой нь баримт өгье гэсэн чинь үүнийг биечилж авахаар эхнэр нь Сөүл орсон байдаг. Иймээс Н.Энхбаярын эсрэг боолчуудын сэм хуйвалдаан эхэлсэн юм. Гэвч зоригтой дуугарах хүн У.Хүрэлсүх, Ц.Нямдорж, С.Баяр гурваас өөр олдоогүй. Бүгд аалзны торонд орооцолдсон хэрэг. Баривчлагдангуут нь Н.Энхбаярыг барьсан Ерөнхийлөгч Элбэгээдээ баярлалаа гэх мэтийн захидал бичиж, хэргийг өөрсдөөсөө холдуулан «Бид тэгээгүй шүү» гэж байгаа муухан заль. Өлсгөлөн зарлангуут нь намын бүлэг шөнө хуралдаж өрөвдөөч, өршөөгөөч гэдэг тогтоол гаргаж байгаа нь өөрсөд дээрээ ирэх аянгын цохилтоос айж байгаа юм.

Улаандаа гарснаараа түүнийг өмөөрч Ч.Улаан гүйв. Тэрбээр улсаас асар их мөнгө идсэн хүн. Баримт нь Н.Энхбаярт бий. Нэг хувийг Баабарт худалдсан боловч өнөөх нь үүнийг сүрдүүлэг болгон ашигладаг. Н.Энхбаяртай хамтарсан луйвар ч бий, ганцаарчилсан луйвар ч бий. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн өр гэгдэх гурван сая долларын асуудал байна. Энэ үйлдвэрийг япончууд 1989 онд хүлээлгэж өгчээ. Гэвч ажиллуулж чадахгүй байсан тул тухайн үеийн «Монимпекс» компанитай гэрээ хийн нэмэлт хөрөнгө оруулсан байна. Удалгүй «Монимпекс» дампуурч алга болсон ба 10 жилийн доторх хөрөнгө оруулалт гурван сая доллар болжээ. Энэ мөнгийг япончууд Монголын Засгийн газраас нэхэмжилсэн боловч Засгийн газар төлөх хуулийн үндэс байхгүй гэдгийг Сангийн сайд Улаан хариу бичигт дурдаад өөрийн гарын үсгийг зуржээ. Япончууд Дарханы шүүхэд заргалдсан боловч шүүх Ч.Улааны талд оржээ. Ингээд тэд төмөрлөгийн үйлдвэртэй гэрээ байгуулан гурван сая доллартаа 25 жилийн хугацаанд үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээр авлагаа цайруулах гэрээ хийсэн байна. Бараг олдох найдваргүй энэ өрийн бичгийг нь Улаан 200 мянган доллараар худалдан авчээ. Ингээд Сангийн сайд маань Японд төлөх гурван сая долларыг 2005 оны улсын төсөвт тусгаад 2.8 сая долларын олз олсон. Ингэхээр Н.Энхбаяр дээр очих эсвэл шоронд орох хоёрхон зам үлдсэн хэрэг.

О.Чулуунбат гүйгээд очлоо. Энэ хоёр урьд нь хамтарсан бизнес зөндөө хийсэн. Монголбанкны захирал байхдаа хэнд ч хэлэлгүйгээр улсын нөөцийн 200 сая долларын аккрадетив гаргажээ. Малайзаас Саудын Араб руу ургамлын тос гаргаад хожсон мөнгөөрөө цалингаараа амьдарна гэдэг хөтөлбөр хэрэгжүүлж, нийтээр орон сууцтай болгоно ч гэх шиг тэнэг тайлбар тавьдаг. Цалингаар амьдардаг орон сууцны шав тавих нээлт дээр нь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр, Ерөнхий сайд М.Энхболд хоёр зэрэг очих гэж булаацалдаад хөөрхөн жүжиг болж байсан. Монголбанкны баталгаатай аккрадетив нь дороо хаврын цас шиг хайлав. Голландын банкнаас тэр өрийг нь Германы нэг ланд худалдаад авчихжээ.

