Мэддэг болон Мэддэггүй нар

Япон оронд байх хугацаанд гайхан бишрэх, халаглан муулах гээд бүхий л араншингийн илрэл гарч байна даа. Нэг хэсэг ирээд айхтар хугацаа аваагүй байхдаа дасахгүй жаал муулдаг байлаа. Дасаад ирэхээрээ бас японжих маяг орж байлаа, одоо яаж байгаагаа сайн мэдэхгүй ч аль аль руу нь нээх хазайлгүй дундыг барьдаг болсон ч юм шиг. Харин энэ нийгэмд байх нэг асуудал бол миний хувьд мөнхийн сэдэв байхаа.

Тэр юу вэ гэвэл мэддэг мэддэгүй хоёрын ялгаа. Нийгэм нь өөрөө сүрэг малын системтэй. Мэддэг цөөнх мэддэггүй олонх. Мэддэггүйнүүд нь мэдэхгүй ч амьдарж болох зам мөрийг мэддэгүүд нь гаргаж өгсөн. Харин амьдрахын тулд мэддэгүйнүүд нь мэддэгийнхээ шийдвэр бүрийг үг дуугуй дагах.
Мэдээж мэддэгүй нь мэддэг болоод нөгөөх цөөнх рүү орох бололцоо бий юу гэвэл бий.

Миний бичиж буй зүйл хүн бүрийн тархинд ойлгомжтойгоор очиж байгаа юу гэвэл үгүй. Яагаад гэдгийг тайлбарлахгүйгээр ойлгомжтой маягаар бичих цаг удахгүй ирнэ гэдэгт өөртөө найдаж байна.

Тэгэхээр өмнөх яриандаа буцан орвол мэддэггүй бүлгээс амиа хорлолт их байдаг юм боловуу гэсэн нэгэн асуулт урган гараад байгаа юм л даа. Юу хэмээвээс хийж буй юмныхаа гол учир утгыг үл олох, хий гэснийг нь сохроор хийж, дагах нь нөгөөх хүндээ аз жаргал үл авчирна бизээ. Oлж буй мөнгөндөөсөө л аз жаргал хэмээгчийг олж авдаггүй юм бол хийж бүтээж буй зүйлээсээ бол үгүй бололтой. Cохроор дагадаг тэрхүү хүн ажил албанаасаа шууд хараат болох агаад сүрэгийн системээр явагч энэ нийгэмд чадамж муутай нэгэн хүн ажлаасаа гаран өөрлүү шилжий гэсэн ч боломж тун бага болно. Hэгэнт сонгосон компанидаа аргын олоод цалингаа аваад явж байх нь юунаас ч илүү чухал. Мөн мэдэхгүй хэмээгчийн зовлонгоос болж ажлын дарамт, бусдаас ирэх эсрэг нөлөөнөөс болж амиа хорлох боломж бий юу хэмээвээс бий ч юм шиг.

Энэ удаагийн тэмдэглэлийн учир утга энэ дээр байгаа юм. Миний хувьд шүү дээ. Мэдээж гагц энэ өгүүлбэрийг бичцэн бол таны цагыг хэмнэх байсан ч, одоо яая гэхэв ийм л юм болчлоо.

130 сая хүн амтай энэ оронд Мэддэгүүдийн эгнээнд орохын төлөөх тэмцэл ямар байх вэ гэдгийг таамаглахад л ойлгомжтой боловуу. Тэр тусмаа тэгш боломж байлгаж чадаж байвал шүү дээ. Гэхдээ тэгш боломжийг би хувьдаа абсолют утгаар нь яриагүй. Үүнийг тэгэж ярих ч боломжгүй, ярьсан нэг нь онигоонд ороод дуусна бизээ.

За дүгнэлт хэсэг хаана байна вэ гэвэл Монгол оронд тэгш боломж бий юу?
Бий юу гэвэл байнаа. Гэхдээ танил тал, бла бла гэх зүйлс дагалдсаар байгаа. Энэ ч шалтгаанаар нутгаа зорихгүй байх шалтгаантай улс ч бий. Үүнийг муушаах ч, ойлгох ч эрх хүн бүхэнд бий. Тэгэхээр Мэддэг мэддэггүй гэж нийгмийг хуваах хэрэгцээ Монголд бий юу? Би хувьдаа байхгүй гэж хариулмаар байна. 130 сая толгой мал 3 сая толгой малын хооронд ялгаа их бий. 3 сая иргэнээ мэрийлт чадамжнаас нь боломжийн мэргэжил эзэмшүүлээд дажгүй Мэддэг нэгнийг бий болгох боломж магадлалаар бол гайгүй байгаа байхаа.

Гэхдээ би энд 3 сая дарга төрүүлэх талаар яриагүй шүү. Ажлаа мэддэг 3 сая иргэнийг л ярьж байна. Ажлаа мэддэг болгоход зарцуулах цаг, хөлс нь 130 сая хүнд зарцуулах цаг мөнгөнөөс хавьгуй бага болхоор л тэр шүү дээ.

Монгол улс маань өөдөө заяатай байх аваас хөгжинө. Хөгжих аваас хүн хүч хэрэг болно. 3 саяулаа ямар, даргаасаа цэргээ хийгээд барилгаа бариад, улсаа удирдаад замаа засаад байх бололцоо үгүй тул гаднаас ажиллах хүч өнөө байгаагаасаа ч хэд дахин ихээр оруулж ирэх нь тодорхой. Энэ үед бид 3 сая ажлаа МЭДДЭГүүдийг бий болгосон байх зайлшгүй шаардлагатай юмаа. Зайлшгүй шаардлагуудыг үл дурдан энэ бичлэгээ дуусгая.

Март! Март!

7-р сарын 1 мартагдлаа. Удахгүй 7сарын 1нд л нэг дурсдаг болоод өнгөрнө биздээ. Яг л 10 сарын 2 нд нэгэн хүний хөшөөн цэцэг өргөдөг шигээ.

7 сарын 1нд болсон үйл явдалаар хэн нэгэнд хариуцлага хүлээлгэв үү? Бүгдийн өршөөгөөд дууссан уу? Гудамжинд хүн ан хийсэн цагдаа нар хаачсан юм болоо, шүүхээр ял шийтгэлтэй гэж үзээгүй байхад хүнийг цаазаар авах нь байтугай уул нь ял эдлүүлж, гэмт хэрэгтэн гэж дуудаж болдоггүй. Харин Монголд бол өөрсдийгөө нууцалсан дугаараа орхисон цагдаа нар нь хүн ангуучилж болдог. Цуглаан зохион байгуулж намын байр луу дайрж эхлээд жагсагчидаа хүчрэхээ баймагц зугтдаг. Дараа нь баригддаг тэгээд хэлмэгддэг дараа нь эсрэг нэг том намд нь ороод амар сайхандаа жаргадаг. Тэр үед нь би хувьдаа өмөөрч байсан хэлмэгдүүлэхвий, хороохвий гэж эмээж байсан. Тэд ч барьж хориод биейин муутгаад алангаа алдсан. Ганц үг хэлүүлэхгээд улайраад байсан нь Элбэгдорж хийлгэсэн гээд хэлчих гэдэг үг. Харин одоо бол хариуцлага ярьж болох цаг бие нь тэнхээрсэн байх. Яагаад өөрсдөө зохион байгуулчаад удирдлаггүй тэр олон хүнийг орхиж байгаа юм бэ. Хэрэв ингэх байсан юм бол эхнээс нь яах гэж хүмүүсийг цуглуулсан юм.

Өнөөдөр Монголын үнэт өв шатасан, ард иргэд хохирсон, нэг байшингаа шатаацан, 5 хүнээ хөнөөцөн, ард иргэддээ айдас үлдээчээд нэг ч хүн хариуцлага тооцож чаддаггүй үнэн мөнийг нь эрэхгүй байгаа нь ямар учиртай юм. Яагаад сэтгүүлч нар ийм хурдан чимээгүй болж байгаа юм зүгээр л мартчихая гэжүү.

МАХН сонгуульд луйвардсан гэж жагсаж эхэлсэн хүмүүс яагаад соёлын төврүү дайрч тоноод цаашаагаа улсын иргэний бүртгэл мэдээллийн төврүү явж байваа? Засгийн газрын ордон руу яагаад чиглэсэнгүй вэ?
Арай зохион байгуулагч нь тэр дотор байсан болхооруу жагсаад ирсэн улсыг турхираад өөр зүйл хийлгэчихэе гэж үү. Учир нь үл мэдэгдэх олон зүйл байхад яагаад мартах гээд байнаа. Саяхан болсон нээлттэй сонсголоос ямар үр дүн гарав зүгээр нэг шоу юу?
Монголын сэтгүүл зүй өнөөдөр ямар түвшинд байна. Тэд баримт цуглуулж эрэл хайгуул хийж, иргэдэд үнэн бодит байдал хүргэж дөрөвдөгч засаглал болж чадаж байгаа билүү. Үгүй үгүй хаана ч хэнд ч хэдэн ч удаа хэлж болно. Сэтгүүлч нар ажилаа хийдэггүй өөрийнхөө ахуй амьдрал ахиухан мөнгө л боддог. Хүн бүр тэгдэг шүү дээ гэж үү. Тийм гэхдээ цагдаа, шүүх, эмнэлэг, сэтгүүл сонин ийм замаар явж болох билүү. Үгүй!

Шүүхээс буруу шийдвэр гараад байна хүн хохироод байна, хэлмэгдээд байна гэдэг уул нь сэтгүүлч нар түүнийг нь судалж нийтэд дэлгэж түмэнд илчилж шударга үнэнийг гаргаж тавьж байх учиртай. Хаана байна? Өнөөдөр таны худалдаж авч буй сониноос унших хэрэгцээтэй зүйл юу байна. Болохгүй бүтэхгүй юмийг дэлгэж асуудлыг зөв зүгт чиглүүлж байгаа юу.

Бид их зүйл мартаж байгаа мартасаар байна. Зам нь буруу зүгт шилжцэн. Гэхдээ бид зөв явж байгаад буруу болчихлоо гэж хэлэх хүн байхгүй. Яагаад гэвэл буруу зөвөө ч ялгахаа байсан. Чи өөрөө ялгадаг болчоод ингэж байна уу гэжийнүү? хэхэ үгүй дээ би ч адил гэхдээ энд нэг л биш байгааг мэдрээд байна.

Нагасаки хот

Өнгөрсөн амралтын өдрөөр сургуулийнхаа гадаад оюутануудын аялалаар Кюүшү арал дахь Нагасаки хот яваад ирлээ. Аялалын цагын хуваарь нь 4цаг машинаар яваад 5цаг нөгөө хотоо үзээд буцаад 4 цаг давхиж ирэх. Машин дотор унтаж, хөгжим сонсож явсаар аялалын ихэнх хугацааг нь барсандаа. За тэр яахав Нагасаки хотоор аялцгаая.


Өглөө 7цаг 30мин гээд хөдөлсөн бидний хэдэн нөхөд ба багш жолоочийн хамт гарж өгвөө. Өглөөний цайгаа уугаагүй нэрийдлээр хурдны замын зогсоол дээр бууж идэх, бие засмаар байна хэмээн буусаар Нагасаки хотдоо очив. Ингэхэд Нагасаки хот гэхээр арай.. гэж та бодож байгаа боловуу. Тиймүү? Мөөн мөн таны бодож байгаа зөв нөгөөх алдартай мөртөө азгүй Хирошима, Нагасаки хоёрын нэг нь шүү дээ. Энэ ч утгаараа энэхүү буйдхан хотыг үзэх учир утгын нэг хэсэг нь болчиж байгаа юм.
Хотын хувьд товчхон танилцуулваас хүн амын нягцхил өндөртэй ордог бөгөөд 1 км-т 7900 хүн ноогддог юм байна. Хүн амын тоо нь эрэгтэй 209'250, эмэгтэй 245'956 байдаг байна. Мөн сонирхолтой зүйлээс гэвэл Эдогын үед Япон орон улс орноо хаалттай болгож байх үед энэхүү хотыг зөвхөн Хятад, Голланд хоёор улстай холбоотой байх эрхээр хангаж байжээ. Тэгэхээр эртнээс энэхүү хот нь Япон орны хувьд урд хаалга нь байж худалдаа наймаа, соёлын солилцоо хүчтэй явагддаг байсан байна.



Ийнхүү бид Нагасаки хотдоо очмогц хамгийн түрүүн нэгэн каталок сүм үзэв. Миний хувьд анх удаа Мафитай киноноос үздэг нээх олон эгнэцэн сандалтай урд талд нь загамай тавьцан эрээн мяраан шилээр чимэглэгдээд өнгө өнгийн гэрэл дотор нь туссан, элдэв зургаар чимсэн сүмд орж байгаа минь тэр. Гэхдээ жижигхэн агаад кимонотой хүүхнүүд яваад хурим болоод жаахан сонирхол бууруулцан. Уул нь европт байгаа ч юм шиг яг санагдах гэж байсан чинь урдуур хойгуур онигор нүдтэй кимонотой хүмүүс яваад унтраацан. Тэр сүмээсээ гараад дээр дурдсан Голландуудын амьдарч байсан байшин, цэцэрлэгтэй танилцав. Танилцаж байшин барилга хөшөө дурсгалуудаас нэр насын асууж явж байтал энэ хотод ирснээс хойш нэг л сонин мэдрэмж төрөөд байсны учир тайлагдваа нэгд энэхүү хот нь уулаар хүрээлэгдсэн, аа ер нь уулан дээр барьцан хот учир аймшигтай их өгсүүр уруутай нөгөөх италич юм шиг санагдсаныг юугхэв. Аа нөгөө нэг зүйл нь хотын гудамж нь асвалтан замаас гадна чулуу шигтгэж хийсэн хэсэгтэй мөн байшингийн дизайн нь Япон гэхээсээ европ стиль их байсныг нь анзаарсан явдал байлаа.


За тэгээд үзээ л үзээ л алхаа л байхаар уйтгартай ч юм шиг. Уулан дээр болхоор ийшээ тийшээ харахад ерөнхийдоо хот нь ямаршуу бүтэцтэйг ойлгоход хялбар. Бас далаа харагдаад, боомттой боомтын тэр хавиар нь баахан ачаа өргөгч кранууд.. Тэгээд гэдэс өлсөөд нэг их луу муу болсон хужаа хоолны газар япон хоол идсэн.


Тэндээсээ гараад бас нэг Голланд нөхрийн гэрт очсон ба мэдээж гэрийн эзэн бол тэнгэрийн оронруу ч юмуу газар доор байдаг оронруу явсан байж таараа. Тэдний гэрт эзгүйчилж жаал амарч аваад гэрт дотор нь зөндөө сэлгүүчцэн. Ер нь бол их ойр дотно санагдаж байсан бөгөөд учир юу гэвэл 40 мянгат, Бага тойруу зэрэг Улаанбаатарын маань дээхний байшингууд шиг доторх зохион байгуулалттай байсанд оршино. Өндөр таазтай нээх том хаалгатай, цэлийсэн цонхтой тэгээд данхайсан том төмөр ортой, шахмал модон шалтай гүй ээ бас сайхан санагдсөөн.

Үүний дараа атомын бөмбөгөөр бөмбөгдүүлсэний дурсгал гэхүү юу гэхүү тийм юмны музей үзэв. Хачин сайхан тохижуулсан музей ороод явсан харин эвгүй эвгүй бөмбөгдүүлсэн шархдсан хүмүүсийн сэтгэл үзээд дотор муухайрч, таагүй мэдрэмж төрж байв. 1945оны 8сарын 9ны 11цаг 2минутанд Америкаас Японд атомын бөмбөгөөр бэлэг барьжээ. Үүнд 70мянгаас их хүн үрэгдэж хотын хүн амын 36% нь үгүй болсон байна. Гэхдээ яагаад ч юм надаа бөмбөгдүүлсэн олон мянган хүн үхсэн тэд өвдөж зовж шаналж байсан гэж бодогдож байсан ч авах ёстой зүйлээ авсан ч юм шиг нэг тийм битүүхэн бодол төрж байсан.



Харин музейд зөвхөн бөмбөгдүүлсэнээр зогсохгүй бусад оронд цөмийн зэвсэгийн тушилт хэрхэн явагдаж тэр хавийн оршин суугчид хэрхэн өвчин зовлонд нэрвэгдэж зовж байгаа тухай үзүүлэн видео байсан нь тун зүгээр санагдсан. Цөмийн дайн, атомын бөмбөг гэх энэ зүйлээс татгалзах нь юу юунаас чухал гэдгийд олон хүнд хүргэж буй байх. Энэхүү музейгээс гараад ойрхон байрлах энхтайвны талбайг үзэж сонирхов. Тэнд ази арнолд шварзнеггер байсан ба түүнтэй хэдэн үг солилцосон билээ.

Хэхэ энэ их хөөрхөн. Би андуурч ойлгоод байна уу? Үгүй ээ! Өшөө илүүг Нагасаки руу!


Ингээд нар жаргаад амар сайхандаа жаргасан.

Төрөө хүндлэхүй

Өнөөдөр бид Америкт төрсөн байна уу, Африкт төрсөн байна уу энэ бол хамаагүй хаана ч төрсөн бай өөрийн эх орон, амьдран сууж буй газраа, төрийг нь хүндэтгэж байх нь зүйтэй. Харьд ажиллаж, амьдарч, сурч буй элэг нэгтнүүд маань тухайн орондоо гайхамшигтай хичээн ажиллаж, хууль дүрмийг нь онц сайн биелүүлдэг атлаа эх орондоо ирмэгцээ шүлсээ хаяад, хуулиа зөрчөөд байдаг гэж шүүмжиллэгддэг. Хүн бүр тийм биш ч нилээдгүй хэсэг нь тэнд тийм байдаг гэтэл Монгол маань ийм байна хэмээн халаглангаа гараад л ярьснаа мартчихдаг. Үүний гол шалтгаан нь магадгүй Монголд хууль хэрэгжилт нь муу байдагтай холбоотой, гэвч бид зөбхөн үүнтэй холбоод зогсчих бус хувь хүнтэй, өөрсөдтэйгөө харьцуулж тунгааж алхам бүрээ хянаж байх ёстой билээ.

