Бодолд суусан бодол

Хөнжилдөө л жийлцээд байх нь сайхан байдаг бололтой. Нэг нь санаа гаргахаар нөгөөх нь илүүг санаачлахыг оролдох боловч улам дор, дээрдүүлж үл чадах дутуухан сэтгэлгээтэй, гуцуухан зүйл барьж чичрэнэ. Бусдыг үл хүлээн зөвшөөрөх өөрийгөө мундаг хэмээн бодох бодлын сэжүүр нь энэ биз.

Нэг нь туг бариад босоход нөгөө хэд нь дуу хураан, газар ширтэн. Зарим нь нэг нь муулж мяална. Өөрөөс нь гарамгүй санаа гаргаад хамтрая, амжилтанд хүрье гэсний хариу нь...

Бидний нийгэм, амьдрал, хүмүүс маань бүгд л ийм болцгоосон. Гар дахь модоо сайтар ажиглаад, дэлхийн хэмжээний том нүүдэл хийж чадах чадалтан өнөөдөр хэд бий болоо. Бидний дунд. Бид тэр хүмүүсээ дээш нь гаргаж чадах, зориг, ухаалаг байдал хэр бий болоо. Энэ надаас илүү, тэгвэл би энэнийг дэмжихгүй гэх ядмаг сэтгэлгээтэй. Хариуцлага үүрэх болхоор нуруугаа үүрээд зугтдаг. Идээ будаалаг болхоор халбагаа бариад хусам ч болсон хусахаар цугларна. Үнэгүй зүйлст нугасгүй. Гэвч хаана ч үнэ үгүй зүйл байдаггүй гэдгийг ухаардаггүй. Үнэгүй чанаргүйгээр ходоодоо дүүргээд дараа нь хэд дахин үнээр түүнийгээ төлдөгөө мэддэгүй. Харамсмаар, халагламаар хар амиа боддог.

Хамгийн нэн тэргүүнд өөрийн эрх ашиг, ашиг хонжоо, амар хялбарыг сэтгэх. Хорвоогийн жам хувиа хичээхтэй хамтдаа явж ирсэн ч, хувийн эрх ашгаас даван гарсан зүйл гэж бий. Сэтгэлд, оюун санаанд үнэт зүйлс бий. Өчигдөр ярьснаа өнөөдөр мартдаг, өнөөдөр ярьснаа эргэж хараад үгүйсгэдэг. Энэ юуных, ямар учиртай юм болоо? Эргэцүүлэл, бодомжны дараа хариу, шийдвэр гарах ёстой атал, улам л төөрөх, будлих. Жижиг зүйлст сатаарч, гол утга учир санаанаасаа алсрах. Алсран тасарсаар хамгийн хөгийн жижигхэн зүйлстэй зууралдаж буйгаа гэнэт анзаарах. Эргэе, засая гэхээр хэт оройтжээ гэж цайруулаад өөрийгөө залхууд бариад өгөх.

Даамжиран даамжирсаар үгүйсгэх сэтгэл маань өөрийгөө үгүйсгээд ч байгаа юм шиг.. Эргэлзээ, тээнэгэлзээ үргэлжилсээр... Гарцаа олохгүй, самгардах бүрий харах цар нь хумигдаж, гэгээ орохоо байдаг бололтой. Аяа ганцаардал... Хүн дунд орсон чоно мэт.. Хажуу хавирганаас, тал талаас чичлэх... Нийгмээс, өмнөх замаа үгүйсгэх үгүйсгэл нь явсаар явсаар.. Хамгийн түрүүн төррүү хуруу чичилж, дараа нь бусад руу дайрч, тэгээд эргэн тойронруугаа хялааж, эцэст нь эцэст нь өөрлүүгээ хардаг бололтой.

Зөв үү? Буруу юу?

Чи зөв явна уу? Төөрж будилж байна уу? Буруу эргэлт үү? Юу вэ? Хэн бэ?