Мөнгөө авах гэсэн чинь Монголбанкныхан мэдэхгүй гэж. Ингээд шүүхийн зарга үүсэв. Муу нэртэй Ц.Нямдорж энэ том луйврыг зогсоогоогүй бол 200 сая долларын өр буй болох байв.

Аккрадетивыг тэр дор нь хаасны хүчинд Монгол Улс дөнгөж 22 сая долларын өртэй хоцорлоо. Хариуд нь О.Чулуунбат ихээхэн мөнгө гаргаж зохион байгуулж байгаад Ц.Нямдоржийг Их Хурлын даргаас нь мулталжээ. Цэцэд заргалдах зэрэг бага сага гүйцэтгэлийн ажлыг Бурмаа, Лхагважав мэтийн учраа олохгүй багачуудаар хийлгэсэн. О.Чулуунбатын өөр олон луйврыг нь Н.Энхбаяр мэднэ. О.Чулуунбат хаашаа гарах вэ дээ.

Р.Раш, Б.Бат-Эрдэнэ, Батбаяр, Ц.Мөнх-Оргил, М.Энхболд, Ш.Отгонбаяр, Сү.Батболд гээд аалзны торонд орооцолдсон олон хүн хоёр талаасаа хавчуулагдаад одоохондоо сугараад үлдлээ. Батбаяр л гэхэд өнөөх зочид буудлын хэрэгт нь гүн оролцож тэрбум төгрөг зээлээд өрөнд орчихсон хөөрхий л дөө. Мөнгө ч үгүй, нам ч үгүй, Н.Энхбаяр ч үгүй. Төмөр замын дарга Р.Раш гэртээ сейфэндээ бэлэн гурван сая доллар хадгалж байдаг гэж 2004 онд Н.Энхбаяр өөрөө олон хүнд ярьсан байдаг. «ТВ-9» гэхэд С.Батболд, Ц.Мөнх-Оргил нар олон сая төгрөг хийгээд тэр чигтээ алдсан. Гэхдээ оронд нь хангалттай авсан учир юу ч хэлж чадахгүй. Б.Бат- Эрдэнэ аваргыг баривчлагдахынхаа өмнө утсаар дуудаж байхыг хүмүүс зурагтаар харсан. Аварга хариуд нь «Таны залгасан дугаар ашиглалтад байхгүй» гэж аргил хоолойгоор хэлсэн гэдэг.

Б.Энхбаярт өөр нэг .'том өмгөөлөгч алс Америкаас гараад ирлээ. Сенатор Файнштайн гэгч 80 дөхөж яваа авгай. Өнөөгийн АНУ- ын бодлогыг тодорхойлогчдоос дээрээсээ дөрөвт ордог том баян, эрх мэдэлтэн. Төрийн нарийн Клинтоны сайн найз, Америкийн хэдэн том тэрбумтан баяны нэг болох Ричард Бламын эхнэр. Америкийн хууль тогтоох байгууллагад байгаа хамгийн баян эмэгтэй. Октябрийн хувьсгалаар дүрвэж гарсан Оросын еврейн охин. Коммунизмыг жигшдэг харцагын нэг. Сан Францискогийн уугуул, Калифорни мужийг төлөөлж Конгресст суудаг. 2002 онд Ноён Блам болон эхнэр Файнштайнтай нь Н.Энхбаяр Америкт танилцжээ. Энэ баян хүний нэр сүр хэрэгтэй байсан учир Сан Францискод суух Монголыг хариуцсан хүндэт консул болохыг гуйсан байна. Азийн зүрхэнд коммунизмыг сөнөөсөн «ардчилагч шинэчлэгч» залуу Ерөнхий сайд хоёр хөгшинд маш их таалагджээ. Хоёул 2003 онд Монголд зочилж, Н.Энхбаяр улсаа танилцуулж, Гадаад яамны дэд сайд С.Батболд нисдэг тэргээр авч Монгол орноо үзүүлэв. Блам ч хүндэт консул болохыг зөвшөөрсөн нь мэдээж, ямар нэг ашиг завшаан хараагүй, зүгээр л энэ «ардчилагч реформатор» залуу маш их таашаагдсан хэрэг юм. Улмаар Н.Энхбаярынхан, Бламынхан гэр бүлийн дотно андууд болов. Хоёр хөгшин Н.Энхбаярыг хүү шигээ хайрлана. Н.Энхбаяр Америк орохоороо гэрээр нь зочилдог төдийгүй охиноо тэднийд суулгаж байлаа. Энэ бол маш дотно хувийн харьцаатай гэсэн үг.