Нийслэлдээ хэрхэн амьдардаг билээ. Нийслэл нь өнөөдөр нийслэл шиг байж чаддаг билүү гэх зэрэг олон зүйлийн талаар нухацтай ярих шаардлагатай ч энэ удаа тэр бүхнийг түр азнаад гагцхүү "Төрөө хүндлэх" талаар өөрийн бодлоо хэлье. Юуны өмнө төрөөс гаргаж буй шийдвэр бүрийг бид шууд гөрдөж, муу санаалж хүлээн авдаг. Хятадын тагнуулууд яг тэр дээр гараад сууцан бололтой бид ханддаг. Гэвч дөрвөн жилд нэг удаа сонгодог сонголт нь бидний гарт байж, өөрсдөө түүнээ хэрэгжүүлчихээд дараа гаргасан хүнээ хардаад хэвтчихдэг. Сонгуулийн будлиан, бизнесийнхны атганд орцон, хоёр хөршийн шахаас янз бүрийн зүйлээр тайлбарлагдаж болох ч эхлээд бид ядаж сонин уншихдаа ямар нэгэн дүгнэлт гаргачаад унших бус уншсан хойноо гаргаж баймаар.

Элбэгдорж ерөнхий сайд хийж буй хугацаандаа Монголын төрд байгаагүй хамгийн нээлттэй сайд байсан боловуу гэж боддог. Тэр хүний хандаж буй хандлага, ярьж буй хэлж буй нь сэтгүүлчидыг ардаасаа байнга дагуулаастай, засгын газрийн хийж буй үйлдлүүд тун ойлгомжтой байсан мэт надад сэтгэгдэл төрүүлдэг байсан. Сая ажлаа хүлээлгэн өгсөн Баяр сайдын хувьд тийм ч нээлттэй байгаагүй ч хийсэн ажлын үр дүн нь харагдаад хүмүүст таатай байсан боловуу нэг үгээр С.Баяр сайдыг асуудалтай холбож муулах нь цөөхөн байсан юм шиг. Тухайн хүний характераас нь их болоод байх шиг байдаг л даа. Энэ хоёр хүнд байсан нэг нийтлэг шинж нь мэдэгдэл хийх, илтгэл тавихад ард түмэн тэдний үгийг сонсчоод дараа нь дүгнэлт хийгээд байх шиг мэдрэмж төрдөг байсан. Энэ бодол зөвхөн надад ч байсан биш байхаа. Шинэ ыөрөнхий сайд буюу С.Батболд гарсан даруйдаа хэд хэдэн газраар орж нилээд яриа хийлээ. Өөрийн засгийн газрын бодлого хааш чиглэгдэх вэ ерөнхий чигийг ард түмэнтэй гаргаж өгч чадах шиг боллоо. Хүмүүс ч тун сайн чагнаархан байж хүлээж авлаа. Тэд одоогоор дүгнэлт хийгээгүй байна учир нь ажил нь эхлээчгүй байгаа тул. Гэхдээ уур амьсгал ийм нааштай байхад сайд их зүйлийг хийх бизээ. Тэгэхээр би юу хэлэхгээд байна вэ гэвэл ард түмэн маань бас боловсроод аливаад хандлага нь өөр болоод байх шиг байна. Төрд жишиг тогтоод, түүнийг нь иргэд нь дэмждэг чагнадаг болсон шиг. Ерөнхий сайдууд нь ч ард түмэндээ нээлттэй байж чадвал дэмжлэг авч чаддаг бололтой.

Монгол хүн бүр шахуу улс төрждөг, адгийн би хүртэл төржөөд байхад арга ч үгүй биздээ. Гэхдээ бүгд маш том том зүйл ярьдаг, сонгуулийн сурталчилгаагаар явхад нь бидний амьдрал яах вэ, ингэмээр байна тэгмээр байна гэхээсээ оюу толгойг 70:30 аар л тохироорой гээд яриад суудаг ард түмэн. Монгол хүн өөрөө их том сэтгэдэг. Одоо ч бидний цээжинд дэлхийг эзлүүл эзэлсэн ч яахав гэх чин зориг хүсэл эрмэлзэл байсаар буй. Энэ бол муу биш! Улс бүгдийн ард түмэн ийм байдаг уу гэвэл үгүй. Та зүүн азийн орны ялангуяа Лаос, Камбож хүмүүстэй яриад зүээрэй их өөр сэтгэлгээ байдаг. Хүн ам нь их, тэдэнд аугаа түүх байхгүй. Тиймдээ ч сэтгэлгээ нь жижиг байдаг. Солонгос, Монгол хүнтэй ярихаараа нүд нь томорчоод итгэж ядаад байдаг.

Гэхдээ бид том байх газраа том байж, харин бодит байдлаа бодит нүдээр харж байх ёстой. Юу юугүй улс орон, цөмийн дайн гэж санаа зовоод байхаасаа илүү хажуудаа байгаа СӨХ нэртэй мөнгө хүүлдэг энэ газруудаа цэгцлэх хэрэгтэй. Орцны жижүүр нь ажлаа хүүхгуй бидны мөнгөөр архидаад байхад ач холбогдол өгдөггүй мөртөө, хэдэн тэрбумаар нь идээд байна шдээ гээд халаглаад байдаг. Наанадаж өдөр бүр хүрээлэн буй асуудлаа шийдмээр байна. Иргэний тэр хөдөлгөөнүүд ч тэр. Цаанадаж энэ шүүх тогтолцоог янзалмаар байна. Танил талгүй бол тийшээ зүглээд ч хэрэггүй гэдгийг би хүртэл мэдрээд байхад бусад нь бол мэдэхийн дээдээр мэдэж буй бизээ. Хүнд бол иргэний ч бай зохицуулагдах асуудлаар шүүхдэж л таараа энэ үед чи, таньдаг хүнтэй нэг нөхөрт бут авхуулна гэдгээ ямагт санаж яв. Ниргэсэн хойно нь хашгирах бус өмнө нь асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Гэхдээ асуудлаа чи шүүхэд танилтай болж бус, үнэн зөв шийдвэр гаргадаг шүүхтэй болох тал дээр анхаарал хандуулах нь туйлаас зөв. Энэ ч утгаараа ерөнхийлөгч маань тун зөв газар дуу хоолойгоо гаргаад байна. Харин бид тэр хүнд даатгаад орхих бус бас нэгдмээр.

Бодит байдлаа мэдрэцгээе! Хамаагүй том жаалаад яахав гэхдээ хэрэгтэй газар нь дуугарч байх нь хамгаас чухал бизээ.

Бүтэнсайны бичлэг

Эрт дээр үеэс хүмүүс гар хөлөө хөдөлгөлгүй хоол олж идээ л, хөлөө жийгээ л хэвтээд байх сонирхолтой байжээ. Тиймдээ ч хөдөлмөр хөнгөвчлөх, цаг хугацааг хэмнэх зэрэг янзан бүрийн арга сэдэж иржээ. Түүний нэгэн баталгаа нь хагас сайнд хагас ажилладаг, бүтэн сайнд нь бүтэн амардаг болж. Гэхдээ энэ зүйл яг хэдэн оноос эхэлснийг би мэдэхгүй юм. Гартаа муна барьцан, арьсаар хувцас хийсэн "Үү ҮүҮ үү" гэж ярьдаг байсан тэр үед бол ийм тогтсон амралт байгаагүй гэж боджийн буруу бол залруулаарай. За тэр яахав тэгсэн Монголд бол саяханаас хагас бүтэнсайнгүй бүтэн амарчдаг болсон билээ. Саяхнаас гэдэг бол харьцангуй ойлголт шүү дээ. Энэ харьцангуй гэдэг үг чинь Эйнштэйн ах "Харьцангуйн онол"-оо нээхээс ч өмнө байсан гэж байгаам шд. 19-р зууны эхээр Эйнштэйн ах энэ онолоо нээж байхад, би ямар байсан биш бас яг таг бат хэлэх боломжгүй. Тэгж бол итгэдийн, итгэнэ гэдэг гайхамшигтай зүйл л дээ. Хүн гэдэг чинь анх үүссэн цагаасаа л бусдад итгэх нь бүү хэл өөртөө итгэхдээ хүртэл эргэлздэг байсан гэж байгаа юм. Үүнийг өвчин гэж үзэх аваас энэ ярвигтай өвчин өнөөг хүртэл эдгэрээгүй зарим талаараа бүр хүндрээд байна шүү дээ.Мөн хүн үүссэн цагаас л гээд байдаг хүн үнэхээр үүссэн ч юмуу үгүй ч юмуу бүү мэд дээ. Бид зүгээр л хүн үүсжээ гэж итгэдэг.

Нэг тийм зураг байдаг даа бөгтийсөн сармагчин маягын нөхрөөс цаг хугацааг улираан байж тэгш алхдаг биедээ үсгүй хүн үүссэн талаар... Би бол тэрийг хараад яг энэ ч үнэн байхаа гэж итгэдэггүй юм. Энийг чинь нотлох батлах баталгаа нь бүрэн төгс гараагүй байна тэ. Шашин энэ тэрээс авхуулаад төөрөлдүүлээд байгаа, замыг н харин ч шулуутгаад байгаамуу янзан бүрийн сонин хачин зүйлс байсаар байнаа. Гэхдээ миний итгэл үнэмшил бол баталж нотолж чадахгүй бол үл итгэх байдал юмаа. 100% үгүйсгэж чадахгүй мөн дагалдан баясаад гүйж чадашгүй нь... Тиймийн учир аягүй сэрдээ ч нөхөр болчиж байгаа ч юм шиг. Мэдээж хэн нэгны үгийг сонсоод дагаад гүйчдэг нөхрөөс хаширлаад эргэлзчдэг хүн нь дээр байх нь ч бий байх. Сөрөг тал ч бий л байх. Гэхдээ би тийм хүн юмаа гэхээр абсолют утгаараа энэ ийм нөхөр юмаа гэж ойлгож яавч болохгүй, юм гэдэг чинь харьцангуй шүү дээ.
Хэн гэдэг философичоос билээ ингэж асууж:
-"Та бидэнд сайн сайхан амьдрах арга, зөв шударга явах зам, хөрөнгө хураах ямар ч утга байхгүй ээ гээд заах мөртөө өөрөө юунд өмчтэй байдаг юм бэ?"
Тэгтэл философич ингэж хариулсан гэдэг:
-"Би хэрхэн зөв амьдрах, сайхан амьдрахыг хэлдэг болохоос, хэрхэн амьдардагаа ярьдаггүй юмаа" гэжээ.

За яг ингэж асуугаад таг ингэж хариулсан гэдэг бол худлаа. Гэхдээ утга бол гарсан байхаа. Санаа нь бол үнэхээр дажгүй байгаа биз. Түүн шиг намайг ингэж яриад бичихээр яг ингэж амьдардаг ингэж боддог гэж бодох нь ташаа юмаа, бүр эсэргээрээ ч нөхөр байж магадгүй нь байна шдээ. Харин миний нэг алдаа бол өөр дээрээ үүнийг аягүй сайн ухамсарладаг мөртөө бусдыг 100% шулуун замаар явуулах гээд байдаг. Өөрөөр хэлбэл муухай "шүүдэг" нөхөр байх шиг. Гэхдээ энэ ч бас харьцангуй үг юмаа.

За энэ харьцангуйгаас болж яриа ч явахаа байлаадаа яах гэж би Дорнын азид төрвөө хэхэ. Аливаа нэг болохгүй юм болохоор Монгол руугаа ази руугаа чихчихдэг. Аливаа нэг сайхан юм болхоор өөрлүүгээ наачихдаг энэ "Монгол" хүний зан уу! (Хэхэ заза миний зан уу!)

За даа бүтэнсайны бичлэг гэсэн чинь бүтэн муу бичлэг болж байх шиг байна. Болж байх шиг гэж бичих гэсэн шууд болжахшиг гэж бичиж байна шүү дээ! Бичиж байна шүү дээ гэж бичих гэтэл бичжийшд гэж бичмээр санагдаж байна. Блог хөтлөгчид маань Монгол хэл алаад хаясан бичлэг хийгээд, тэрийг нь би уншаад (үнэндээ бид бүгд ингэж ярьдаг) ингэж бичээд байдаг юмуу мэдэхгүй. Ямар ч л байлаа news.mn энэтэрээс Гамп, Артгаа нарын бичлэгийг уншихаар ямар ч түүртэх зүйлгүй уншчаад байдаг юм. Тэгээд доорх сэтгэгдэл дээр нь Монгол хэл алаад хаяцан байна ш дээ энэ тэр гээд (Тэр сэтгэгдэл нь өөрөө жинхэнэ Монгол хэл үхдэг бол алаад хаяцан баймаар байдаг даа) бичсэн байдаг. Тэгээд хаана яацан байвдаа гээд анхаараад эргээд бичлэгийг нь уншихад нээрээ л алаад хаяцан байдаг шүү. Өөрөө ч анзаараагүй зөв ойлгож, буруу бичдэг болсон байна. Энэ бүхэн буруу юу гэвэл буруу, гэхдээ буруу гэдэг харьцангүй ойлголт, хэл гэдэг өөрчлөгдөж хувьсаж явдаг зүйл цаг хугацаатай уралдан буй өнөө үед харилцан яриа, бичлэг гэдэг богиноссоор байх биз. Юмыг товчлоно гэдэг гайхамшиг байдаг ажгуу. Гэхдээ товчилсон юм нь хүн бүр ойлгодог байх гэсэн шаардлага хангасан байх учиртай. зарим нэг сонин нийтлэл дээр байгууллагын нэрийг товчилсон байх агаад юу гээд байгаа нь үл мэдэгдэх баахан НХХХУТР гэсэн зүйлс байдаг даа. Ядаж л эхэнд нь бүтнээр нь бичээд ард товчилсон нь байдаг сан бүүр ч байхаа байсан шиг байлээ. (Янзын олон "байна" байх шиг байнадаа.)

За бичлэгээ дуусгая шалгалтандаа бэлдэе. Бүтэнсайны бүтэн бичлэг үүгээр дуусваа.
Санал хүсэлт байвал сэтгэдэл дээр үлдээнэ бизээ.

Стресс

Стресс хэдийнээс үүсэлтэй вэ?
Энэ асуултанд бол шууд хариу хэлчихье дөө хүн үүссэн буюу оюун санаа хэзээ үүссэн тэр үеэс л эхлэсэн байж таараа. Хотод ажиллаж амьдардаг, өглөө гараад орой л нэг юм гэртээ орж ирдэг хэнбугай ч амралтаараа салхинд гэр бүлээрээ гарахад ядаргаа нь тайлагдаж стрессээсээ сална. Тэр битгий хэл шувуудын жиргээ сонсож, голын эрэг дээр хэвтэх нь бүүр жаргал болно. Харин хөдөө мал маллан амьдардаг хүнд өглөө эртээ гараад малаа маллаж, өдөржин нөгөөх сайхан байгальд нь байгаа ч гэсэн ганцаар байхаас уйдна залхана. Гэхдээ би тэр хүнийг стрессддэг гэж хэлэхгүй хотын амьдралтай харьцуулахад утгагүй их чимээн шуугиан, олон хүнтэй харьцаж зан ааш таарахгүйгээс гадна, үл ойлгцол зэргээр муудалцаад байхгүй тул стрессдэх нь бага. Үүнийг хэн ч мэднэ.
Ер нь бол хотын хүмүүс хүн муутай, овилгогүй гэх зэргээр хэлэгддэг шүүдээ наад зах нь танихгүй хүн битгий хэл таньдагдаа ч итгэнэ гэж байхгүй. За эдгээрийг орхиод арай өөр зүйл ярья.

Өндөр хөгжилтэй орнуудад яагаад амиа хорлолт их байдаг вэ. Мөнгө зөндөө олоод үрж ядаад уу хэхэ. Эдийн засаг нь хөгжихийн сацуу, хувь хүнээ ч хөгжүүлж иржээ. Хөгжих гэдэг харамсалтай нь харьцангүй ойлголт ажгуу. Хөгжилийн бэрхшээлтэй хүн гэхэд энгийн хүнээс зарим эд эрхтэн нь дутуу хөгжсөн, эс бөгөөс гэмтэж, түр ба бүр эмчлэх бололцоогүй болохыг хэлнэ. Харин энгийн буюу хөгжилийн ямарваа бэрхшээлгүй улсуудыг хөгжилтэй хүн гэж хэлдэггүй билээ. Oлимпийн тамирчид, медалтан айхтар бие хааны хөгжилтэй улсыг өөрөөр нэрлэх биз. Эргээд нөгөө өндөр хөгжилтэй орнуудруугаа ороход тэд нийгэмд үл ойлголцол бүдүүлэг ёсыг халах элдэв арга зохион нөгөөхөө хүний хэрэгцээ болсон мөнгөтэй нь холбоод өгчихжээ. Үр дүн нь дэлгүүр үйлчилгээний газар ороход "Тавтай морилно уу", "Танд баярлалаа" хэмээн нүүрэндээ худал инээмсэглэл тодруулсан үйлчлэгч нар зогсоно. Гагц үүгээр үл зогсон, энгийн хүмүүс ч нийгэмд бие биедээ худал үнэн талархах, ёс алдахгүйг хичээх болжээ.

Байзаарай тэгвэл аль ч үндэстэн ястанд ёс, зан заншил гэж байх агаад үүнийгээ тэд хийснээр стрессдээд байдаггүй шүү дээ. Тиймээ яах аргагүй энэ үнэн билээ. Гэхдээ тэр феодалийн нийгэмд ч хэн нэгэн түшмэл, хааны гаргасан дүрэм журмаас хүмүүс стрессдэж байсан гэдгийг тодотгох хэрэгтэй. Харин ахмад настантай мэндлэх, айлд орохдоо мэнд мэдэн, гутал, гадуур хувцасаа тайлан ордог нь хаана ч байдаг ёс. Гэхдээ энэ бүхэн нь зайлшгүй хийх хэрэгтэй зүйлс билээ. Ядаж л мэндчилгээ хийхгүй айлд яваад орвол алж талах нуу л гэж харна шүүдээ. Гутлаа тайлахгүй ороод байвал тэр айлын цэвэр цэмцгэр байдалд бүдүүлгээр халдаж хүний хөдөлмөрийг үнэлэхгүй доромжилж буй хэрэг.

Өнөө цагт дэлгүүрт ороход Тавтай морилно уу гэж хэлэх шаардлага яг байгаа ч юмуу үгүй ч юмуу, олон мянга давтаж хэлсээр нөгөөх нь анхны утга шинж чанараа алдаад зүгээр л амны уншлага болсон байх жишээний. Үйлчилүүлэгчийнхээ өөдөөс харан чигтэйхэн сайхан инээмсэглэх нь үйлчүүлж буй хүндээ таатай ч, үйлчилж буй хүн нь түүнээсээ стрэссдэж байгаа. Яагаад үйлчилгээний газрын ажилчид гэртээ харихаараа салж унах гэж байгаа улс хариад, гэрийнх нь хэн нэг нь жаахан төвөг удахад уурладаг вэ.