Хуруугаа өөрлүүгээ чиглүүлээд чи өөрөөсөө эхэл гэж хэлэх нь зөв болвуу. Эсвэл биш үү. Эцэст нь гэхээсээ одоо нь дээр биз.. Одоо, одоо бол миний бодолд нэг зүйл их хүчтэй эргэлдэж байна. "Хийгээд, бүтээцэн улсуудыг хүндлэх сэтгэл, яаж чадваа гэх гайхшрал, бас яагаад болохгүй гэх нэгэн бодол." Үсрэе! Ерөөсөө л үсрэе...

Ур дахь зам минь үргэлжилж байна. Гэхдээ дов, толгод, бүдрэм чулуу байдаг ч.. Ан цав, ангал жалга, тойром бүрд туулах ч тэр, тойрох ч тэр боломжгүй газар, үе байдаг бололтой. Эцэс, төгсгөл болоогүй байна. Одоо л.. Одоо л....

Цөөн үг

Нэр хүнд, эрх мэдэл, мөнгө энэ гурав чухал!
Эдгээрийг бий болгогч үр нь МЭДЛЭГ.
Дээрх гуравт хүрэх зам нь ШУНАЛ.
Харин шунал ихэдвээс МӨН ЧАНАР үгүй болно.
Мөн чанараас үл хазайн мэдлэгээ ашиглан дээрх гуравт хүрэх аваас ХҮН болсны утга учир гарах буйзаа.

Бурхан багшийн сургаальд ч хөрөнгөтэй болохыг дэмжсэн хэсэг буй. Учир нь мэдлэгээ ашиглан олсон зүйлсээр агуу их буяныг үйлдэж болох билээ.

Чамд өнөө маргаашийн өл хоолыг бодон амьдрахуйн үед хэр их буян хурааж чадах билээ. Нэг бол үнэн мөн чанараас үл хазайн дээрх гуравт хүрч их буян үйлд. Эс бөгөөс бүхний огоортож, номын ёсыг барин (өргөн утгаараа эхнэр үл авах, амьтны амь үл таслах зэрэг..) даяан хийж хорвоогийн эрээн бараанаас ангижрах бөлгөө.

Массын таалал

Үр хүүхдээ сайн сайхан явуулахын тулд аав ээж нь өөрсдийн үйлдэл бүхнээ хүүхэддээ тайлбарлалгүйгээр шийдвэр гаргах, хүүхдээ шахаж шаардах байдаг байх. Гэхдээ мэдээж чиний сайн сайхны тул үүнийг хийснээр ирээдүйд ийм хүн болноо гэдэг ерөнхий ойлголтыг өгч байдаг. Хүүхдээ дураар нь байлгаж хүссэнийг нь идүүлж, хүссэнээр нь тоглуулаад байвал юунд хүрэх нь тодорхой. Үүнтэй дүйцүүлж бодоход улс төр болон тоглодог нэг хэсэг маань татвар төлөгч болох иргэдээ, өөрсдийн мөнгөөр нь өөрсдөд нь өгөөш шидэж наадах аж. Газрын баялаг байна, ард түмэндээ тараана. Ийм ч хишиг, тийм ч дэмжих сан танд тэдийг өгнө биднийг дэмжээрэй. Дөрвөн жилд ганц удаа л нэрийг маань дугуйл. Тэгээд 1.5 саяа ав. Гэвч цагаа тулахаар тэр мөнгөө өгсөн ч зүйлгүй, жаахан хусмаа долоолгоод юмны үнээ нэмэх аж.

Зөвхөн тэдэнд буруу өгөх бас арга алгаа. Массын таалал ийм байгаагаас хойш. Гурил, буудай арвин, ногоо хүнс элбэг үнэ боломжийн байхад сэтгэл өег ч нөгөөх бэлэн сэтгэхүй, зүгээр сууж байхад бөөн мөнгөтэй болох хүсэл нь чангаана. Тээр тэнд нэг газар доор юм байна, тэрийг зараад мөнгө болно гэхийг сонсмогц л аазгай нь хөдлөөд тогтож суух биш. Зарим нь ханцуй шамлан, түмпэн саваа бариад гар аргаар олборлоно. Хэсэг нь толгой, гарандаа бүч уяад, уриа лоозон бариад гадаа жагсчихна. Үлдсэн масс нь ч бас зүгээр яаж байхав сонгуулиар хэн ихийг амласан түүнийг нь сонгож амар үлгэрийн амьдралаа мөрөөснө. Хэрэглэгч юу хүснэ, түүнд нийцүүлдэг хойнодоо. Намууд ч өгөөшөө хаяна. Өгөөшөө үмхүүлээд гараад ирлээ. Нөгөөх ажилгүй суугаад өлсөөд байгаа массаа яахуу? Үйрмэгхэнээр тэжээж, агуу уужуу сэтгэлээр харж үздэг хувилгаадын дүрийг бүтээцгээнэ. Улс оронд хөгжил шинэчлэлт, урагш алхсан зүйл үгүй. Баян ядуугын зөрүү, таргалсан турсаны ялгарал улам тод үзэгдэнэ.