Н.Энхбаяр баривчлагдангуутаа олон хуудас тайлбар бичин өөрийгөө улстөрийн хэлмэгдэгчээр зарласан тайлбар англи хэлээр бичиж, олшруулаад гадаадын Элчин сайдын яамнаас авахуулаад олон улсын байгууллагууд, улстөрийн зүтгэлтнүүдэд илгээв. Мэдээж хэрэг Блам, Файнштайн нарт, Файнштайн тэр дор нь арга хэмжээ авч, өөрөө мэдэгдэл гаргасан төдийгүй Төрийн департаментаар мэдэгдэл гаргуулж, энэ зун Монголд айлчлах байсан Клинтоны айлчлалыг зогсоолгов. Н.Энхбаярыг өмгөөлөх ажилдаа Тони Блэйр, НҮБ-ын даргыг хүртэл татан оролцууллаа. Хэн нэг нь түүнд «Авлигын асуудал байгаа юм байна» гэхэд «Авлига надад хамаагүй, надад тэр залуугийн эрүүл мэнд л чухал байна» гэжээ.

Эрүүл мэнд гэнгүүт Н.Энхбаяр хуурай өлсгөлөн зарлаж, зориуд биеэ муутгаж эхлэв. Анх баригдахдаа өлсгөлөн зарлахгүй, ингэж дайснуудаа байрлуулахгүй гэж мэдэгдэж байсан хүн шүү дээ. Албадан эмчилгээ хийлгэхгүй гэж эмч нарыг айлган, эхнэрээрээ сүрдүүлж сүйд боллоо. Өлсгөлөн зарласан 10 хоногт турж эцэх нь мэдээж. Энэ туранхай зургаа илгээсэн ба Файнштайны захиалгаар өрнөдийн сонинууд энэ баримтаас болж Монголыг жигшин үзэх учиртай. Нэр нөлөөтэй сенаторын үгээр Америкийн том сонинууд Монголыг ардчиллаас ухарлаа гэж бичих болов. Энэ хэрэгт өмнө нь Монголд Элчин сайд байхдаа Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяртай маш сайн түнш болсон Ментон идэвхийлэн оролцлоо.

Ардчиллын бэлэгдэл болж байсан Монгол хэдхэн өдрийн дотор дарангуйллын жишээ, хүний эрхийг хөсөрдүүлэгч болж хувирав. Хоёр хөгшин Н.Энхбаяраас өөр монгол хүн танихгүй. Монголд ирж үзсэн болохоос энэ жижиг буурай орны тухай Н.Энхбаярын ярианаас л юм сонссон. Н.Энхбаярыг коммунист намын дарга гэдгийг ч мэдэхгүй. Сүүлийн 90 жилийн 86-д нь дангаар төрийн эрх барьж Геннисийн номонд бүртгэгдсэн нам гэдгийг нь ч мэдэхгүй. Энэ нам өнөөгийн шаардлагаар социал демократ чиглэл рүү хандаж хувьсгалт гэсэн нэрнээсээ салж олон улсын жишигт очих гэхээр Н.Энхбаяр шууд эсэргүүцэж, хуучин коммунист намаа хувьсгалт нэрээр нь байгуулна гэж зүтгэж байгааг ч мэдэхгүй. Н.Энхбаяр сонгууль бүрээр Монголын фашистуудаас дэмжлэг авдгийг мэдэхгүй. Хачирхалтай нь, Монголд фашистууд байдаг, тэд нацист маягаар хувцаслан хас тэмдэг, савхин хувцсаар гоёж гадаадынхныг айлган сүрдүүлж явдгийг мэдэхгүй. Энэ тухай сайтууд дээр хачирхан тавьсныг үзээгүй.