Тод томруун жишээ гэвэл Япон орныг гол төлөөлөл болгож үзэхэд болох байх. Амиа хорлолтоороо дэлхийдээ нэгт явдаг энэ орон өндөр хөгжилтэйгээсээ гадна үйлчилгээний соёлоороо ч дээгүүр явдаг байх юм. Азийн орны төлөв даруу байдал, бодол санаагаа шууд илэрхийлдэггүй хэв шинж дээр нэмэгдээд энэхүү үйлчилгээний соёл, албан газрын дэг журам хэрэгтэй хэрэггүй дүрэм нь явсаар эднийг өөрсдийг нь маш их стрессдүүлдэг боловуу. Томоохон хотоосоо зайтай болоод ирэхээр нөгөөх түм түжигнэсэн чимээ анир намжихын сацуу, стресс нь буураад ирнэ.

Америкийн томоохон хотууд, Москва зэрэг газар судалгаа хийгээд үзтэл хүн ам төвлөрсөн уг газруудад хувь хүний чөлөөтэй орон зай нь дутагдаад гэнэт тэсрэн өөрийгөө хянаж чадалгүй янз бүрийн асуудал ихээр үүсгэдэг байна. Наанадаж л метро хүлээн зүв зүгээр зогсож байсан хүн гэнэт бухимдан хүнийг метроны замруу түлхсэн явдал нилээд гаржээ. Ар гэрт нь асуудал үгүй, ажил албан дээрээ ч зүв зүгээр байсан хүн юунд хатгуулахаараа ийм үйлдэл хийвээ гэж судлаж нэгэн таамаг дэвшүүлсэн нь хувь хүний орон зай багасаж бусад хүнтэй үйлчилцэх контакт хэт ихсээд ийм үйлдэл гаргадаг байж болзошгүй гэжээ. Өөрөөр хэлбэл хүнийг тойроод аура ч билүү энерги байдаг тэрийгээ гэмтээгээд байхаар хүний ажил үйлс ахихаа байж уцаартай болж, өвчин ороох нь их байдаг гэдэг шүү дээ. Үүнтэй их төстэй байдал илэрсэн нь энэ ажгуу. Амьтан адгуусыг ч гэсэн өөрийнх нь амьдрах нөгөөх орон зай нь хумигдаад ирэхээрээ олноороо үхэж үрэгдээд эхлэдэг.

Тэгэхээр та стрессдээд байна уу? Эс бөгөөс өвчин ороогоод байна уу? Ажил төрөл чинь бүтэхгүй амархан бухимдаад байгаа бол орчингоо нэг сайн анзаараад үзээрэй.

Таныг стрессдүүлж буй тэр асуудлыг яаралтай олж асуудлыг шийдвэрлээрэй гэж зөвлөе.
Мөн ажлийн идэвх, сурах идэвхийг дээшлүүлэх нэг арга нь цэвэр цэмцгэр байдал гэдэг юм гэсэн. Мэдээж орон гэр тань, та өөрөө цэвэр цэмцгэр байвал нэг том асуудлыг шийдчиж буй хэрэг дээр нь нэмээд орчин тойрон хотоо цэвэр цэмцгэр байлгаж дөнгөвөл та ч, бусад нь ч амар амгалан байх болно.
Гадаа гараад нүүрлүү хог нисэж ирээд байхгүй бол хэн ч хэн нэгэнтэй муудалцаад байх нь бага л байх боловуу даа.
Стресстэй тэмцье!

Монгол орон цаашдаа...

10-аас 20-н жилийн дараа Монгол орон ямаршуу байх болоо?

Зарим хүмүүс Монгол орон энэ ордуудаараа мөнгө олоод Арабийн баян орон шиг болноо гэх юм. Хүсэж буй зүйл нь ярианаас нь дэндүү ойлгомжтой ба нөгөөх коммунизм байгуулагдахаар хүссэн хэмжээгээрээ дэлгүүрт ороод бараа бүтээгдэхүүн авна цалин ч тэр дураараа аваад зоргоороо зоолоод байх мөрөөдөл нь...

Аа бас Монгол орон хятадын клон болчиноо гэх гутранги үзэлтнүүд байх, үүнийгээ нотлох зүйл нь ердөө л Монголд ирээдүй байхгүй нэгэнт өнгөрсөн гэх.

За энэ гутрангууд ч яахав. Тэднээс гадна ямар ч өөрчлөлт байхгүй гэх ирээдүйдээ итгэл муутай улс байна. Учир нь хүнд хөнгөн үйлдвэрлэл хөгжихгүй байгаа учир цаашдаа ч бараа бүтээгдэхүүнүүдийг импортолсоор байх болно. Мөнгөө гадагш нь урсгасаар байгаа цагт өөрчлөлт болохгүй гэх.

Үүнээс гадна мэдээж богино хугацаанд үсрэнгүй хөгжиж зээлдэгч бус зээлүүлэгч орон болноо гэх хэсэг бий. Тэд бол уул уурхай, газар тариалан, мал аж ахуйгаараа бараа бүтээгдэхуун экспортолж, их хэмжээний зээллэгэ барьцаа аван үйлвдвэрүүд барин эхний ээлжинд улс орноо хангах, явцдаа гадаадад гаргах... гэх.

Ер нь бол бодлоготой зөв төлөвлөгөөгөөр явбал сүүлийн хувилбарлуу орох боломжтой гэж бодож байна. Мэдээж зөндөө асуудал, бэрхшээл тулгарах л байх. Энэ бүхнийг шийдэж байна УйХ нь тэр дээгүүр ярилцаад балай нэмэлт хууль тогтоомж гаргаад байх бус, харин чанартай сайн хууль гаргаад хуулиа мөрдүүлэх бололцоогоор нь хангаж өгмөөр. Саяханаас мөнгө төлж хууль боловсруулна гэж яригдах болсон байна хэр үр дүнтэй юм бол. Бусад оронд ийм жишиг байдаг юм боловуу. Миний бодлоор бол хуулийн загвараа гаргаад тухайн салбарт нь, тэдэнтэй холбогдох салбаруудаар нь хэлэлцүүлээд аян зохион байгуулж үзэл бодлын сонсоод баталж байвал арай л амьдралд ойр болох юм шигээ.

Амь

Энэ байгаль дэлхий гэж их сонин юм байх юм. Байгалийн хууль гэх илэрхийлэл байна. Байгалийн хуулийг зөрчих боломжгүй, бүх зүйл, үзэгдэл байгалийн хуулиар явагдана гэх мэт...

Энергийн нэг түвшинээс нөгөө түвшин рүү шилжиж шинэ амь бий болжээ. Өөртөө энерги шингээж энерги ялгаруулангаа өснө, хөгжинө томроно. Тэгээд эргээд уналт явагдана. Алдана, эцэст нь үхэх буюу амь үгүй болно. Гэвч энерги нэг түвшинээс нөгөөрүү л шилжсэн хэрэг. Энэ амь, амьдрал гэдэг зүйлс дотор гайхалтай зүйлсийн нэг нь яах аргагүй хүн. Бодож сэтгэнэ, баярлаж гунина, бодлогшироно, уйлна инээнэ. Гэхдээ амьтанд ч энэ зүйлс бий юу гэвэл бий. Гэвч хүн гэдгээс энэ зүйлээс ялгаатай. Хүн нь өөрөө их хөгжингүй дэвжингүй, амьтадтай харьцуулвал бараг төгс шахуу эд байх.

Хүний амьдрал өөрөө их сонирхолтой байна л даа. Хаана ч төрсөн яаж ч амьдарч байсан. Гаднаас нь харсан ч дотроос нь мэдрэх гэж оролдсон ч. Хүн яах гэж төрсөнөө үхэхээ мэдээд үхэлтэй нүүр тулахдаа ухаардаг байж болох юм. Урт удаан наслаад байгалийн хууль ёсоор амь үгүй болох тэр агшинд хүнд юу бодогддог бол. Эсвэл бие нь өдөр өдөрт доройтоод юу юугүй миний төгсгөл дөхөж дээ гэж мэдрэх тэр агшинуудад хүний дотор юу эргэлддэг бол?

Хоёр сарын өмнө уулзаж байсан хөгшин хэдийгээр тэргэнцэр дээр суусан ч хөгжүүн гэгч нь анх танилцаж байлаа. Ачаа өвөр дээрээ суулгаад тоглох тэр буурай надад ануухан байна даа гэж санагдаж байж билээ. Хоёр долоо хоногийн өмнө уулзахад хэвтэрт орцон, ярьж чадах ч босч чадахгүй болсон байлаа. Ухаан нь саруул хэвээр, оройдоо нэг стакан пиво уучих хэмжээтэй. Дуртай хоолоо идэж чадахгүй ч өөрөө хооллочиж дөнгөхөөр байв. Харин өнөөдөр уулзахад хурхираад хэвтэж байх. Эхэндээ би унтаж байна даа гэж бодож байлаа. Гэвч тийм биш байжээ ухаан нь саруул, харин ярьж чадахгүй нүдээ нээж чадахгүй, хөдлөх гэвэл гараа л бага зэрэг хөдөлгөнө. Ер гарсан тэр буурай ганцхан зүйлийг хэвтэнэ хүлээж байна уу даа гэлтэй. Үр хүүхэд нь таныг хүрээлэн буй энэ олон хүмүүсийг бодоод чадлаарай тэмцээрэй тэсээрэй гэх.

Хүн гэлтгүй энэ байгаль дэлхий дээр буй бүх зүйлс, амь юуны тулд оршин байдаг хэрэг вэ. Эцэст нь ингээл дуусах гэж тэр үү. Амьдралын энэ эгэл мэт атлаа асар гүн хэлхээ хэдийнээс эхлээд хэдий хүртэл үргэлжилэхыг таах аргагүй. Шинжлэх ухаан хөгжихийн хирээр байгалийн нууцыг тайлж бидний өмнө дэлгэсээр байна. Хүний тархи 150 жил амьд байх боломжтой ч, бие нь тиймгүй байдаг байна. Хүний идэж ууснаас уу, амьдралд тохиолдсон элдэв стресс, үйл явдлуудаас уу гэх мэт асуудал дэвшүүлээд түүндээ хариулж байна. Нэг нь явж байхад, нэг нь ирж байдаг. Нэг хөгшин үхлээ хүлээн орон дээр хэвтэж байхад, орныхон доор ой хүрээгүй гуч нь тоголж байх. Нэг талаараа үхэл гэж огт байхгүй эцэс төгсгөлгүй үргэлжилдэг мэт. Хамгийн хэцүү юм шиг нэг зүйл ярьж чадахгүй нүдээ нээж чадахгүй болсон хүний тархи эрүүл саруулаараа байхад юу бодон хэвтдэг болоо. Үхэлтэй хором бүр тэмцэн буй тэр амь эцсийн зорилго нь юу болоод тэгэн тэгэн тэр үхэл гээчтэй тэмцэн байна вэ.

Энэ хорвоо дээр зарим нэг нь амь амьдралын төлөө ийнхүү хичээн зүтгэнэ байхад, өөр нэг хэсэг нь яагаад юман чинээ бодохгүй амиа үгүй хийнэ вэ. Эс бөгөөс хэн нэгний төлөө амиа үл хайрлах, үгүй бол хэн нэгэн хаан, шашны тэргүүн, улс эх орны төлөө хэмээн амиа золино вэ. Үнэхээр энэ бүхэнд утга учир бий юу? Бий бол тэр нь юу гэж? Байхгүй бол энэ бүхэн юунд хэрэгтэй юм?

Электрон шуудан

Хүмүүс янз бүрийн электрон шуудан хэрэглэдэг байх. Миний хувьд хамгийн анх Hotmail ашиглаж байлаа. Хэрэглэх ч юу байхав нээгээ л тэгээд аяндаа хаагдсан байхдаа. Дараа нь бол Yahoo mail хэрэглэх болсон. Ой тогтоолт муутайгын улмаас олон ч хаяг сольж байсан. Харин одоо хэрэглэж байгаа хаяг маань 6 дахь жилээ үзэх гэж байна гэхээр ой тогтоолт сайжирсан гэхээсээ байнга ашиглах болсонтой холбоотой биз. Харин 2 жилийн өмнө Gmail -д бүртгүүлж байлаа. Гол зорилго нь Google Reader ашиглах байсан юм. Харин Gmail-г блогтойгоо холбож өгснөөр бага багаар танилцаж байсан. Ер нь бол Gmail-д давуу тал их байх шиг санагддаг. Ядаж л хийц нь энгийн тохиргоо сайтай.Attach хийхэд ч тэр хурдан бас хаана юу болоод байгаа нь ойлгомжтой байдаг. Би ер нь өөрөө аливаа юм энгийн байхад дуртай хүн шиг байгаа юм. Simple is best! гэдэгдээ. Энгийн бөгөөд ойлгомжтой. Хичээлийг ч тийм байлгах гэж оролддог. Yahoo mail сайжраад шинэ дүр төрхтэй байсан ч би гэдэг хүн классикын ашигласаар л байлаа. Ерөнхийдөө бол mail-ээ Gmail рүү нүүлгэе гэж бодогдоо л байгаа. Бага багаар шилжиж буй ч нэг удаа гүүгл ах алдаа зааж зогссоноос болоод бас жаахан айгаад байх болсон. Яг хэрэгцээтэй үед тэгээд гацчихвал хэцүү л байх. Гэхдээ та бүхэнд Gmail-ыг санал болгоё.

Хэрэглэхэд тохиромжтой шүү.

Цөмийн эрчим хүч

1973 оны газрын тосны хямралын үед Япон орон анхны атомын цахилгаан станцны үйл ажиллагаагаа эхэлжээ. Өнөөдөр Япон орон нийтийн цахилгаан эрчим хүчнийхээ 35%-ийг атомын цахилгаан станцаас гарган авч байна. Засгийн газрын төлөвлөгөөгөөр 2009 онд 39%, 2014 онд 41%, 2050 онд 60% цахилгаан энергийг атомын цахилгаан станцаас гаргах зорилт тавиад буй. Тэдний тоног төхөөрөмж нь 50% хүртлээ гаргаж чадна гэж өнөөдрийн байдлаар тооцоолоод байгаа юм.

Мэдээж зөвхөн япон л цөмийн энергид найдаагүй ээ. Дэлхий дээр ойролцоогоор 400 гаруй АЦС буй. Түүний 50 нь Японых. Ерөнхийдөө дэлхийн нийт цахилгаан энерийн 16-17% нь АЦС-аас гаргаж буй гэж үздэг. Харин Франц өөрийн орны 75%-ийн цахилгаан энергийг АЦС-аас гарагн авч байна.

Цөмийн эрчим хүчний давуу тал нь цэвэрхэн, хямд, ашигтай, аюулгүй гэх дөрвөн үгээр тодорхойлж болох юм. Цэвэрхэн гэдгийг өнөөдөр хэнч үгүйсгэж чадахгүй, учир нь нүүрс хүчлийн хий ялгаруулахгүй, хүхрийн оксид ч мөн адил. Тиймээс нефт, нүүрс шиг дэлхийн дулааралд нөлөөлөхгүй, хүчлийн бороо оруулахгүй гэсэн үг. Мөн нүүрснээс, нефтээс олон дахин хямд юм. 1.6 сая тонн нүүрснээс үйлдвэрлэх эрчим хүчийг хагас кг уранаас гарган авна. Тийм ч учираас дэлхийн эрчим хүчний ирээдүй АЦС-д буй гэж дэлхий даяар үзэж буй.

Харин цөмийн энергийн сөрөг тал гэвэл цөмийн зэвсэг ба түүнийг хадгалах арга технологи юм. 1979 оны Three Mile Island, 1986 оны Chernobyl АЦС-ын осол. 2004 оны Mihama дахь 5 хүн үрэгдсэн аваар зэрэг нь энэ талаар санаа зовних асуудлын нэг хэсэг болоод байна. Мөн ашиглагдаад дууссан цацраг идэвхит савуудыг хэрхэх вэ гэдэг асуудал буй. Японд 2000 онд NUMO буюу Цөмийн бохирдолыг шийдвэрлэх холбоо байгуулагдсан. 2020 он гэхэд Япон орон 40 мянган ширхэг хэрэглэгдсэн цөмийн торхийг устгах шаардлагатай болно. Одоогийн байдлаар 300 жилийн хугацаанд газар булах гэсэн аргыг хэлэлцэж буй.

Мэдээж цөмийн эрчим хүчинд олон олон ашигтай тал буй ч сөрөг зүйлс байсаар байна. Гэвч дэлхийн дулаарал, бохирдол зэргийг шийдвэрлэх гарц, нөгөөтэйгөөр ойрийн хэдэн арван жилийн эрчим хүчээ хаанаас олох вэ хэмээх дэлхийн энергийн хямралыг давах арга цөмийн энергийг ашиглах л болж таарч байна. Тиймээс аюулгүй байдлыг анхаарч өөдрөг үзлээр цөмийн энергиэ хэрэглэцгээе.

ADHD

ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) нь америкийн хүүхдүүдийн дунд ихээр оношлогдоод байна. Хүүхдүүдийн дунд 3-аас 8 % болж, насанд хүрэгчид 4-өөс 5 % болж өсөөд байна. Харин ADHD нь Шинэ Зиландад 6.7%, Германд 8.7%, Хятадад 8.9% тай байгаа бөгөөд, судалгаагаар японд 2.5% буюу 40 хүүхэдтэй ангид 1 хүүхэд гэсэн судалгаа гаржээ. Сэтгэц эмгэг судлалын статистик оношлогооны газрын үзэж байгаагаар ADHD нь хүүхдүүдийн дунд тэр тусмаа 6-7 настай эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдүүдийн дунд их байгааг тогтоожээ. ADHD-ыг гурав ангилах ба "анхааралгүй, хайнга байх", "хэт их хөдөлгөөнтэй", энэ хоёрын хосолмол гэж ангилдаг байна. Анхааралгүй байх гэдэг нь хичээл дээр унтах, хэт мөрөөдөх зэрэг байхад хэт хөдөлгөөнтэй байх нь анги дотор тогтвортой суухгүй байнга гүйх, суух үедээ хөлөө ганхуулж, гарт барьсан зүйлсээ эргүүлэх, анхаарлаа нэг чигт төлөврүүлж чадахгүй байх зэрэг юм.