Массын таалалд нийцүүлснээр сайн сайхан хүрэх боломж тун бүрхэг. Масс хэзээд амар хялбар, хэнч илүү хожихгүй байх л шийдвэр хүсдэг. Хэн нэг нь илүү олохгүй л байвал массаараа турж үхсэн ч яахав. Масс-д 70 мянгаа бүгд авч байвал мах 7000 хүрэх нь юу ч биш. Зурагтаа асаагаад, сониноо гарчиглаад хэн нэгэн авилгалаар шоронд оржээ, ажлаасаа хусагджээ гэвэл бах нь ханана. Харин тэр авилгач, авилгал авагч нь жараахай байна уу, акул байна уу сонин биш. Тэр нэг хүний мууд дуртай бахын хангаж л байвал болоо. Тэр нь тэдэндээ таашаал. Албан тушаалд тэр томилогдсон гэнэ. Одоо цаадах чинь улсын мөнгийг гөвж өгнө дөө. Өмнө нь хусдаг байсан одоо ч хусна. Муухай цус, буруу хүнээ томилжээ хурдан буулга, унага, шоронд хатаа, шороонд бул. Цаад санаа нь өөрөө тэр местэн дээр очоод хусаж, хулгайлж чадахгүй дээ л хорсож байгаа нь тэр. Тэр хүн юу хийх хүсэлтэй хүн, ямар бодит чадвартай хамаагүй. Өөрсөд шигээ л санана. Масс туйлын хар. Гэвч масс туйлын цагаан. Гэр бүл, найз нөхдийн хүрээллээр нь буюу хувь хүн талаас нь харвал бүгд л амьдралын төлөө явж буй иргэн. Харин массаараа нийлвэл долоон дор жинхэнэ сөнөөгчид. Масс хэзээ ч ирээдүйгээ харах билгийн нүд, холч хараа байдаггүй.

Аливаа шинжлэх ухаан, болон төрөл бүрийн салбарын түүчээ хэсэг бүлэг цөөнх, ганц нэг хүн чирж явдаг. Шинэ олсон санаа, туршилт, онолууд бүгд. Хэзээ 2000, 20000 хүний бүлэглэлээс гардаггүй. Масс зөвхөн уриа хашгиран уулгалж л чадна. Харин жинхэнэ түүчээ болсон цөөнх зам залдаг. Зөв тийшээ юу, буруу тийшээ юу гэдгийг ёстой л массын аз эз, бурхан тэнгэр л мэдэх хэрэг. Гэвч зөв шийдвэр гаргах боломжийг нэмэгдүүлж болно. Үүнд боловсрол, туршлага, юмыг харьцуулж харах чадвар, мэдээлэл тус болдог. Эдгээр зүйлсийг ард түмэндээ, татвар төлөгчиддөө өгч буй төр засгийг сайн засаглал гэдэг. Харин нүдийн боож, төөрөгдүүлж, худал мэдээллээр тархийн угааж байвал асуудалтай асуудал нь мэдээж ШУНАЛ.

Бид яагаад 70 мянга авах эрхтэй гэж?

Биднийг тархины өлсгөлөнд оруулах бодлого баримталж байна.

Бид гэж хэн юм бэ?
Бид гэж татвар төлдөг, тэгээд Монгол улсын иргэн, түүнээс гадна татвар төлөгчидийн мөнгөөр гараа угаадаггүй бүгд.

Хэн тэр бодлогыг баримтлаад байгаа юм бэ?
Татвар төлөгчидийн төлсөн мөнгийг өөрийх хэмээн андуурдаг, шунал нь дуусахгүй арвин, хүний юмыг шал тоохгүй завшдаг. Завшчихаад огт ичиж зовдоггүй бүлэг нөхөд.