Н.Энхбаяр удаа дараа ард түмнийг бослогод уриалж, төрийн эрхийг Үндсэн хуулийн бус замаар авахаас өөр аргагүй боллоо гэж зарлан олон хурал хийснийг мэдэхгүй. Монгол орон хувь процентоор тооцвол Камбожийн нэгэн адил коммунизмын хамгийн том золиос болсныг мэдэхгүй. 700 мянган хүн амтай байсан энэ орны 30 мянган хүн нь хувьсгалын эсэргүү гэж буудуулсныг мэдэхгүй. Хувьсгалын эсэргүү болсон учир жирэмсэн эмэгтэй буудуулж байсныг мэдэхгүй. Тэр эмэгтэй нь Н.Энхбаярын эхийн төрсөн сумын дарга байсныг бүр мэдэхгүй. Одоо Н.Энхбаярын намд элсэж байгаа хүн тэр үеийн Дотоод яамны алуурчны форм өмсчихөөд «1937 онд манай намын ийм хувцастай хүмүүс эх орноо дайснаас цэвэрлэсэн, би энэ намд ороод тэрнийхээ дутууг гүйцээж эх орноо дайснаас цэвэрлэнэ» гэж тангараг өргөж байгааг мэдэхгүй. Н.Энхбаяр бусдад өгсөн ТВ-ийн тоног төхөөрөмжийг шамшигдуулан авч өөрийгөө сурталчилдгийг мэдэхгүй.

Тэр Европын хөл бөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг дамжуулах эрхийг олон зуун мянган доллараар саяхан авсныг бас дээр нь нэмж хоёр ч телевиз худалдаж авч байгааг тэр мэдэхгүй. Н.Энхбаярыг сөрөг хүчний дарга байхад Монголын ардчиллын толгойлогчдын нэг С.Зориг алагдсан. Сэжигтэн гэгдсэн нэг этгээдийг АНУ-аас хулгайлан авч ирж, жил шоронд хориод буруугүй гэж суллаж байсныг Файнштайн сонсоогүй байх. Мөн өөр нэг сэжиглэгдсэн этгээдийг Францаас хулгайлан Германаар дамжуулан Улаанбаатарт авч ирж, шоронд биетээр тамлан байцаалт авч байсан баримт бийг мэдэхгүй байх. Тэгэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайд нь Н.Энхбаяр байсан. Сэжигтний өмгөөлөгчийг улсын нууц задруулсан хэргээр мөн шоронд хийснийг ч дуулаагүй байх. Сэжигтэн тун удалгүй нас барсныг ч мэдэхгүй байх.

Монгол орон өнөөдөр авлига, хээл хахуульд эзлэгдээд тэр үеийнхээс дутахгүй зовж байна. Гадныхан, тэр дундаа америкчууд ардчилалд дөнгөж хөл тавьж байгаа энэ орон авлигадаа баригдаж байгаад ихэд санаа зовж байгаагаа байнга анхааруулдаг. Дэлхийн хамгийн их авлигатай орны нэг болтлоо ялзарч байгаад монголчууд өөрсдөө маш их санаа зовж байна. Авлига энэ орныг ардчилалтай нь, ёс суртахуунтай нь идэж байна. Н.Энхбаярыг Ерөнхий сайд байхад Америкийн Элчин сайд Жон Дингир өөрөө Н.Энхбаярын Засгийн газрыг арай дэндүү авлигалжиж байна хэмээн нэр заан хэлж байсан. Дипломат ёсонд таарахгүй ч үүнийг сайн нөхрийн сайн санасан үг гэж монголчууд ойлгон хүлээж авсан. Америкчууд Монголын ардчиллыг дэмждэгээ байнга хэлдэг, гэвч авлигад идэгдсэн ардчилал гэж байхгүй.