Өөрөөр хэлбэл ADHD нь сэтгэцийн өвчин эмгэг гэж үздэг ажээ. Хэдийгээр үүний шалтгааныг бүрэн олж тогтоогоогүй ч цөөн тооны онолууд гарч ирсээр байна. Хамгийн эхэнд ADHD нь удамшдаг гэх, үүний эсрэг хэзээ ч хэн нэгнээс удамших бололцоогүй ч үздэг. Мөн жирэмсэн байх үетэй хамаатай гэх нь ч бий. Жишээлбэл согтууруулах ундаа, тамхи ихээр хэрэглэдэг эхийн хүүхэд ADHD-тэй төрдөг, мөн эртэдсэн хүүхэд тийм байдаг гэх мэт... Мөн хүүхэд байхдаа тархины гэмтэл авхаас ч гэж үзэх тохиолдол байдаг, эс бөгөөс хортой бүтээгдэхүүн хүнсний будаг оруулагчаас гэх нь бий, мөн аллерги, сахар, бактер, тэжээлийн дутагдал ч гэдэг байна. Саяханаас америкт Ritalin хэмээх эм гарчээ. Энэхүү эм нь ADHD-г намжаах зориулалттай ба харин цувралаар ашиглахгүй байхыг зөвлөдөг.

Гэвч энэ бүхнийг үл харгалзан зарин хүмүүс энэ бүхэн зүгээр л зохиомол зүйл, эмч нар санаачлаад эмийн үйлдвэрууд гаргасан нэгэн бизнес гэж үзэх нь байдаг. Харин эмч нар үүнийг байдаг гэж нотолж үүнийгээ энэ эмийг хэрэглэх хүмүүсийн тоо өсөж байгааг хэлдэг.

Болгохуу, болихуу?

С.Баярын засгийн газар энэ намраар дуусаж байгаа гэнэ үү?
Үнэн худал нь мэдэгдэхгүй боршувуу нисээд олонхийг дасгаад дараа нь биеллээ олдог зүйл сүүлийн үед их болдог болжээ. Урьд нь ч байсан л байх. Саяхнаас С.Баяр сайдын биейин байдлаас болоод удахгүй ажлаа өгнө, засгийн газарт халаа сэлгээ орно гэх яриа, нийтлэл тарж байна. Гэхдээ саяхнаас гэж бас хэлэмгүй ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараагаас л даа. Захиалагч нь тэр ч гэх таамаг цугтаа явна. С.Эрдэнэ гуайг улсын их хуралд оруулж ирсэн, Зоригтийн эсрэг Бурмаа гуайг тавьсан гээд таамаглалууд явагдсаар ирлээ. Гүндалайгаар шантаажилсан санал улс төрийн шийдэл, засгийн газраа авч үлдэх арга зам гээд учир нь үл олдох мэт онц сонирхолтой жүжигүүд ар араасаа явсан намар байх шив. С.Баярын засгийн газрын төгсгөлийг харах сонирхолд хэнд байж болох вэ?
За даа хэнд гэдэг нь сонин биш биздээ. Харин засгийн газар тогтвортой үйл ажилаа явуулж байх нь хэнд ашигтай вэ гэдгийг бодвол хэрэгтэй боловуу. Саяхан хийгдсэн гэрээний бэх нь хатаагүй байна. Ажил нь ядаж гольдролдоо ороосой. Нэг үймээд эхлэвэл гэрээ цуцлана гээд гудамжинд жагсах хүмүүс багагүй бий байх шүү. Хийсэн ажил нь үр дүнгээ өгч эхлээд буй энэ засгийн газрыг заавал сольж холих гээд байдаг нь гайхалтай. Гайхалтай ч юу байхав дээ угаас албан тушаалын төлөө явдаг нь хүний араншин хойно, хөнөөгөөд ч болох авхийнсан гээд орондоо нойр нь хүрэхгүй хөрвөөдөг нь нэг бус биздээ. Анх хамтарсан засгийн газар байгуулах гэх үед би хувьдаа эсэргүүцэж байсан. Балиар юмнууд Алтангадасынхантай нийлээд баллаж өгөх нь дээ гээд. Би ч гэлтгүй олон хүмүүс хэлж байсан байх. Бат-Үүл, Элбэгдорж гуай, Баабар гээд л олон хүмүүс хэвлэлээр ч тэр санал бодлоо хэлж байсан. Гэхдээ тун удалгүй Монгол даяар энэ засгийн газрийг хүлээн зөвшөөрчлөө. 7 сарын 1 ны үйл явдлын дараа С.Баяр сайдын нэр нөлөө нийгэмд нилээд унасан боловуу. Дараа нь олимпоос медал аваад байсан үед талбай дээр болсон үйл явдлаас бүүр доошоо явцан. Гэвч хүн сайтай муутай гэдэг хийсэн ажил нь өнөөдөр үнэлэгдэж байна. Зоригт намаасаа нэр дэвшүүлэх үйл явц нь өөрөө намын даргын нэр нөлөө нам дотор хэр байгааг харуулчлаа.

Энэ засгийн газар тогтвортой цаашид үйл ажилаа явуулсан нь дээр гэж миний хувьд харагдаж байна. Гэрээ байгуулахдаа өөр дээрээ гал аваад гараад ирж буй залуу сайд, ерөнхий сайд хоёрт алга ташмаар. Нийгэмд цацсан золбин гүтгэлэг бүгдийн санааг эргүүлж байхад тэд хариуцлагаа үүрнээ гэсээр даваад гараад ирлээ. Монгол африк болохуу араб болохуу одоо хорин жилдээ харагдана биз. Харин дараагийн сонгууль болтол энэ багийг ажилласаар байгаасай гэж би хувьдаа хүсэх байна.

Монгол орны хөгжил яруу сайхан ярьдаг амалдаг улстөрчидын буянаар бус тогтвортой төр, үндэсний үйлдвэрлэлээр л хөгжинө. Ганц газраа ухаад мөнгө олох бус, хийж бүтээж үйлдвэрлэж амьдрах цагыг бүтээцгээе.

Энэ жилийн наадам

Наадам сайхан боллоо. Улсын ярианаас наадмын нээлт ч сайхан болж, бороо хур тэгш таатай наадсан бололтой. Миний хувьд интернэтээр зурагт хараад бөхөө үзээд сайхан байлаа. Тэгээд наадам хараа сууж байхад бодогдсон бодолуудаа бичье гэж санав.

Юуны өмнө манай төрийн удирдлагад буй хүмүүс ший жүжигийн сонин хувцас өмсөөгүй нь таалагдав. Нээлтээ түүхтэйгээ холбоод жүжигчилсэн маягтай хийсэн бололтой үзэж чадаагүй юм. Ер нь тэгээд аливаа зүйлийг хийхдээ нэг л маягаар бус янз бүрийн шийдлээр сэтгэж хийж байгаа нь талархууштай. За тэгээд иргэдийн амжиргаатай ч холбоотой биз айхтар хонь энэ тэр аваад халуун зун идээд байдаг нь багассан ч юм шиг байна. Тэрнээс бид чинь аливаа нэг баяр гэхээр хэрэгцээгүй баахан амь тасалдаг улс шүү дээ. Хуушуурны үнийг хэт өсгөхгүй гэх зэрэг бас иргэддээ хандсан үйлчилгээ гаргасан боломжийн зүйл сонсогдсон. Мэдээж жилийн жилд яригддаг бие засахын газрын асуудал дахиад л асуудал болох шиг боллоо. Хэзээ нэг энэ наад захын асуудлаас ангижрах юм болоо.

За тэгээд аж ахуйч ярианаас жаахан хазайж Наадам гэх утгаруугаа оръё.Хурдан морины уралдааныг би хувьдаа сайн мэддэггүй болохоор юу хэлэхэв. Ямарч байсан түрүү барианы хэдэн морио олны хөлөөс тусгаарлаж барьж чаддаг болсон бололтой. Тэрнээс манайхан чинь тоосонд нь даруулна. Хөлснөөс авна гээд алчихгээд байдаг улс шүү дээ. Сүүлдээ түрүүлсэн бөхрүүгээ ч хөлсийн авна гээд зүтгээд байдаг болж байсан. Бас л мухар сүсэг гэхүү сонин, яах аргагүй Монгол хүн хурдан морь, Монгол бөхөө хайрладагын илэрхийлэл бизээ.
Сур харваагаа жаахан хөгжүүлэхсэн. Уул нь эрийн гурван наадам гэдэг утгаараа нэгийг нь орхигдуулж яавч болохгүй. Сурв харваанд түрүүлсэн мэргэн харваачидаа шагнал гардуулах, ерөнхийлөгч морилж сум тавих гэсэн хоёр л арга хэмжээ байдаг шиг санадаг болсон. Худалч хүнд сурын талбайд харваачидаас өөр хүн байдаггүй шахуу. Хэдэн гадаадын жуулчид бас үздэг байхдаа. Уул нь сур харваа бөхөөсөө дутахгүй сонирхилтой, өрсөлдөөнтэй боловуу. Яахав сонирхдог нь цөөрөөд, бараг ойлгохгүй шахуу болоод байх шиг. Олимп зэрэг томоохон тэмцээнд зурагтаар үзүүлдэг шиг. Оноог нь гаргаад, харваж буй хүнийг нь ойроос харуулаад олон нийтэд зөв таниулбал бөх сонирхдог шиг сайхан тэмцээн болох байх. Энэ ч утгаараа хичээллэдэг хүүхэд залуус нь нэмэгдэнэ. Ер нь бол ерөнхий боловсролын сургуульд байхад нь хичээлийн програмд нь тусгаж өгвөл. Хямд төсөр материалаар хичээллэж болохуйц нум, сум хийгээд хичээл болгон оруулбал хүнд тэвчээр хатуужил, эрүүл мэндэд ньч хэрэгтэй. Мөн үндэсний соёл гэдэг утгаараа хойч үедээ уламжлагдах том бололцоо боловуу.
Бөх дээр бол ярих хэлэх, засах залруулахм шинэчлэх гээд олон зүйл байх шиг байна. Арга ч үгүй биз Монгол бөхөө сонирхдоггүй, дээдэлдэггүй Монгол хүн үгүй бизээ. Тиймдээ ч олны анхаарлын төвд байж, шүүмжлэлд ч их өртдөг биз. Энэ жил сайхан барилдах ёстой гэж бодсон бөхчүүд маань найраанд орчивуу яав. Начины даваан дээр яваад өгчих шиг. А.Сүхбат аваргын хэлээд байгаа нь уул нь зөв гэдгийг бүгд л мэдэж байгаа. Харин тэмцэж буй хэлбэр нь хэр зөв юм байгаан. Монгол бөхөд нутгархах, жалгархах сэтгэлгээ үгүй болно гэж байхгүй. Энэ нь байснаараа ч улам сонирхолтой олон түмнээ баясгадаг байх гээд хэлчүүл буруудахгүй биз. Хүн бүр өөрийн нутгын бөхийг дэмжиж цол нэмээсэй уран хурц барилдаасай гэж хүлээж суугаа. Харин тэр сэтгэлийг нь үл хүндэтгэн мөнгөөр ч юмуу худал барилдах нь тиймхэн юмдаа. Дэмжиж болно гэхдээ шударга өөрийн хүч чадлаараа гэх чин шударга сэтгэлгээтэй байвал сайхансан. За тэгээд үндэсний бөх жил өнгөрөх тусам илүү мэргэжилийн маягтай болж, уран хурц хөдөлгөөнтэй хийтэй барилдаанаас илүү жин нэмсэн, хийгүй төгс барилдаан руу явж байх шиг байна. Энэ нь буруу биш ч үзэж буй хүмүүстэй сонирхол багатай цаг их иддэг болж ирсэн. Тэрийг нь дүрэм баталж засах гэж оролдсон нь зарим талаараа зөв ч зарим нэг алдаатай зүйлүүд байсаар л.. Цаг хугацаагаар барьж өгснөөр бөхчүүдээ ч, үзэгч олноо ч ядраахгүй амар болсон ч, шодож барьц сонгуулдаг болсоноор нуухын авах гээд нүдийг нь сохлов гэгч л болсон бололтой. Ерөөсөө сонирхолтой барилдаан үгүй болоод цаг хүлээсэн шодчих гэсэн азанд найдсан талруугаа орцон ч юм шиг. Бэлтгэлээ тэрэнд тохируулж хийгээд ч байгаамуу. За тэгээд чацтай бяртайд нь илүү боломжтой болоод, мэхийн тал нь гээгдээд байгаа шиг. Зөв шийдэл олоход төвөгтэй байх, мэдээж үндэсний бөх маань жил ирэх тусам шинэчлэгдээд байгаа болохоор зөв тийшээ явах байх гэж найдаж байна.
Мөн мэдээж Монгол бөхчүүд маань олон түмнийхээ бөхөө хайрладаг сэтгэлийг нь хүндэтгэж ажил амьдрал дээрээ ч жудагтай, Монгол бөхийн нэр хүндийг өндөрт өргөж яваасай.

Хойтон жилийн наадамч хол байна даа хол байна.

Сайхан наадаарай!

Жилдээ ганц болдог улсын наадам. Морь, бөх, сур гээд сайхан шүү Монголын минь наадам. Дэлхий хаа ч байхгүй Монгол үндэстний сайхан баяр юмдаа. За тэгээд одоо ч Монголоороо нэг наадсан налайсан улс байгаа байхдаа. Наадмийн хуушуур, айраг, ундаа гээд л... Бүгдээрээ бөх ярьцгаагаа л морь мэддэг нь морио яриа л..
За тэгээд зуны сар зургаа бишдээ гэдэг шиг наадмаа хийчээд буцаад ажилдаа хурдан орцгооно биздээ. Нэг наадамлахаараа 9 сар хүртэл наадамладаг ард түмэн шүүдээ. хэхэ.

Миний хувьд хичээлдээ яваад л байж байна даа. Хятад хэл үзээд л үзэх тусам Монголчууд бид чинь хятадаар яриад байдаг юмуу Монголоор юмуу гэж гайхах юм. Яасан ч их хятад үг албан бусаар орж ирээд иргэд шиг нь суурьшсан байдаг юм. Худалч хүнд хятад хүн жаахан удаан ярихад бараг ойлгочих гээд байгаа юм бишүү. Хэл ярианаас гадна энэ бичиг үсэг байна, крилл үсэг Монгол хэлэнд хэр авцалддаг юм бэ гээд л маргаан олон жил боллоо. Монгол бичигрүүгээ оръё л гэнэ. Латин үсэг болгъё л гэнэ. Аль нэг рүү нь орохгүй юм бол ядаж криллээ янзлаасай. Хэрэгтэй хэрэггүй энэ сонин сонин үсгүүд, щ,ъ, ь, хагас и, ы гээд .. Дүрэм ч гэсэн их сонин болцон, ойлгомжгүй хэн нь одоо алдаатай, хэн нь алдаагүй бичиж буйг ялгахад ч төвөгтэй шинэ дүрмээр чинь ийм болсон шдээ хө л гэнэ.

Ер нь Монгол бичиг гэхээр Өвөр монголын бичиг ч юм шиг санагддаг болсон байна л даа. Эртнээс томоохон эрдэмтэд Монгол бичгээ хэрэглэе үндэсний соёл шүү дээ гэдэг байсан. Одоо хоцорчихоогүй бол Монгол бичигрүү гээ орчихвол яадаг юм бол. Гэхдээ эгшиг гийгүүлэгч эгшиг гэсэн эрэмбээрээ байх уу, өөрчилж болохуу ч гэдэг юмуу, мөн мину абу гээд бичээд миний аав гэж яриад байхуу гэх мэт асуудал. Мөн хэл шинжлэлдээ хамаардаг нарийн төвөгтэй асуудал байдаг л байх. Гэвч болохоор бол хэн нэгэн зоргитой хэл шинжлэлийн хүн хийгээсэй. Төрд санал тавиад батлуулчаасай.
Криллийг бол нээх үзэн ядсан ч юм байхгүй л дээ. Яахав болоод л байна. Гэхдээ Монгол орон чинь өөрийн гэсэн хэлтэй, бичиг соёлтой ард түмэнтэй шүү дээ. Олон мянга, олон зуун жилийн түүхтэй, соёлтой, заншилтай, энэ талаараа дэлхийд тэргүүлчиж болох учир энэ байдлаа дээш татаад өсөн нэмэгдэх замруу чиглээсэй гэж бодох юм. Ядаж л хэрэгтэй хэрэггүй аймаар дүрмүүд нь хэл сэглээд маш хатуу хэллэгтэй болсон шиг санагдах юм. Гадаад улсууд бидний яриаг сонсоод кахх кухх л гээд байх юм гэдэг.

Бидний ярьж байгааг сонсоод за одоо энэ хэд ч бие биенээ балбаад унанадаа гэж бодохоор пар пар инээлдээд эхэлдэг гэх. Хэхэ наргиантай юм ярьж байгаа нь ядаж л хэрэлдэж байгаа мэт сонсогддог байх нь байна шүүдээ. Тэгээд босоо бичигтэй, хүсэл эрмэлзэл нь дээшээ чиглэсэн сайхан ард түмэн, хүсэл нь биелдэг байгальдаа энэрэлтэй сайхан орон. Одоо цагт л өнгө мөнгөнд шунаад байгальтайгаа зүй бус харьцах, хүнийг хүн чанараар бус хэтэвчээр нь хэмжээд байх шиг. Гэхдээ сайн цаг ирнэ гэдэгт итгэдэг. Монголчууд биднээс сайн сайхныг хүссэн гэрэл гэгээ цацарж байдаг гэж би хувьдаа боддог юм. Хэзээд аливаа зүйлд сэтгэлээсээ ханддаг, тусархаг, өрөвч ийм л ард түмэн.

Сайн сайхан цаг ирж буй бизээ. Аливаа зүйлд чин сэтгэлээсээ хандаж эх орон, гэр бүлээ хайрлан, инээмсэглэл дүүрэн аж төрцгөөе.

Та бүхэн сайхан наадаарай!

Азийн цээжин дэхь Монгол гэдэг
Аугаа нэрийг сэлмээрээ сийлсэн
Тал шигээ сэтгэлтэй уул шиг хүмүүсийн
Тасархай нь гэдгээ мартаж болохгүй.