Ямар бодлого баримтлаад байгаа юм бэ?
Эргээд энгийн асуулт асууя. Яагаад та өөрийгөө Монголын шороон доор буй баялагаас хувь хүртэх хүн гэдэгт чин бат итгээд байгаа юм? Ямар гавъяа байгуулсан болоод тэр зүйлсээс хувь хүртэж ангайж байгаад амруу тань хоол цутгах ёстой гэж бодоод байгаа юм?
2000 он түүнээс өмнөх жилүүдээ бодоод үзье. Бид ингэж боддог байсан уу? Гараас нь бүтээл гарахгүй. Архи ууж, танхайрахаас өөр гавъяа байгуулахгүй байхад яах гэж тэжээх юм. Авсан архи, идсэн хоолноосоо л татвар төлж буй, ажил хийдэггүй, хийсэн ч хийсэн дүр эсгэн цаг нөхцөөх тийм хүмүүс хувь хүртэх, дэмжүүлж байна гээд гэдэсээ илээд хэвтэх нь хэр зөв зохистой зүйл вэ? Дөрөв дөрвөн жилээр гарч ирээд баахан балай хууль баталдаг. Хэнд хэрэгтэй, хэдийд хэрэгжээд байдаг хууль юм бүү мэд. Жилээс жилд таргалж зузаараа л, өдрөөс өдөрт гэдэс нь унжиж, хамар нь сөхөгдөх. Сонгуулийн үеэр гэнэт ухаан орж, сонгогчидийнхоо улыг долоохоо шахна. Хайраа зарлана, юу ч хийгээгүй, энэ орны төлөө хуруугаа хөдөлгөөгүйгээ гэнэт санахтайгаа зэрэгцэн баахан популист амлалт өгнө. Хэнд хэрэгтэй юм? Зүгээр сууж байхад мөнгө өгнө гэх.. Гэхдээ энэ амлалтын цаана ард түмнээсээ арав дахин ихийг хусах амттай мөрөөдөл нь бий. Ажил хэрэг болгох гэж яарна. Энэ үйлдэлдээ өөрийгөө мундаг чаддаг толгойтой, аа нөгөөх ард түмэн гэх гайхлууд нь тэнэг мангар, гэнэн, өөрийг нь байхгүй бол өдийд өлсөөд үхцэн байх байсан гэдэгт итгэнэ.

Цалин нэм гээд хэдэн хүн жагсахаар нэмчдэг. Амлалтаа биелүүл сая таван зуун мянгаа авъя гэхээр 70 мянга тараана. 70 мянгаа өгөөд, цалингаа нэмсэний дараах нь мах 7000 хүрлээ. Арван кг мах 70'000 төгрөгөөр авдаг цаг ирлээ. Зуд боллоо л гэнэ. Байгаль дэлхийтэй тулалдлаа л гэнэ. Зовлонгоороо түрий барьж массаа шүүслэнэ. Хэзээ энэ зун өвс ногоо элбэг байлаа, харж үзэж байсан хэрэглэгч олондоо мах хямдхан өгнөө гээд малчид махаа хямдуулж байсан уу. Үүнтэй яг адил, бид олигтой ажиллаж, дэлхийн зах зээлдээ бүтээгдэхүүнээ борлуулаад, улс шиг улс байж чадахгүй байхад. Яасан гэж шагнаад мөнгө тараагаад байгаа юм бэ? Ажилгүй, архичидыг дэмжиж байгаа юмуу. Эдийн засгийн эргэлтийг нэмэгдүүлж байгаа юмуу. Тийм бол наад тоглоомонд чинь, ажилладаг татвараа төлдөг энгийн иргэд нь хэлмэгдээд дууслаа. Махнаас гарахуу яахуу дээр тулаад байдаг. Удахгүй тогны үнэ нэмэгдэнэ. Тэгээд бинзен гээд гинжин хэлхээ үргэлжилнэ биз. Цүдгэр гэдэстнүүд орой зурагтаар мань хэдийгээ тавласаар л.. Татварын мөнгөөр яамд, авилгатай тэмцэх газар энэ тэр гээд тэжээж барахгүй баахан балай юмнуудыг угжина. Авилгалд автахааргүй хэмжээний цалин, урамшуулал, байр байшингаар хангах ёстой юм гэнэ. Юу хийж гийгүүлсэн юм.