Энхбаярын үйлдсэн хэргээс одоо прокурор тогтоочихоод байгаа нь ердөө дөрөвхөн хэрэг. Энэ нь зургаан сая гаруй долларын асуудал байна. Цаана нь олон арав, магадгүй олон зуун сая долларын асуудал бий. Ийм хэмжээний шамшигдуулал хийсэн төрийн зүтгэлтнийг Америкт хүний эрхтэй нь орхидог уу? Түүнийг прокуророос бараг жил гаруйн хугацаанд 10 удаа дуудахад нэг ч очоогүй. Америкт ингэвэл яадаг вэ? Түүнийг баривчлах ажиллагаа маш бүдүүлэг болсон. Энэ бол Монголын цагдаагийн байж байгаа царай нь. Түүнд ял сонсгоход чихээ бөглөөд прокурорыг хараагаад байсан бичлэг сайтад бий. Ийм тохиолдолд Америкт яадаг вэ? Америк том орон учир тэр хэрээрээ олон хоригдолтой. Тэндээс бишгүй нэг нь өлсгөлөн зарладаг биз.

Америкт эсэргүүцлийн өлсгөлөнгөөр үхсэн нэг ч тохиолдол санахгүй байна. Үхүүлэхгүй гэж арга хэмжээ төрөөс авдаг л байж таарна. Монголд жилд шоронд 20 орчим ийм тохиолдол гардаг, тэр бүрт нь албадан эмчилгээ хийдэг. Манайд ийм хууль бий. Монголын хууль бүдүүлэг санагдаж магадгүй, гэхдээ энэ бол бид өөрсдөө баталсан манай хууль. Н.Энхбаяр өөрийгөө л улстөрийн хэлмэгдэгч гээд байгаа болохоос Монголын хуульд заасан эрүүгийн ноцтой хэрэг өдүүлсэн этгээд. Файнштайн авгайд Монголын хууль журам, авлига пад байхгүй, гагцхүү Н.Энхбаярын эрүүл мэнд л чухал байж болох юм. Гэхдээ Монголын төр Н.Энхбаярын эрүүл мэндэд заналхийлээгүй. Монголын төр анх удаа авлигын эсрэг дорвитой тэмцэл эхлүүллээ. Одоогоор авлигын хэрэгт орооцолдон шүүхийн өмнө ирчихээд байгаа 10 гаруй томоохон зүтгэлтэн байна. Н.Энхбаяр өөрийгөө улстөрийн хэрэгтэн гэж зарлан эрх баригч хүчин нь сөрөг хүчин болох түүнээс өшөөгөө авч байна гэж зарлаж байна.

Үгүй ээ, Монгол Улсад хууль хэрэгжиж эхэлж байна. Төр бол гэмтнийг цээрлүүлдэг, хохирогсдын өмнөөс ялыг нь эдлүүлдэг байгууллага. Хулгайг хаана ч аль ч нийгэмд хэзээ ч улстөрийн хэрэг гэж үздэггүй. Францын Ерөнхийлөгч асан Ширак, Германы Ерөнхий сайд асан Коль, Тайванийн Ерөнхийлөгч асан Чэнь Шубин, Филиппиний Ерөнхийлөгч аснууд улcтөрийн хэрэгтнүүд гэж үү?

Жич: Энэ нийтлэлийг Монголын хэд хэдэн сонинд зэрэг хүргүүлж байна. Энэ удаа «Өдрийн сонин»-д өгөхгүй, учир нь тэд юун түрүүн Баабарт үзүүлдэг, өнөөх нь дардаг, цааш нь зардаг, өөрийгөө бичсэн ч юм шиг үгүй ч юм шиг рекламддаг. Саяхан гарсан «100 жилийн 100 хүн» номдоо Фрийдландыг оруулсан төдийгүй түүний тухай Барон Роберт гэж ихэд магтсан өгүүлэл бичиж байсан. Түүнээс мөнгө авдаг гэж ярьдаг нь худлаа биш байх. Н.Энхбаярыг их шүүмжилдэг боловч хоорондоо холбоотой. Миний түрүүний өгүүллийг өөрөө бичсэн гэж гэрт нь аваачиж өгөөд үүнийг нам дарна гэж амлаж байсан.

2012.05.18.

Б.Ганбат /Дэд доктор