Монголын хийморь

Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслол дээр цэргийн жагсаал хийгээд сайхан байнаа. Улс орны хийморь сүлд гээд хэлчихвэл нээх зөрөхгүй биз. Удахгүй болох наадмаар цэргийн парад төв талбай дээр жагсах сурагтай. Аа мөн сайхаан. Цэрэг жагсаад буу агсахад нь дуртай байгаа бус, харин эр цэргээрээ эх орон нь бахархаад энгийн иргэд нь түүнийгээ хараад улс орон маань хамгаалах цэрэгтэй, тэднүүс нь буугаа үүрээд эрч хүчтэй алхаж байхыг нь харахад мэдээж сэтгэл тэнүүн болох байх. Ер нь ч саяханаас манай орны батлан хамгаалах сайжраад байгаа мэт. Гадны орнуудруу энхийг сахиулахаар явуулж байна. Гадагшаа дотогшоо өөр орны цэргүүдтэй хамтарсан бэлтгэл хийгээд л болж байна шүү дээ. АНУ-н цэргүүдтэй хилийн ойролцоо бэлтгэл хийгээд Оросыг нь билүү Хятадын дургүйцлийг төрүүлээд авлуу яадаг юм.

Манай орон уул нь газар нутгаараа улс төрийн онцгой бүсэд байрладаг гээд байдаг байхаа. Евроазийг холбосон улс ч гэдгээрээ тэр, их гүрнүүдтэй хил залгаа утгаараа ч тэр гадаад харилцаа талаа маш зөв зохистой авч явж байх ёстой санагддаг. Хойд солонгосын асуудалд ч бид Хойд солонгосуудтай найз, Өмнөд солонгостой бараг ах дүү, за тэгээд Японуудтай дотно, Америктай бол мэдээж, Хятад Оростой сайн хөршийн харилцааттай гээд. Хойд солонгосын асуудалд дундыг баримтлан эвлэрэл энэ тэрд нь үүрэг рольд тоглоод явбал яадаг юм бол гэж бодогдох.

Мөн аялал жуулчлал хөгжүүлж түүнээсээ мөнгө олно гэж их ярьдаг байсан одоо ганц уурхайнаас өөр юм бодохоо байсан бололтой. Уул нь Их Монгол улс байгууллагдсаны 800 жил гээд баахан жуулчин авчирна гэж байсан чадаагүй тэгээд 7сарын 1 энэ тэр гээд өөрсдөө үргээчихдэг улс бололтой. Гэвч бидэнд их боломж бий Япон орны иргэдийн визанаас чөлөөлчүүл яадаг юм байгаан, олон аялал жуулчлалаар мөнгө олдог орон япон, америкийн иргэдээс виза нэхдэггүй байхаа. Тэд нэг оронд очоод харлаад юмуу, бизнес хийгээд суугаад байх нь бага шүү дээ. Ер нь мөнгөтэй нэг нь орж ирээд хууль ёсоор нь бизнес хийх нь юу нь буруу байхав. Бас онгоцны үнийг хямдруулж болдоггүй юм боловуу. Монголруу 2 талын билет авах мөнгөөр Хавайд 2 долоо хоног амрах зардал онгоцны билеттэйгээ бахдаад байдаг. Жаахан наануу цаануу бодож үнэ тарифаа тогтоомоор ч юм шиг. Яахав цөөхөн онгоцтой нислэгийн тоо бага байдаг л байх. Арай гэж амьтай голтой явдаг л байх. Тийм бол олигтойхон буудал бариад онгоцоо арвижуулаад, аялал жуулчлал талаа хөгжүүлбэл яасан юм бэ. Өвөл, зуны хуваарьтай зун нь морин, машин, завин, тэмээн аялал гээд, өвөл нь машин, нохойн чаргатай аялал энэ тэр гээд ч юмуу. Мэдээж үзүүлэх харуулах юм барих нь чухал. Гэхдээ жуулчид өндөр янзтай байшин, айхтар байгалийн тогтоцод дуртай ч тухайн орны иргэдийн аж амьдрал, аялал жуулчлалын бизнес талд нь их анхаарал тавьдаг мэт. Жуулчины томоохон баазууд тийм үзүүлбэр үзүүлчих ажилчидыг бэлдээд, морин дээрээс бай харваад, циркийн үзүүлбэр, бүүр болохгүй бол жуулчидыг оролцуусан адал явдалт кино шиг зүйл хийх боломжтой шүү дээ. Жуулчидыг гол дүрд нь тоглуулаад ой, хөдөө хээрээс Барон Унгерны алтыг хайлгадаг ч юмуу.

За тэгээд эцэст нь эр цэргүүд жагсаад Монгол орны хийморь лундаа бадрах болтугай.

Зам

Миний явсан ба явах зам ямар нэгэн замны үргэлжлэл байх нь тодорхой, өөрөөр хэлбэл би төрөхдөө л аливаа нэг замын үргэлжилэл дээр гишгээд л эхэлсэн гэсэн үг. Гэхдээ би явах замаа өөрийн гараар бүтээхийг хүснэ. Хэн нэгний алхаад өнгөрсөн дардан ч юмуу далий ч юмуу замаар бус бүхнийг хоёр гараараа бариад түүн дээгүүрээ бардам алхана. Миний зам дээр миний үр хүүхэд, намайг дагалдагчид маань алхах бөгөөд энгийн, ойлгомжтой тэрхүү замын үргэлжилэл болно.

Монголын түүхийн талаарх илүү үг

Уншсан ном маань цөөн, тэр тусмаа түүхийн талаар уншсан ном гэвэл гарын арван хуруунд ч багтаж мэднэ. Үүнээсээ ичдэг, гэхдээ уншсан номнууд маань дажгүй чанартайгаас нь таарж уншсан боловуу гэж найддаг. Түүж бус таарж л уншсан л даа. Дотоодын номнуудаа, мөн зарим гадаад эрдэмтийн Монголын түүхийн ном ч гэдэг юмуу. Гэхдээ өөрийн уншиж байсан явцаа хараад байхад тухайн хүний үзэл бодол руу далбийгаад явах бус, үйл явдалын тойм, түүхэн эргэлтүүд дээр анхаарлаа төлөвлөрүүлж байсан шиг санагддаг. Үүнийгээ ч зөв байжээ гэж дүгнэдэг. Хаа нэгтэй найз нөхөдтэйгээ түүх ярьж байхад маргаан гардаг, маргаан болмогц тэр номон дээр тэгж бичсэн байдаг, яагаад ч тэгж бодож болохгүй чиний бодол номтой зөрчилдөж байна гээд байдаг. Юу хэлэх гэсэн вэ хэмээвээс мэдээж болсон үйл явдалыг болоогүй гэж мэтгэхгүй нь мэдээж, (эргэлзээтэй байж болно л доо болсон болоогүй гээ л..) тэгэхээр үйл явдалд хийсэн дүгнэлт дээр саналын маргаан гараад ирдэг. Хаанаас нь хэн харж бичсэн гээд л..

Нэг хэсэг энэ олон тайлбар дүгнэлтүүдээ Монголчууд цэгцэлээсээ гэж боддог байлаа. Дархлаа байхгүй түүхтэй, гадны эрдэмтдээр судалгааны сууриа хийлгэцэн тэрэн дээрээ өөрсдөө түүхийн ордоноо босгосон санагддаг. Ингэж бодож яваад санамсаргүй нэгэн номтой учирсан юм. Ч.Чимэгбаатар гуайн "Охиндоо хүүрнэх Монголын түүхийн учир" хэмээх. Токио дахь "Монгол таун" нэртэй хоолны газар хэсэг найзуудтайгаа хоол идэн суугаад, олон жилийн өмнө яг л миний энэ явсан замаар ирээд сурдагаа сураад, эндээ гэр бүлтэйгээ амьдран ажилладаг ахтай таарсан юм. Мэдээж номын ах гээд хэлчихэд буруудахгүй хүн тул мэнд мэдэн, хэсэг ярилцан суухад "Чи өөрөөрөө бахархах ёстой, улсын зардалын техникийн коллежээр ирсэн олон залуучуудын нэг нь болж ирсэндээ. Бид жил жилээр ирсээр одоо томоохон нэгэн бүлэг болсон байна. Корпраци л гэсэн үг. Бидний дундаас их хурлын гишүүн гарлаа, чадварлаг инженерүүд гарлаа. Монгол орноо хөгжүүлэх, хөгжилийн түүчээ болох болноо." гэж хэлсэн юм. Тэгээд надад нэгэн ном өгье гээд жижиг авсаархан нэгэн ном өгөөд заавал уншаарай гэв. Би та эндээ дурсгал болгоод нэг үг бичээд өгчих гэхэд, би юугаа бичихэв харин энд зохиолч нь байгаа тэр хүнээр бичүүл гээд дагуулж очив. Ч.Чимэгбаатар гуай өөрийн гарын үсгээ, огноотой нь бичээд надад өгсөн билээ. Тухайн үед надад ямар хүн ямар номоо өгч байгааг үнэндээ юу ч мэдээгүй. Уншсан хойноо интернэтээс нэрээр нь хайхад, "Монголын хэл шинжлэлийн урдаа барьдаг эрдэмтдийн нэг, одоо Япон Улсад амьдарч буй доктор Ч.Чимэгбаатар, Токиогийн Монгол Академийн захирал, Монгол судлаач, доктор Ч. Чимэгбаатар." гэх мөрүүд гарч ирж билээ.

"Охиндоо хүүрнэх Монголын түүхийн учир" хэмээх номыг уншсанаар дотор яваад байсан асуултууд, илэрхийлж чадахгүй байсан бодлууд гараад ирэх шиг, номны мөрүүд дээр дуурайж байсан. Хүнтэй ярилцаад санал нэгдэх сайхан, ном уншаад зохиогчтой нь санал нэгтэй, үзэл бодолыг нь дэмжиж санаа авч цааш үргэлжлүүлэн эргэцүүлэх бүр сайхан.

Энэхүү бичлэгийг энэ номны санаагаар, өөрийн бодлоор бичлээ гээд хэлчихэд ер нь болох байхаа. Гэхдээ зохиогчийн хэлэх гэсэн санааг дутуу ойлгон, энэ оюуны бүтээлийг нь гутаачихвий гэж эмээж байх ч уншигчийн бодол, миний өөрийн үзэл энд шингэсэн байгааг ойлгон уншихыг хүсье.

Мэдлэг хэмээх зүйлийг хүн төрсөн цагаас эхэлж хураан авч, амьдралдаа хэрэглэн, өөрийн оюуны чадлаар баяжуулж цааш хөгжүүлэн явдаг. Энэ нь ч хүн хэмээх зүйлийн утга учирын нэгээхэн хэсэг болдог биз. Гэвч дээрх мөрөнд нэгэн зарчимын хувьд алдаа байгаа нь хүн төрснөөр мэдлэгийг өөрөө бий болгодог бус, эртнээс уламжлагдан ирсэн мэдлэгийн үргэлжлэл болон явдаг билээ. Өвөг дээдэсийн үлдээсэн оюуны болон материаллаг их өвийг өөртөө шингээж, амьдралдаа хэрэглэдэг. Гэвч энэхүү мэдлэгийг хүлээн авах нь төрөл нь өөр өөр, тухайн нийгэмдээ, аж төрөн буй газраасаа мэдлэгийн байгалийн зөн совингоороо хүлээн авдаг байхад мөн суралцах, унших сонсож олж авч ч байгаа. Үүний дунд нэгэн томоохон салбар нь түүхээс олж авах юм. Түүхийг уншиж судалж эргэцүүлж, амьдралын эрчээ болгон явах нь хүний амьдралын салшгүй хэсэг байх ёстой.
Өөрөөр хэлбэл хувь хүн өөрийн гэр бүлийн түүх, болсон явдал өвөг дээдэсийн тухай мэдээ, мэдлэгийг гэр бүлээсээ хүлээн авч, миний гэр бүл чинь ийм юм хийж бүтээж ингэж аж төрж байжээ. Би нас бие гүйцэхээрээ энэ сайхан гэр бүлийн нэр төрийг өндөрт өргөж улам мэдлэгийг дээшлүүлж явах ёстой бөгөөд үүнээс дор яавч байлгаж үл болно гэсэн ухамсарыг олж авдаг байх учиртай.
Харин хувь хүн үндэсний түүхээ үнэн мөнөөр нь мэдэхийн сацуу, түүхийн, оюун санааны дархлаг өөртөө бий болгож авах нь тухайн улсын иргэн болсны үүрэг байх ёстой. Иргэн бүр ийм байж чадваас үндэстний хувьд их эрч хүчээр улс орноо сайн сайхан авч явж хөгжүүлэх нь тодорхой бизээ.

Харин Монгол хүнд энэ чадвар, түүхийг үнэн мөнөөр нь хүлээн авах, оюун санааны дархлааг хэр бий болгож чадаж байгаа вэ? Монголчууд үр хүүхэд хойч үедээ энэ мэдлэгийн их ундарга, аугаа түүхийг хэр өвлүүлж чадаж байгаа вэ?
Бид түүхчидын тоогоор, сурах бичигээр, түүхийн тухай гарсан номоор, 1 түүхийн багшид оногдох сурагчидын тоогоор энэ үзүүлэлтийг яагаад ч харж болохгүй. Тоон утгаас илүү чанар хамгаас чухал. Түүхийн мэдлэг, түүх сонирхогчидийг чанараар нь авч үзвэл эмгэнэлтэй л үр дүн гарах боловуу. Тэр тусмаа дархлаа талаас нь аваад үзвэл эмгэнэл харагдана гэж хувьдаа үзэж байна. Түүх сонирхдог залуу үе гэвэл нууц товчоо зэрэг номыг а б гүй цээжилцэн аливаа түүхий насуудал ярихаараа нууц товчооноос өөр жишээ авдаг зүйлгүй. Аливаа зүйлийг номны мөрөөр сэтгэж ярилцдаг ийм л үе бий.
Шүүмжлэлтэй хандах зүйл бол залуу үерүүгээ дайрах бус тэднийг бэлтгэгч багш нар, заах мэдлэгийн эх сурвалжийг гаргаж өгөгч түүхийн эрдэмтэдрүү чиглэх ёстой. Бие даасан хэмээх эрдэмтэд нь Монголын түүхийг оролдож буй гадны улсуудын санаанд цохилт өгч, хамгаалж, Монголын залуу үедээ үнэн түүхийг түгээж, эх орноороо бахархах сэтгэл, оюуны дархлааг бий болгох ёстой бизээ. Мөн тулгамдаад байгаа маргаантай байгаа түүхэн асуудлуудыг яаралтай шийдэж нэгэн цогц түүхийн оюуны өргөөг босгох хэрэгтэй байна. Гадны эрдэмтдийн үзэл шингэсэн, өмнөх үейин түүхийн судлах арга барилаас яаралтай гарж, бие даасан Монгол үзэл баримталруу шилжих нь юу юунаас илүү тулгамдаад байгаа мэт.

Мөн хөгжилтэй орнуудын хөгжилийг гайхан биширч, өөрийн орны хоцрогдсон байдал үгээгүй ядууг шогшрон, гаднаас хөрөнгө мөнгө, амьдралын шинэ хэв маягыг цутгахын хамт гадны соёлыг өөрийн орондоо оруулахдаа сайтар бодох хэрэгтэй мэт. Баяр цэнгээн гадны соёлыг тэр чигт нь хуулж, эцэг өвгөдөөс уламжлагдан ирсэн агуа соёл үгүй болж байгаа. Үндэсний бүжиг, дууг мэргэжилийн хэдхэн хүн чаддаг, ард түмэн нь нийтээр барууны соёлоор хувцаслаж, тэдний иддэгийг идэж, дуулдагыг дуулж, бүждэгийг бүжсээр.. Үндэсний соёлоо олон нийтийн дунд гаргах аваас аягүй бол адлуулж шоолуулах хэмжээнд тулаад буй. (Та нэг баяр цэнгээнээр бүжигийн талбайд гараад ардын бүжиг хийгээд үз хэрхэн хүлээн авах бол.. Хүний толгойд бараг багтахгүй биз. Энэ зөв үү буруу юу?, Монгол дээлтэй гадуур явбал таныг хөдөөнийх л хэмээн ад үзэх болуу) Монгол соёлыг гадныхан хоцрогдсон гэж хэлэх нь зөв үү. Энэ их олон зуун жил хуралдсан дэлхийг гайхан бишрүүлж явсан соёл харин ч гайхагдан бусад нь хуулж байх ёстой атал бидний буруугаас, өөрсдийн минь арчаагүйгээс хоцрогдсон хэмээн адлуулж буй билээ.

"Цэрэг хүн буу бариад эх орноо хамгаалдаг бол, эрдэмтэн хүн ухаанаар эх орноо хамгаалдаг юм. " 45-т тал.

Алдаатай түүхийг түгээж, түүнийг нь урлагынхан санаа авч уран бүтээл хийж ард түмэнд тарааж байна. Гадны найруулагч түүхийг гуйвуулж кино хийхээр дотроо бид шүүмжлээд байдаг хэрнээ. Дотоодын эрдэмтэд нь утгагүй балай зүйл хийхээр анзаарахгүй өнгөрөөд байдаг нь сонирхолтой.
Монголын түүхэнд Чингис хаантай энэ зэрэгцэх хүнээр Жамухыг тодруулсаар удаж байгаа биз. Жамуха хэрвээ хаан байсан бол гэх санаа ч цухалзаад байдаг, "Их эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн <Манай хатиган овгийн Жадраны Жамуха сэцэн бол их ухаантай хүн байсан. Танай түүхчидын хэлж байгаа бол Жамухын үнэн дүрд үл нийцнэ. Хэрэв тэрээр Монгол улсын хаан болсон бол их л ухаалаг удирдах байсан даа хэлсэн нь түүх ч эрдэмтэн Ч.Далайн номд бий.>" Хэрвээ тэгсэн бол ингэх байсан, тэр үед ингэчихсэн бол бид өдийд ийм байх байсан гэж ярих нь буруу хэмээн миний хувьд үздэг. Түүхээс суралцах нь мэдээж түүхийг судалж буйн гол утга нь мөн боловч. Алдаа оноог нь цэгнэж, алдааг давтахгүй, оноог мөрдөлгөө болгож явахаас, бид тэгэхэд тэгэх байсан юм хэмээн халаглан суух нь яав ч эрүүл бус билээ. Тэр тусмаа дээрх Ц.Дамдинсүрэн гуайн хэлсэн үг үнэхээр үнэн бол хариуцлагагүй үг шиг санагдах юм. Бид Чингис хаанаа өргөн, түүний хийснийг үнэлж үндэстний их эрчээ болгон цаашдын он жилүүддээ үнэт зүйлээ болгон явах ёстой атал харин ч доош нь дарж, хэн нэгэн өөр баатарыг эсрэгцүүлэн тавих нь хэнд ашигтай билээ. Үүний үргэлжлэл гэлтэй саяханы гарсан "Үхэж үл болно" хэмээх кино нь дээр Жамухын дүрийг ихэд тодруулан, Жамуха ухаалаг тулдаа хаан ширээнээс татгалзан амиа өргөж буй мэт харагдуулсан нь хачирхалтай. Мөн Чингис хааныг сул дорой мэт, дүү хасар нь ажлийн нь хийж өөрөө өвс ногоо түүсэн шигээ алхаж байгаа кадр гаргасанд ихэд эвгүй сэтгэгдэл төрсөнөө нуух юун.

Зарим нэг орноос зориуд гарган буй Монголыг үндэстнийх нь хувьд, түүхийг нь ч гутаах явуулга гарч ирэхэд дуугуй суусаар няцаалт хийдэггүй хачирхалтай үзэгдэл байдаг. Өөрсдийгөө өмөөрч буй санаа нь Монголын аугаа түүхийг дэлхий мэднэ, нэг жижиг явуулга дээр сөхөрдөг нь бид бус хэмээх хариулт байдаг. Гэвч түүх хэмээх зүйл нь их эмзэг агаад, үнэн мөнөөсөө гажих, хиртэж булингартах нь бишгүй байдаг. Өнөө цагт хэн мөнгөтэй хөрөнгөтэй нь мөнгө хаяж бусдын түүхийг гутааж шинээр бичих гэж оролддог болоод байна. Иймэрхүү болчимгүй зүйлсэд бид хариуг нь барьж залруулга хийлгэж авч байх нь чухал асуудал болуу.
Евроазийн үзэлтэй Орос эрдэмтэд хүч түрэн гарч ирсэн нь 20р зууны эх бөгөөд үүний ноён оргил нь Гумёлив билээ. Энэ хүний багш, шавь нарын цогц судалгаа хүчээ авч Монголын эрдэмтэд эдгээр судлагаа нь дээр хундаам хийн цааш нь үргэлжилүүлсэн болвуу гэж би хувьдаа ойлгодог. Г.Сүхбаатар зэрэг эрдэмтэдийн судалгаа ч тийм замналаар явсан шиг байдаг. Өнөө үед Орос орон ихээхэн хүчээ авч, эдийн засаг, зэр зэвсэг гэлтгүй соёл, шинжлэх ухаанд ч цар хүрээ нь дахин хүчтэй гарч ирж байна. Сергей Бодровын кино ч В.Путины авч хэрэгжүүлж буй үзэл баримтлалын нэгэн хэсэг шиг харагддаг. Хятад орон Монголын түүхээр оролдож эртнээс элдэвээр бохирдуулах гэж оролдож ирсэн, гэвч тэдний явуулгын цар нь бага, санаа нь богино байдаг. Харин Гумёливийн түүх дээр суурилсан Орос эрдэмтэдийн шинэ явуулга Монголчууд бидэнд хэрхэн тусах болоо. Нэгэн хундаам дээр суурилсан түүхийг Оросууд нэг тийш нь хэлбэлзүүлэхэд Монголчууд бид хэрвээ бэлтгэл муутай байх аваас хамгаалалтгүй нүцгэн ноёнтой сууж байгаагаас ялгаа юу байхав.

Тэгэхээр дээгүүрээ ярилцаад энэ асуудал дуусчих эд биш тул бид сурах бичигүүдээ шинчилж, алдаа мадаггүй эргэлзээ үгүй чанартай түүхээр залуу хойч үеээ бэлдэх нь чухал билээ. Евроазийн үзэл нь Монгол орон 13р зуунд цойлон гарч ирж дэлхийд бодлог тодорхойлж байсан бус, харин ч тухайн үейин Евроазийн орнуудын хамтарсан их улс байсан гэж үздэг үзэл. Одоо энэ инээдтэй сонсогдож байгаа ч хэсэг хугацааны дараа бид энэ хэвээр байсаар байх аваас өөрсдөө ч энэ худал түүхд итгэж эхлэх болно.
Түүхэнд шинэ санаанууд мэр сэр гарсаар байдаг биз. Мэдээж түүхч хүнээс өөр хүн гаргаж болохгүй гэж байхгүй болохоор. Өөрийн уншигчтай, нэртэй хүмүүс ч барин тавин санаанууд гаргадаг. Үүний нэг илрэл нь сэтгүүлч Б.Цэнддоо гуайн "Соёлын довтолгоо" номонд буй Чингис хаан дэлхийг эзлэе гэсэн санаатайгаар бус бэлчээрээ томсгоё л гэж бодоод сэлмээ бариад морио унаад давхисан юм биш үү. Харин байлдаж явсаар далайд ч тулж, юм энгийн байдаг шүүдээ хэмээсэн байдаг. Энэ санаа нь ёгт агууламжтай хошин байдлаар хэлсэн боловч үнэн баримтаас жаахан гажуу мэт. Чингис хаан олон улсын эзэлж, түүнээ зөвхөн талаад өнгөрсөнгүй шинэ удирдлага гарган тавьж цоо шинэ улсуудыг бий болгож байсан. Мөн эх орондоо гадны олон эрдэмтэдийг цуглуулж, олон инженэрүүдийг авчиран гайхамшигийг бүтээх гэж оролдож байсан билээ. Олон олон баталгаа нотлгоо Чингис хаан гагцхүү байлдан дагуулагчаар үл зогсон аугаа удирдагч байсныг тодотгодог. Ийм хүнийг бэлчээрээ томсгох гэж явсан гүнгүүгүй сайхан малчин эр шиг санах нь наанадаж л шударга бус цаанадаж Монголын түүхэнд халгаата эд шиг.

Төгсгөлд хэлэх үг маань бид түүхийг уран зохиол шиг санах бус, цаашдын бидний хөгжилийн гол түлхүүр, үүнийгээ ашиглан байдаг л нэг хөгжсөн орон бус жинхэнэ соёл уламчлал, өнө эртний мэдлэгээ амьдралдаа хэрэглэдэг үндэстэн болох нь хамгаас чухал билээ.

Хөгжсөн орнууд Монголд атаархаж байна. Тэд бидний хоцрогдсонд атаархаж байна. Тэд хөгжсөн, хөгжилийн их хурдныхаа үед өөрсдийн үнэт зүйлсийн ихэнхээ үгүй хийсэн. Харин Монгол оронд хөгжих боломж байна. Бидэнд сургамж авах түүх, санаа авах жишээ байна. Бид алдаа бага гаргаж хүчирхэг үндэстэнтэй улс орон бүтээх ихээхэн боломж гэрэлт ирээдүй бий.

2009.06.28

Боловсролын талаар илүү үг

Монгол хүүхдэд арван жилд байхад нь ямар боловсрол эзэмшүүлбэл зохилтой юм болоо. Үзсэн хичээл нь миний хувьд тийм ч чанартай байж чаддаггүй санагддаг. Түүх, философ, нийгмийн тухай мэдлэг зэрэг нь ерөнхий боловсролын сургуульд байхад ял шиг санагддаг байсан. Түүх гэхээр нэг л их он цагын хэлхээ ойлгомжтой, зураг хөрөг с хем ч байхгүй. Учир утгагүй унш бич, цээж бичиг хийсээр л таардаг. Шалгалт нь ч юу ирдэг байсан юм байгаан. Тэдэн оны тэдэнд ямар гэрээ хийсэн бэ? Хэн хэн Орос руу тусламж гуйхаар явсан бэ? Баруунтануудыг нэрлэ! Зүүнтэнуудийг нэрлэ. Тэдэн оны гэрээ нь Монгол орны хувь заяанд хэрхэн нөлөөлсөн, хэн хэн явж юу хийж байгаад ирсэн, баруунтан зүүнтэн гээд хуваагдсаны учир, зүгээр л Оросууд сүүлд нь хуваагдсан маягаар түүхийг маань бичиж өгсөн юмуу гээд асуултуудыг хэзээ ч тавьж байгаагүй ер нь тэр асуултандаа зааж байсан багш нь хариулж чаддаг ч байсан юмуу.

Монгол хэлний хичээл бол оньсого байсан одоо үзсэн ч тэр хэвээрээ биз хэхэ. Өгүүлэгдэхүүн, өгүүлэхүүнтэйгээ, тодотгол тусагдахууныг нь ойлгосон ч яг тэрийг мэдсэнээр надад юун хэрэгтэй хаана нь ашиглаж болох талаар ойлголт үлдээгүй. Гар бөмбөг барьсан сармагчин маягын юмуудаа. Уул нь эх хэлээсээ гадна харь орны хэл үзэхэд нөгөөх эх орны хэлний дүрэм энэ тэрийгээ ашиглаад хялбаршуулан, харьцуулалттай үзэх боломж байгаад байх шиг, гэхдээ Монгол хэлний дүрэм талаасаа би өөрөө тааруухан хүн учир тэгээд ухантаад байсаар дуусах биз.

Математик, Хими, Физик дээр нээх юм яриад байхгүй, бид бусад орноос түрүүлээд цойлоод байдаггүй ч хоцроогүй л яваа санагддаг. Эдгээр хичээл бол багшаас гадна хувь хүүхдийн чармайлт ихээхэн шаардлагатай ч санагддаг. Яахав бусад хичээл нь мэдээж хичээл зүтгэл хэрэгтэй ч 10-н жилийн хүүхэд өөрөө сонирхоод түүхийн зузаан ном сөхөөд суухаас илүү чадалтай багш үлгэр шиг сайхан яриад өгөхөд өөрөө хөтлөгдөөд явчих шиг санагддаг. Нийгмийн ухааны хичээлүүд бол яах аргагүй багш чухал.

Үүнээс гадна одоо надад юу дутагдаад байнаа? Би арван жилийн хичээлээс юу байсан бол одоо бас илүү боломж өндөр байх байсан бэ?
Миний хувьд Монгол хүн гэдэг утгаараа Монголын соёл, ёс, зан заншил эдгээр зүйлс тэргүүн эгнээнд тавигдах асуудлууд гэж бодож байна. Намайг 2-р арван жилийн сургуульд сурж байхад 4-р ангидаа ч билүү сургуульдаа Монгол гэр маягаар тохижуулсан анги байдагыг мэдэж билээ. Тэр сургуульд би 5 жил сурахад тэр ангид нэг л удаа орж үзсэн. Сургуулийнхаа шатрын тэмцээнээр нэг ороод тоглоод гарсан, Монгол ханатай, жижиг ширээ сандалтай улаанаар будцан, шаландаа эсгий дэвсээд шагай зэрэг тоглоомтой сайхан анги байсан. Даанч тэр ангийг юун ашигладагыг чөтгөр, сургуулийн захиргаа хоёр л мэдэх байх. Намрын спартикадад зориулж шатрын тэмцээн явуулахаар бүтээгээгүй л байлгүй. Дуу хөгжимийн хичээл орж, үнэн худлаа нот заалгаж байсан ч уртын дуу, богино дуу, ардын дууны талаар сонсож дуулж байсан боловуу? Ардын дуу магадгүй боловч дэлхийд гайхагдсан уртын дууг би сургуульд байхадаа хичээл дээрээ сонсож байсан гэж бодохгүй байна. Яг үүнтэйгээ хамт Монгол бүжиг байна. Заалгах битгий хэл, юу илэрхийлэх гээд байгааг нь ч мэдэхгүй шахуу.

Учиргүй уртын дуу дуулаад, жалам хар бүжээд байдаггүй юмаа гэхэд үндэсний соёлоо мэдэх бололцоог яагаад олгоогүй юм болоо. Ер нь хичээлийн програмд нь оруулаад дуугийн заагаад, бүжиг ганц нэг хөдөлгөөн заасан ч болох юм шиг. Авъяастай нэг нь тэндээс нь гарна, ядаж оролдож үзэж байсан гэдэг чинь дараа нь харахад ойр, ойлгоход хялбар, үр хүүхэддээ үзүүлэх гээд тасалбар ч болсон дараа нь худалдаж авна шүү дээ. Миний үейинхэнээс Уртын дуу сонсоод ойлгодог нь хэд байдаг болоо. Би лав сонсоод ямар сайхан дуулдаг юм бэ гэхээсээ илүү уушигны багтаамж нь мундаг юмаа л гэж боддог. Вальс, танго хараад яасан сайхан бүжиглэдэг юм гэж бодох мөрөө, С.Сүхбаатар гуайн дэгэлсэн бүжгийг хараад бахдаад байх нь үгүй. Дуу бүжиг гээд хүнд ойр зүйлс нь ийм байхад, уран баримал, уран зураг ярих хэрэг байна уу үгүй юу?
Гэхдээ дүрслэх урлагын хичээл дээр Марзан Шаравын "Монголын нэг өдөр"-ийг харж байсан. Натюр яаж зурдагыг заалгаж байсан. Элдэв проекц зурчдаг байсан нь яах аргагүй тухайн багшийн хувь хүний онцлогын ачаар мэдэж байсан. Хэзээ хойно оюутан болчоод Дүрслэх урлагын музейг гадагш явахаасаа өмнө амжаад үзчихэе гээд үзэж явлаа. Занабазар гуайн уран хийцтэй бурхад, элдэв зотон даавуун урлал зэргийг хараад айхтар бишрээд байгаагүй ч хэн нэгэнд асуугдахад Монгод ийм юм байдаг гээд хэлчих, интернэтээс нэрээр нь хайгаад бусдад үзүүлчих мэдлэг байна. Гэхдээ зөвхөн мэдээд л болчихдог бус Монгол хүн Монгол соёлоо таньдаг тайлбарладаг, ойлгодог, бахаддаг, шүтдэг хайрладаг байх хэрэгтэй.

Монголын дүрслэх урлаг ярьсан бол салшгүй шашин орж ирэх нь зүй, мэдээж цамын бүжиг, шашны хөгжимийн зэмсэг гээд явж өгнө. Тэгэхээр Монгол хүнд зан заншилыг нь мэдүүлье гэвэл Ламын шашинг ойлгодог, мэддэг, төсөөлөлтэй байх хэрэгтэй. Нээх шашин рекламдаад байгаа юм биш ахуйн өөрөө хэдэн зуун жил холбогдож ирсэн энэ орны түүх, соёл бүх юманд нь нэвт шингэсэн энэ шашныг судлахгүй, тайлбарлахгүй бол ямар хүн болгож төлөвшүүлж байна гэж ичихгүй хэлэх билээ.

Хичээл дээр нь Буддын сургааль гээд шашны сургууль шиг хичээл үзээд байх нь хаашаа юм. Гэхдээ соёлтой, заншилтай холбогдсон хичээл бүрийг шашин талаас нь тайлбар заавал явах ёстой. Багш нарын мэдлэг ч үүнд хүрдэг байх хэрэгтэй. Хичээл дээр нь гайгүйхэн лам авчираад лекц тавиулсан ч болмоор иймэрхүү асуудлыг хэн нэгэн багш, хичээл эрхлэгч толгойгоороо хариуцах чадвар байхгүй учир яамнаас нь, их хурлаас нь хууль баталж өгөх хэрэгтэй гэж санадаг. Ний нуугүй хэлэхэд ахуй талаас нь амьдрал талаас нь Бурханы шашинд ойртуулж дэмжиж өгөх нь Монгол оронд өөрт нь хэрэгтэй билээ. Шашингүй үндэстэн гэж юу байхав. Айж эмээх сэтгэл байх ёстой, хувь хүний хэм хэмжээс, давж болдоггүй хил хязгаар, хуулиар гагцхүү хязгаарлагдах бус оюуны сэтгэхүйн хана заавал байх хэрэгтэй. Христийн шашинг Монгол орон одооноос эхэллээ гэхэд өөриймшүүлэх бололцоо байна уу? Исламын шашин тэгж чадах уу? Аль нь ч үгүй түүний тулд хэдэн зуун жил дээр нь өндөр дектактур шаардлагатай. Харин өсөхөөс сурсан үндэсний хэл гэлээ гэдэг шиг Бурхны шашинд бололцоо бий. Ухаалаг байж чадвал хоцрогдсон байгаа ч гэлээ энэхүү шашингаар дамжуулан Монгол орон их хөгжилрүү соёлтойгоо, зан заншилтайгаа алхан орох чадамж бий.

Дээр нэг Ламын шашин гээд доор нь Бурхны шашин гэж бичсэнийг анзаарсан боловуу. Яагаад Ламайзм гэж? Түвдөөс орж ирсэн Бурхны шашин бурхны гэхээсээ илүү Ламын шашин л байсан боловуу. Гэхдээ Монголд Ламайзм чиглэлээрээ байсаар байсан гэж би хувьдаа боддоггүй оюунлаг тэр олон хувилгаад хутагтууд Бурхны шашин руу их дөхүүлж судалж байсан болвуу гэж би хэтэрхий зориг гарган дүгнэдэг. Энэ талаар надаа уншсан судалсан юу ч үгүй ч. Монгол хүн Монголдоо амьдарч хүн болсон гэсэндээ өөрийн бодол ийм хувилбараар явдаг. Лам нар нь Бурхны шашинаар явдаг ч сүсэгтэн олон нь Ламайзмаар яваад байдаг. Ихэнх лам нар нь ч ийм байлгахыг хүсдэг биз. Орлогын эх үүсвэр болсон сүсэгтэнүүд нь заавал нэг ламын урд суугаад ном уншуулж мөнгө төлөх, аливаа зүйл болохоо байхаар гандан гүйж кассанд мөнгө тушаахаар ажил нь бүтдэг биш юм байна гээд мэдчихвэл ямархан байхсан билээ. Гэхдээ бүгд тийм биш, Түвдийн ренбүүчи нар Монголд их юм хийж өгч байна. Оюунлаг талруу нь хандуулах гэж хичээл зүтгэл гаргаж байна, өөрийн орны сүсэгтэн олондоо хийж чадахгүй ч Монголын ард түмэнд тус болсоор буй гэж боддог. Ажил үйлс нь ч тэгж харагддаг. Харин Монголчууд маань лекц тавих үеэр нь зүйрмэглэж байгаад улаан утас тараахаар дайрдаг, адис авах гэж дарж алахчаа юм болдог. Домгоор амьдардаг домогт Монголчууд яг байрандаа. Тэдэнд 21-р зуун байна уу 17 байна уу хамаа алга. Малладаг мал шигээ амьдарсаар.

Харин ирж буй шинэ үе чинь өнөө маргаашгүй нас бие гүйцлээ энэ орныг чинь удирдах цаг ирнэ. Тэр цагт өвгөдөөс уламжилсан ёс заншил, соёл бүгдийг нулимаад Америкийг Солонгосыг шүтнэ тахина. Мэдэхгүй ойлгохгүй юмыг хэн байлгадаг байсан юм. Гэрт чинь хэнийхэн мэдэгдэхгүй өрөөсөн оймс байвал та авдартаа хийхүү гаргаж хаяхуу. Лав л өмсөхгүй байх. Авдарт хадгалсан ч цаг нь ирэхээр хаяна уу гэхээс хэрэглэхгүй. Тэр чинь нэг муу оймс ш дээ. Ядаж байхад өрөөсөн.

Иймийн учир үр хүүхдээ анхаарцгаая. Залгамжлуулах зүйлс байвал яарч амжуулцгаая. Яарвал даарна гэж үү. Ядаж хөлдөж үхэхээс дээр байхдаа.

2009.06.25

Бодол..

Бид бүгдээрээ дуртай зүйлээ хийхдээ сэтгэл гаргадаг даа. Тэгэхээр гөөмөн сайхан шүү тэ. Сэтгэлийн гүнээс нэг тийм аз жаргалтайгаар тэрхүү зүйлээ хийгээд л... За тэгээд үр дүн нь таатай гарчихвал хээ тэнгэрт ниснэ шүү дээ. Ай сайхаан... Хүн ийм мэдрэмж мэдрэж чаддагийнхаа хүчинд инээмсэглэл дүүрэн байдаг биз.
Саяхан нэгэн зүйл дээр сэтгэлээ зориулаад, байдаг бүх сайн сайхнаа шингээгээд нэгэн үйлийг хийсэн юм. Түүний үр дүн ч тун сайхан. Яг л дээр бичсэн сэтгэлийн баяр цэнгэлээ мэдрээд.. хм... :)

Гэхдээ би уйтгартай үедээ жаргалтай байх үеээ дурсахыг хүсдэг, жаргалтай үедээ гундуухан үеээ санахыг хичээдэг. Мэдээж уйтгарлахаараа өнгөрснөөрөө амьдрахыг хүсдэг гэсэн бус, жаргалтай үедээ муу муухайг зөгнөөд байдаг ч гэх утгатай бишээ. Зүгээр л хүн зовохоороо өөрийгөө тэр чигт нь дараад, бүүр зовоогоод сэтгэлээр унагаадаг байж болохгүй, мөн баяртай үедээ хэт өндөр аваад тасраад байж болохгүй л гэх гэсэн санаа. Хэний ч мэдэх зүйлийг нуршиж байгаагаа мэдээд л байна. Гэвч яахавдээ тэ хаяадаа бол сайхан ш д. Ер нь бол би сонирхолгүй нуршуу, аливаа зүйлийг ойлгомжтой байлгахыг хэт хичээдэг, хоцрогдсон маягын нөхөр байж мэднэ. Харин ийм байснаараа бусдыг гомдоох, буруу замруу хүн түлхдэггүй сайн талтай ч байж мэдэх.

Заза утгагүй яриаг зогсооё. Сэтгэгдэл тун өндөр байгаа болохоор элдэв зүйлрүү бас хамаагүй хальтраад яахав. Мөн хэт гэгэлзээд яахав. Маргааш англи хэл дээр шалгалт байгаа гэхдээ 2 долоо хоногт угаас 1 байдаг юмөө. Тэрийгээ жаал хараад унтаж амрая даа.

Эцэст нь хэрвээ та ямар нэгэн зүйл хийхийг эртнээс бодоод байгаа боловч эхлүүлж амжихгүй, нэг их төвдөхгүй байж мэдэх юм. Тийм бол шууд эхэл зоригтой бай. Дуртай л юм чинь та сэтгэлийн их таашаал авах л болно. Эхлэнэ гэдэг дуусахын хагас гэдэг шүү дээ. Ажил, хичээл, амьдрал гээд өөрийгөө завгүй гэх үзэлд бүү баригдаарай. Амьдралаа та өөрөө л сонирхолтой дурсамжтай байлгана. Танд амжилт хүсье!

Эрүүл мэндийн талаарх илүү үг

Ойрд нүдний хараа эрс муудаад байх шиг урьд нь шилээ зүүхгүй гадуур явж болдог, хэсэг хугтацаанд зүүхгүй бол гадаа орчинд нүд дасаад шилгүй явж болоод байдаг байсан. Ойр шилээ авахаар нүд дассан ч юм харахгүй, за тэгээд бүрэнхий үед бол шилээ аваад ч хэрэггүй боллоо. Энэ ч тэгээд гадуур нээх гардаггүй өрөө, сургуулийн анги гэсэн шулуун маршруттай ч холбоотой биз. Мөн үүн дээр нэмэгдэх нэг гол шалтгаан унтахын өмнө заавал орондоо ном уншдаг буруу зуршил биз. Компютерийн ард ч суудаг нөлөөлж л байгаа байх. Өөрийгөө тайвшруулж байгаа зүйл нь чи шилтэйгээ одоохондоо юм харсаар л байна шүү дээ гэх бодол хэхэ. Биен тамир дээр шилтэй гүйж харайна гэдэг бүтэхгүй тул шилээ тайлна. Тайлаад спорт хийхээр ойр хавийнхныгаа мөргөж алчихгаад хэцүү тал байх юм.

Ер нь тэгээд нүдний хараа гэлтгүй би эрүүл мэнддээ нээх санаа тавьдаггүйгээ өөрөө хүртэл тод томруунаар анзаараад байдаг. Энэ нь миний арчаагүй байдал мөн боловч Монгол хүмүүсийн дийлэнхэд байдаг сул тал боловуу гэж би хань татдаг юм. :)
Энэ ч ер нь үнэн байх эмнэлэгээр үйлчилүүлж буй үйлчилүүлэгчидийн ихэнх нь өвчнөө хүндрүүлсэн, ядаж л дунд шатанд нь хүргэж байгаад очдог. Монгол хүний хээгүй занаас гадна, урьдчилан сэргийлэх элдэв сургалт, эрүүл мэндийн байгууллагын хариуцлаггүй байдал ч нөлөө байдаг биз. Ер нь бол хэзээнээсээ эрүүл мэндийн байгууллага, эмнэлэг нь ард түмэндээ хал нь гаднаа хайр нь дотроо байсаар ирсэн хэхэ. Ёстой Монгол хүн тулдаа л өдий зэрэгтэй яваа биз дэлхийн аль нэг өндөр хөгжилтэй оронд яг одооны Монголын эрүүл мэнд талын үйлчилгээг тэдэнд үзүүлүүл тахалд дайрагдсан мэт талаас илүү нь нөгөө ертөнцрүү явчиж мэднэ. За энэ егөөдөх ч яахав, үр хөндөлт гэх зүйлийг төрийн бодлогын түвшинд дэмждэг орон манайх хятад хоёроос өөр орон байдаг ч юмуу үгүй ч юмуу бүү мэд. Хятад ч яахав шалтгаантайгаар тэгдэг. Монгол харин яагаад ингэж дэмждэг юм болдоо. Үр хөндөлт бол цай уухын дайны энгийн үйл боллоо. Үнэ мөнгө нь ч хямд байдаг бололтой ингэж ихээр хийлгээд байхыг бодоход. Уурхай энэ тэр гээд мөнгөн усны асуудал, хятадаас орж ирж буй хуурамч эм, үр хөндөлт гээд 20-30 жилийн дараа одооных шигээ юун хүсээгуй жирэмслэлт, хүссэн ч жирэмсэлдэггүй ард түмэнтэй болохвийдээ. Төр засгаас сая таван зуун мянган төгрөг нэхэх биш, үр хөндөлтийн хуулийг чангалах, иргэдийн эрүүл мэндийг боддог бодлого явуулахыг шаардмаар юм. Жирэмслэх эсэх нь хувь хүний эрх ч жирэмсэн болсон хойноо хүн алаад байх эрх баймааргүй юм. Гэдсэнд байгаа ураг хүн биш гээд л хөнөөчихдөг бололтой юм. Учиргүй Монгол улсын иргэн мөн гээд заагаад байх нь хаашаа ч ядаж л хэн дуртайн жирэмслээд хэзээ дуртайдаа амийг нь аваад байдагийг болиулмаар байх юм. Миний бодол л лав ийм байна. Бэлгийн хүчирхийлэлд өртөсөн, төрөлт нь эхийн амь насанд халтай зэрэг шалтгаан байвал яахав бусад үед бол зөвшөөрдөггүй л байсан нь дээр шиг. Хүүхэдтэй болмооргүй л байгаа бол өөрсдөө хариуцлагатай байгаад бэлгэвчээ хэрэглэ, эсвэл замбараагүй сексийн харилцаандаа хяналт тавих л хэрэгтэй. Үр хөндөлтийг завшөөрж буй нь янханчлал, садар самууныг дэлгэрүүлж байгаа хүчин зүйл мөн ч гээд хэлсэн ч буруудахгүй байх.

За үр хөндөлтийн тухай асуудлаа орхиод эрүүл мэнд, элдэв өвчинөөс урьдчилан сэргийлэхрүүгээ эргэн ороход яавал Монгол хүн биедээ анхаарал тавьж, өөрийгөө гэр бүлийнхнийхээ эрүүл мэндэд бодит анхаарал тавьдаг болох тухай бодох цаг хэдийнээ болоод бараг өнгөрлөө гэж хэлмээр байна. Өмнөх нийгмийн үед эрүүл мэндийг төр даадаг байснаас ийм болсон гэдэгтэй би хувьдаа санал нийлдэггүй, угаасаа нүүдэлчин ахуйтай нь ч холбоотой боловуу. Өндөр хөгжилтэй орны хүмүүс хөгжил шигээ өндөр наслаад байдаг харин Монгол хүний дундаж наслалт яагаад бага байнаа? Мэдээж өндөр хөгжил, техник технологи, эдийн засгийн чадавх, иргэдийн эрүүл мэнддээ бодит анхаарал тавих чадалтай зэрэг байдаг байх. Монгол хүн бол хонь мал шигээ байгалийн жамаар амьдардаг гэвэл үнэн биз. Урт наслалтанд нөлөөлөх эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэлт хомс, шинжилгээ энэ тэрийг бие нь өвдсөн үед л өгдөг. Ханиад , томуу зэргийг бол бараг өвчин хэмээн тооцдоггүй, дур мэдэн аймшигтай эмчилгээ өөртөө хийдэг. эмийн сангаас хүссэн тунгаараа дуртай эмээ авдаг гээд асуудал бол зөндөө байна. Би хүртэл өгзөг, булчинд тариа тарьчдаг байна гэдэг чинь аймаар байгаам шүү яваандаа судас тариа хийж сурна ч гэж боддог гэхээр яаяа яриад юу гэхүү хэхэ.

Асуудлыг шийдэх нэгэн гарц бол эмнэлэг, эрүүл мэндийн яам танд хайргүйгээс л хойш, өөртөө гэр бүлдээ анхаарал тавиад эрүүл мэндийн мэдлэгээ бие даан хөгжүүлцгээе.

Жич: Залуустаа гэж хэлэхэд 25 насандаа ямар жинтэй байна түүнээс хойш энэ жингээ хадгалах нь зөв гэдэг юм билээ шүү. Гэхдээ мэдээж та 170 см өндөртэй, 150 кг жинтэй 25 настай бол энэ чигээр нь хадгалах бус яаралтай тур гэж зөвлий дөө.

Харьд сурахад

Энд сурж байхад нэг ажиглагддаг юм юу гэвэл, багш нар ч тэр, оюутанууд ч, хүрээлэн буй хүмүүс ч гадаад сурж байгаа оюутан эх орондоо байхадаа энд сурах юмаа үзчээд ирдэг гэж ойлголт байдаг бололтой. Багш нар ер нь тэгж их асуудаг чи энийг Монголдоо үзэж байсан биздээ гэж. Адилхан л эндэхийн хүүхдүүдтэй адил зүйл сурж байгаад ирсэн гэж боддоггүй тусгай бэлтгэгдсэн ардын чөлөөлөх армийн цэрэг гэж санадаг бололтой хэхэ. Насаар ах байгаагийн шалтгаан бол их сургууль хагас жил хариу хүлээж, эндээ ирээд хэлний бэлтгэл гэсээр нас нь талийж өгдөг. Гэхдээ мэдээж хэлний бэлтгэлд нэг жил чихний бөглөөгөө гаргаж, зан заншил, хүн хоорондын харилцааг нь ойлгохгүй шууд сургууль руу нь орвол сэтгэлийн тэнхээ дутуу нэг нь обжурны төмрөөс боож үхэх биз. Анх нутгаас гарахдаа төсөөлж байсан төсөөлөл, энд ирэх цагт нурж унах уу, харин ч улам дээрдэхүү гэдгээс ч ихээхэн сэтгэл санааны байдал хамаардаг биз. Өндөр хөгжилтэй оронд очиж сурах гэж байгаа гэсэн сэтгэлийн хөөрлөөр ирмэгц жоомтой дотуур байр, нийтийн халуун ус, нүүр гараа угаахдаа ч нийт, 00 хүртэл нийт байх тэр үед гэрийн булбарай эрх бацаанд ямар цохилт болох билээ хэхэ. Нэг жилийн хэлний бэлтгэлээ дуусаад ижилдэн дассан нөхдөөсөө холдож өөр өөрдсийн сургууль дээр очиход ч сюрприз дуусаагүй байдаг гэдгийг санах хэрэгтэй. Дотуур байр нь шорон шиг болох, сургуулийн дотоод дүрэм чангарах, хэлний бэлтгэлийн эелдэг зантай багш нараар тухайн орны хүмүүсийг төсөөлж байснаа чиний юу чаддаг хийдэг чинь надаа падгүй гэсэн егзөр багш нарын дунд ормогцоо дахин ганцаардана. Хэлний бэршээл ч бүрэн арилаагүй шалгалтан дээрээ тааруу дүн авцан байхад хэн ч хүүе хаая гэхгүй сэтгэлийн дэм үгүй бол бас хэд хоногтоо гэрээ санан, ганихраа л явчна. Гэвч цаг хугацаа гэдэг ид шидтэй хүн гэдэг тэвчээртэй тул бүгдийг ардаа даван туулаад л гараад ирнэ. Япон зүйр үгэнд "Гурван хором, гурван мөч, гурван хоног, гурван долоо хоног, гурван жил" гэх агуулгатай үг байдаг. Юмний эхний хэсэг хүнд байдаг даван туулчихаар дасаад ирдэг, гэвч дараагийн шатан дээр шинээр асуудал гарч ирдэг, энэ нь хэзээ ч зогсохгүй ээ гэж. Тэр бол мэдээж байх.

За тэгээд гадаадад суралцах хүсэлтэй нэгэн танд гэж зөвлөхөд таны гадаад сурах шалтгаан чинь юу вэ? Суралцаснаар танд үнэхээр хэрэг болж чадахуу.
Очсон хойноо зорилгоо умартахгүй байх дархлаа бий юу? Юу сурах гэж байгаам сурсан хойноо юу хийх юм? Шинэ газар очоод янз бүрийн асуудлыг даваад гарах бэлтгэл бий юу гээд л бодох тунгаах асуудал их шүү гэж сануулмаар байна. Мэдээж би явнаа гэж шийдсэн бол өөртөө итгэлтэй байгаараа ЗААВАЛ ТА ЧАДНА!

Илжиг үү? Зургаа юу?

Б.Ренчин гуайн тухай яриа бараг Монголын уран зохиолын домог гэх хэсэгт өөрийн байр сууриа эзэлдэг гээд хэлчихвэл нээх зөрөхгүй болов уу! Хурц мэргэн үгтэй, тухайн үейин төр засаг, түүхээ эх хэлээ үл тоомсорлогчидыг хөнгөхөн үгээр хүнд цохилтонд оруулдаг байсан гээд бахархам ярианууд байдаг.

Энэ олон яриа нь дундаас миний нэг сонсож байсан нь Ренчин гуай хятад худалдагчаас бараа хоёрыг авъя гэхэд хятад данжаад эрхий чигчийгээ гозойлгон хоёруу хэмээн лавлахад Ренчин гуай долоовор дунд хуруугаа гарган тиймээ хоёр гэсэн гэдэг. Утга санааны тайлбар нь данжаад муу үхэр Монгол гэхэд, Ренчин гуай чи өөрөө илжиг хужаа гэж хариу барьсан юм гэнэлээ гэдэг.
Өнөөдөр хятад хэлний ном харжээ суухад хүмүүс нэг гараараа 5 хүртэл тоолж чаддаг бол Хятадад өрөөсөн гараараа 10 хүртэл тоолох арга байдаг аж. Өөр оронд ч байдаг байж болох юм. 1-5 хүртэл бол хуруугаа тоо бүрт нь гаргаад харин 6 дээр эрхий чигчийгээ гозойлгох, 7 дунд долоовор эрхий хуруугаараа дээш нь заах маягаар, 8 долоовор эрхий хуруугаараа буу маягтай заах, 9 долоовор эрхий хуруугаараа О маягын үсэг болгох, 10 гараа атгадаг аж.
Үүнээс бодоод байхад Ренчин, данжаад хоёрын дунд нууц дохиогоор бие биенээ доромжилсон бус, их эрдэмтэн маань олон хэл мэддэг судлаач хүнийхээ хувьд худалдагчтай ярилцсан ч юм билүү гэж бодлоо. Данжаад 6-г авхуу? Ренчин гуай үгүй дээ 2ийг ч юмуу хэхэ. Харин ажигласан нэгэн сэргэлэн нөхөр жаахан давслаад ийм яриа үүссэн ч юм билүү.
За сонирхолтой байсан байхаа.

Хятад хэл сурж байгаа нэртэй миний бие үгүй яахав шинэ юм дуулж байна гэсэндээ өөр юмаа. Сониролтой юм. Эртээд багш дуртай жимсний нэрээ бодоод "Би тэр жимсэн дуртай" гээд хэл гэлээ. Би ч шийгуа-д дуртай юмсан. Хятадаар мэдэхгүй юмдаа гээд өөр жишээ хэлэв. Харин багш шинэ үг заах явцдаа шийгуа-г заасан нь шийгуа тэр чигтээ байсан нь хөгжилтэй байваа. Монгол нэр "Тарвас", хятадаас орж ирсэн нь Шийгуа. Бид хэл яриандаа гадны үг хамаагүй хэрэглэдэг тэрүүгээрээ хээнцэрлэх гэж үздгийн хор л гэж ойлгоод байгаа. Шийгуа хаанаас орж ирсэн бэ гэвэл шууд л хятад гэж хэлэх ч арай өөрөөр асуудал гарч ирэхэд тулгамдаад аль нь Монгол аль гадны үгээ ч ялгахаа байх нь хэхэ. Ер нь тэгээд дахиад 20 жил өнгөрхөд шийгуа чигээр нь хэрэглээд байвал Тарвас гэдэг үг мэддэг Монгол хүн ховордох байхдаа. Ганц тарвасаар зогсохгүй олон үг. Шинэ үг нэмээд сайхан баяжуулаад байж чаддаггүй юм бол ядаж байгаа хэдэн үгээ хэрэглэж Монгол хэлээ хайрлахсан.

Бие хамгаалах урлаг

Ойрд ёстой блоггүй юм шиг явлаа даа. Уул нь сайхан сайхан юм орчуулж оруулая гэж санаж явсан юм. Амжсангүй гэж худлаа яриад ч яахав залхуу дийлсээр өнөөг хүрчлээ. Уул нь хар тамхины тухай химийн урвал талаас нь биед үйлчлэх нөлөө талаас нь нэг бичлэг тавья гэж санаж байсан дашин шог боловоо гэж. За энэ удаа Жюжюцү буюу Японы бие хамгаалах урлагын талаар өөрийн бодлоо бичье гэж саналаа элдэв он сар түүх, үүсэл гарлыг сонирхсон нэг нь өөрсдөө хайгаад олоод уншчих бүрэн боломж бий тул элдэвээр нуршаар яахав.

Бие хамгаалах урлаг гээд орчуулах нь зөв бурууг сайн мэдэхгүй л байна. Холивудын од Стивэн Сигал ахын хичээлээд хүн зодоод ясыг нь хайр найргүй хугалдагаар биедний танил болсон Айкидоо байна. Ер нь бол би хувьдаа Айкидо, Жюжюцү хоёр бол адилхан л бие хамгаалах урлаг гэж ойлгодог. Мөн бие биенээсээ хэрэгтэй зүйлсээ нөхөн авдаг бие хамгаалах урлаг гэж үздэг. Бие хамгаалах техник биш, арга ажиллагаа биш, зодоон бус "урлаг" гэдэг утгаар нь ойлговол тун зохилтой мэт. Өмнөх үейин их мастерууд хойч үедээ хэрхэн энэ урлагыг өвлүүлж, шавь нар нь хэрхэн өргөжүүлж ирсэн бэ гэвэл багшаас шавьд, амнаас чихэнд гэж явсан нь мэдээж ч гол хүчин зүйл нь бичгийн соёл гэлтэй. Бие хамгаалах техник хөдөлгөөнөө хүртэл өвөрмөц аргаар ханз үсэг ашиглан үлдээжээ. Анхан шатны мэдлэгтэй бичих үсэг тайагдсан хүн бол түүнийг нь уншаад туршаад үзээд байхад овоо хэдэн арга сураад авахаар. Мэдээж Японы Бүши-н үе буюу самурайн цаг үед ч хүчтэй үр нөлөө байсан боловуу. Бие хамгаалах урлаг нь махан биерээ буюу зэвсэг үгүй хамгаалах, зэвсэгтэй хамгаалах гээд хоёр салдаг гээд хэлчвэл буруутахгүй бизээ. Зэвсэг нь тэгээд саваа мод, сэлэм, урт хутга (чинжаал), богино хутга, за тэгээд шиддэг од тэргүүтэн, мэдээж гар тааралдсан юу ч байж болно. Гарт тааралдсан юу ч байж болно гэдэг нь Буш руу шидсэн гутал ч ороод явчихна. Учир юу хэмээвэл саваа модоор, сэлмээр хичээллээ гэж бодоход америк кинон дээр гардаг шиг бааранд биллиардны цохиураар, хаа нэгтээ хогын шүүрээр ч өөрийгөө хамгаалчиж дөнгөнө. Өөрөөр хэлбэл хүний анхаарал хэрхэн сарниулах, мөн бага хүчээр цохилоо гэхэд ихээхэн хохирл учируулж болох эмзэг газаруудыг мэддэг байлаа гэхэд Буш руу шидсэн (Элбэгээ ерөнхийлөгч рүү ч шидсэн гутал байж болно) гуталаар ч биеэ хамгаалж болноо гэж хэлэх гээд байгаа хэрэг.

Мөн сонирхуулахад Японд бие хамгаалах урлагаар хичээллэх хүмүүсийн тоо эрс цөөрч байгаа бөгөөд харин европ, америк зэрэг оронд дэлгэрээд байгаа бололтой. Японы залуучууд үндэсний уламжлал болсон спорт урлагаар хичээллэхээс илүү бейсбол, хөлбөмбөг зэрэгрүү хошуурч байгаа гэнэ. Мөн хуучны юм гэдэг мартагдаад ирэхийн сацуу, мэддэг хичээллэдэг хүмүүс нь ч цөөрөөд ирнэ. Гэвч л үндэсний өв гэдэг агуу зүйл болохоор мэдээж үгүй болохгүй цөөрөхийн хирээр үнэд ордог аж. Хичээллэх сонирхолтой хүмүүст багшлах багш нар нь их үнэ хэлэх, элдэв техник аргийг цөөн тоогоор хувилж өндөр үнээр зарах зэрэг бизнес хийгчид ч мөн их байдаг аж. Дээхэн үед бол бага дунд сургуульд ч зарим нэг арга заадаг байсан гэж хүнээс дуулж байсан.
Өмнө нь дурдсан Стивэн Сигал ах кинон дээрээ хүнийг ихэд харгисаар гар хөлийг нь хугалж, эрэмдэглэж байхыг харсан нь лавтай. Миний хувьд түүнийг нь хараад Айкидо хэмээх урлагыг Сигал өх гөөмөн гутааж байна даа. Бие хамгаалах урлаг гэдэг хүн эрэмдэглэхийг хэлмээргүй юм гэж боддог байсан. Харин саяханаас бие хамгаалах урлаг нь ирж буй довтолгоог зогсоохоос гадна, мөн дахин довтлохооргүй болгох нь нэг арга мөнөөсөө мөн юм байна гэж бодох болсон. Тэгэхээр гар хугалах, эрүүг нь заах бол энүүхэнд бөгөөд амийг нь үлдээж байвал их хувь юмдаа. Бие хамгаалах урлагаас гадна, Зодооны урлагаар хичээллэдэг хүмүүс багагүй байдаг. Ер нь тэгээд иймэрхүү зүйлийг бага зэрэг сонирхоод ирэхээр хамгийн түрүүнд төрөх бодол бол гудамжинд танихгүй хүнтэй ам зөрөх дэмий хэрэг юм байнадаа гэж бодогдох аж. Наанадаж л уучлалт эрээд бүрэн бүтэн салаад явчих боломж байсаар байхад муухай харан таахалзаж байгаад ясаа хугалуулах шаардлага юу байх билээ. Одоо дэлхийд алдартай спорт болоод байгаа К-1 үзэж байсан л боловуу. Тэр өшиглөлт, жинтэй цохилт, өчилт зэргийг хараад өнгөрөх тэр цохилтын багахынг амсаж үзсэний дараа, газар шидүүлээд бага өчүүлсэний дараа тэр спортоор хичээллэж буй улсуудын хөлс хөдөлмөр, нулимс аманд амтагдах шиг л болохыг хэлээд юу гэхэв. Хэхэ. Миний хувьд 2 жилд нэг удаа хөлбөмбөг үздэг бөгөөд Европын аврага, Дэлхийн аврага шалгаруулах 2 тэмцээнийг л үздэг тухайн үедээ гоол хийж чадаагүй тамирчнийг харан айхтар бухимддаг байснаа өөрөө хөл бөмбөг гээчийг талбай дээр нь тоголж үзээд бахардангаа алдах тэр мөчид ихээхэн ойлгосон юм. Түүнээс ч хойш талбай дээр гүйж буй хамгаалагчийн үүрэгтэй тамирчныг ч хараад хүндлэх болсондоо.

За ер нь жолоогоо татахгүй бол аймаар халтирж байна. Энэ эрчээрээ эдийн засгийн хямрал, улс төр ярьж тун мэдэх билээ.

Эцэст нь Монголд зодооноо байя гэхэд бие хамгаалах урлаг байсан юм боловуу? "Тунгалаг тамир" дээр гардаг Түгжилийн сугаруу ташуураар ёвордогыг эс тооцвоос нээх дуулж байсан гүй. Дээхнэ үед нэг банди зодоон гэж сонсож байсан юм байна.

Заза тэгээд хүн ер нь хөдөлж хөлсөө гаргаж байх нь чухал ямар ч спорт яадаг юм эрүүл чийрэг бие хамгаас чухал шүүдээ.

Спoртooр хичээллэцгээе!

Бурхад буюу багш нар

Багш, багш хүн агуу юмдаа. Багш байхгүй бол хүн төрөлхтөн үгүй. Нэг самбарын өмнө шохой барьсанаар та бүү төсөөлөөрэй. Архи уугаад тасраад унасан хүн ч таны багш шүү. Өөрт чинь архины хор нөлөөг биетээр үзүүлж байна шүү дээ. За тэгээд ганц нэг жинтэй үгээр амьдралын замыг нь засаад өгдөг багш ч байх. Сайн сайхан багшаас муу муухайг үзүүлж ойлгуулдаг муу нэртэй багш нар ч байна. Амьдрал өөрөө багш, байгаль дэлхий ч мөн багш. Гоожуураас дусах усны дусал хүртэл бидэнд багшилж л байдаг. Юуг яаж харснаас шалтгаалж байгаа л хэрэг юм боловуу.

Би олон сайхан сургуулийн багш нартай учирч байлаа. Багагүй зүйлсийг тэднээсээ сурч авсан гэж боддог. Гэхдээ багш нарын муугаас бус миний арчаагүйгээс сурах хэмжээндээ тултал сурч чадаагүй байх. Гэвч би харамсдаггүй би тэгэхэд илүү сурах минь яалаадаа гэж боддоггүй. Өнгөрсөн цаг хугацаандаа би сэтгэл хангалуун байхыг хичээдэг, тухайн үедээ хиймэргүй л бол хийдэггүй "Нөхөр минь чи дараа нь түй чорт гэж бодохгүй шүү. Харамсахгүй шүү. Харамсахгүй бол наадхаа хая гарч алх!" гэж өөртөө хэлдэг. Тэрэндээ ч би дараа нь илүү ихийг сурдаг байж магад. Хүн шинийг сурах гэхээр өмнөх сурсан юм нь садаа болдог гэдэг шүү дээ. Мэдээж өмнө сурсан дээрээ суурилж сурч байгаа нь хэнд ч ойлгомжтой. Гэвч өмнө сурсан буруу дадал, буруу биш ч гэсэн дадал зуршил шинийг сурахад тээг болдог. Үүнтэй хүн бүр санал нэгдэх байхаа. Монголд байхад бодисын массыг ойролцоогоор аваад л тооцоо хийгээд явдаг байсан харин энд зууны нарийвчлалаар явдаг. Сурсан зүйлийг сураар боож болдоггүй гэлтэй урьдыхаараа л явчна. Шалгалтын дараа хасах оноонууд дуурайж л байна. Харамсах хэцүү уурлах хэцүү. Үнэндээ бол гол аргачлал, бодолт хийх зөв замаа мэдэж байвал тэр хэдэн таслал тоонд ач холбогдол өгөөд баймааргүй. Харин чи хэрэгтэй зүйл бүтээх инженэр хүн юм бол бүтээсэн зүйл чинь бусдад хэрэгтэйгээс гадна ямар ч алдаа мадаг байж болохгүй яг л хэнд ч хэрэггүй мэт таслалаас хойших тоонууд шиг. Би одоо л үүнийг хэвшүүлэхгүй бол хийсэн юм болгонд маань жижиг алдаа дагалдсаар л байх болно. Шалгалтын материал дээрх улаан балаар таталсан хасах оноо бүр миний багш.

Би мундаг хүн биш. Мундаг байгаад бусдаар биширсэн нүдээр харуулаад байхыг ч хүсдэггүй. Харин миний багш нар бүгдээрээ тун сайн хүмүүс байсан. Бурханы ач байхдаа. Заяа түшсэн хэрэг биз. Би ээждээ, бурханд, багш нартаа сүслэдэг. Дунд сургуульд 7,8-р ангид хаашаа ч эргэж мэдэх хачин үсчээ нөхөр байсан юм боловуу хэхэ. Физик, Математик, Түүх, Газарзүй, Хими бүгдээр нь явах нь уу гэлтэй хэхэ. Арай л Монгол хэлэнд дуртай гэдэггүй байсан байх. (Би Монгол хэлний хичээлийг дорд үзсэн хэрэг биш шүү, тэр тодотгол, тусагдахуун, өгүүлэгдэхүүн, өгүүлэхүүн, угсарсан, зэрэгцсэн нийлмэл өгүүлбэрүүдэд дэндүү дургүй байлаа.) Тэр үед Гэрэлцогт гээд их сургуулиа дөнгөж төгссөн залуухан багшаар Хими заалгаж байлаа. Тэр багшийг дагасаар энэ замруу орсон. Заалгасан хугацаа нь богино ч өнөөг хүртэл амьдралын замыг заасан байж. Цаашдаа ч энэ л замаараа явах биз. Гэр бүл хамгийн нандин хувь хүнд ихээр нөлөөлдөг ч багш хүнээс шалтгаалаад тэр хүний ирээдүй тодордог. Эсвэл балардаг.

Багш нартаа мөргөмү.

Хазгай гишгэмгүй хатуу амьдрал

Амьдрал, за айхтар том үг хэрэглээд яахав. Аль болох цөөхөн хэлнээ. Энэ үг байнга хэлэгддэг, хэрэглээ нь дэндүү явцуу жижиг хүрээнд хэрэглэгдэх нь олон. Магтаалд ч тэр, хэрүүлд ч тэр. Амтай болгоноос гарах энэ үг дэндүү уудам юмдаа. Ажил амьдрал, ар гэрийн амьдрал, хувийн амьдрал, найз нөхдийн харилцаа, нийгмийн харилцаа ч тэр бүгд л амьдрал дотор багтчихна. За тэр харж байна уу. Аль болох цөөхөн хэрэглье гэсэн мөртөө хичнээн олон дахин давтаад хаячив. Үнэ цэнэ нь асар өндөр атлаа, үнэгүй мэт хүнд хэрэглэгдэнэ.

Амьдрал үнэ цэнэ шигээ өндөр, нарийн ухаантай юм шиг. Зарим нэгэнд нь амьдралын гэрэл гэгээд цацлаад байдаг ч азгүй нэгэнд нь арай л хатуу юм шиг. Гэвч хэн хэнийг энэ амьдралд аз жаргалтай байна, аа энэ хүн аз жаргалгүй хүн гэж ялгаж, зааглаж чадах билээ. Амьдралдаа сэтгэл хангалуун хэмээн ярьж байсан хүн нэг хормын дараа ч энэ үгээ хэлж чадхааргүй болж болно. Амьдрал хэтэрхий өргөн хүрээтэй баялаг юм. Хэн нэгэнд харамгүй, хэн нэгэнд нь харамч. Нөхцөлгүй харамч шүү.

Бас ухаалаг... Тиймээ би болж байна бүтэж байна, сайхан байна гээд л эхэлвэл бүгдийг оргүй буцаагаад авчихаж чадна. Муухай ч юм шиг, мэргэн ч юм шиг. Нэг нь биеэ тоохоор л хэр өндөрт байсан тэндээс чанх доош нь шууд савна. Хайрлахгүй шүү дээ. Энэ жишээ бүгдэд бий. Заавал нэг од, олны танил, тэргүүн баян байх албагүй. Архинд живсэн хичнээн хүн байгаа билээ. Алдартайгаас эхлээд, орцныхон нь ч мэдэхгүй нэгэн хүртэл алдах нь алдаад, живэх нь живсээр.. Амьдралын тоглоом юм бол уу?

Та ч гэсэн нэг зүйлийг жаахан чаддаг болоод ирэхээр таныг сорьдоггүй гэж үү. Надад ийм жишээ олон бий. Өнөөдөр ч бас сориулсаар л байна. Хэтэрхий бардах аминд халтай аж. Дэндүү тайвшрахаар хойно ирэх мөргөлдөөнд хөл алдмаар болох юм. Газраас 2 метр өндөрт нисэж явсан биетийг 20 санж хүртэл дарж чадах юм. 20 санж даа аятайхан байж чадахгүй бол газар нүүрээр нь хөсөр хаях аж. Тиймээ хүн ийм үед л ухаардаг байх, ийм үед зүрх нь үхдэг ч биз. Би ер нь дээшлэх хэрэг байна уу, би чадах юмуу. Эндээ л байж байвал яасан юм бэ гэж бодох. Мөрөөдлөөсөө шат буурвал яасан юм гэж санах.
Үгүй шүү! Тийм юм байхгүй. Амьдрал чамайг хэдий чанга хавсарч хаяна төдий чинээ би зорилгоо дээш нь өгсүүлж тавина.

Бурхан өөрөө амьдрал гэдэг нь юмуу. Мэдэхгүй юм. Бурханыг яллах хүчтэн алга. Хүчтэн гэдэг нь хүч гэсэн утгаар биш шүү. Бурханыг шүүх эрх мэдэлтэн байхгүй юм бол би бурханд шүүгдэхийг хүсэхгүй байна. Хязгааргүй эрх мэдлийг атгасан хэнбугай ч үнэн мөнөөр шүүж чадна гэж итгэхгүй байна. Бурхан байдаг эсэхийг би мэдэхгүй гэхдээ итгэдэг. Харин амьдрал гэж бол байдаг, үргэлж харагддаг. Биднийг басдаг, зоригжуулдаг бас нясладаг. Хурцалж байгаад дээш нь ч юмуу урагшаа ч юмуу ахиулна. Дараа нь нүд эрээлжилж, толгой эргээд бид сохроно, мохно. Тэр үед нөгөөх чинь унагаана эс бөгөөс ухраана.

Аяа амьдрал чи ямар сонирхолтой юм бэ? Амьдраад л баймаар шинэ зүйлс үзээд л баймаар. Тэгэхдээ бас айдастай үзэх хүрээнээс минь халиулж л битгий үзээрэй. Би өөрт ноогдсон зовлон хэмээх ачааг үүрэхэд бэлэн. Харин нормыг минь л битгий андуураад хэтрүүлж үзээрэй. Чамайг олон хүн хайрладаг, бас зарим нь үзэн яддаг. Тэгээд ч эндээс өөрсдөө явдаг биз. Гэхдээ олонх нь чамд дуртай, тиймдээ ч чи ийм бардам.