Улаанбаатар хотоо хар. Нэг сая хүн амтай, бид л их гэж хөөргөдөгөөс томоохон хотуудтай харьцуулахад шалихгүй шүү дээ. Хүн хоорондын харилцаа нь там. Хотын бодлого, орчин нь гамшигийн байдалтай. Амьдрах гэхээсээ хэн тэсч үлдэх вэ гэдэг байгалийн хэцүүхэн шалгуур. Чадалтай, чансаатай, увайгүй, эвгүй гарууд нь хотоосоо гараад байшин бариад сууцан. Хууль ёсоор мөнгө олоод чадлаараа сайхан амьдарч байгаад нь баяр хүргэхээс яах вэ. Утаа униар, тоос шороо болсон хотдоо 24 цаг амьдрах ч гэж үхэлрүүгээ үтэр түргэн явж байгаа тэр хэсэг нь өрөвдөлтэй. Бид хүүхдүүдээ, хойч үеэ хорлох ёсгүй. Газар доор юу байх нь татвар төлөгчидөд огт пад байхгүй. Тэдэнд бэлэн гар дээр нь мөнгө өгөх ёсгүй. Тэр уурхайгаас олсон мөнгөө элдэв балай цоорхой төсөвдөө зориулалдаа. Тэрнийхээ чинээгээр татвараа бууруулж, юмны үнийг эрүүл системээр буулгал даа. Ачааг нь багасга. Бид зовох гэж биш, хэдэн цүдгэрүүдийг тэжээх гэж Монгол улсын иргэн байдаг юмуу. Үгүй. Хүн ёсоор нь харьц, хуулиа ёсоор нь сахиулъя.

Тэр жагсдаг барьдаг нөхөд ч болих хэрэгтэй! Ажил хий л дээ. Өдөржин Сүхбаатарын талбай тойрж гороолоод байхад нь авгай хүүхэд нь юу идэж амьдраад байнаа. Эх орондоо хайртайдаа жагсдаг нь юу л бол. Амташсан хэрээ арван гурав дахинаа гэж.

ОРОСЫН МОНГОЛООС ОРОС-ХЯТАДЫН МОНГОЛ

Б.Цэнддоо

-вээрсүүд-

Нэг. ЗЭС ЦАРЦААТАЙ АМЬД БУДДА

Аугаа их Чингэс хаанаа мөрөөдөхөөс өөр төрийн мэнэжмэнтээр барагтайхан монголчуудын тусгаар тогтнолоо сэргээсэн, хадгалсан түүх маш сонирхолтой. Өөрсдийн маань ярьдаг шиг Чингэс хаанаас уламжилсан төрийн далд нууц бодлого энэ тэрээс үүнийг хайгаад огт хэрэггүй. Нэгэн цагт дэлхийн талыг эзэгнэж байсан Их хаан Чингэсийн бодлого аль XVI-XVII зуунаас тасалдан алдарсан юм. Хоёр зуу гаруй жилийн турш Жунь Анхайн ордонд боловсорсон Манж Да Чин гүрний төрийн бодлого Монголын хээр талд хэрэгжиж байлаа. Орон нутгийн ноёд түшмэдийн шийдэж байсан асуудал гэвэл малын жижиг хулгай ба өртөө улааны алба гэсхийгээд л болно.

Шашны удирдагч Амьд Будда нарын асуудлыг ч Бээжингээс хамаарч, тэдний зарлиг, лүндэнгээс эхлээд сүнс хаана дахин төрж болохыг хүртэл зааварлан удирдаж байлаа. Монголын шашны удирдагчийн хойт дүрийг зөвхөн Төвдийн Амдо мужаас тодруулах Манжийн хааны зарлигтай байсан.

Түүнчлэн XIX зууны сүүл үеэс эхлэн Манж Чин гүрний эзэд Өрнөдийн эзэрхийлэл, тэдний соёлын нөлөөнөөс үхтлээ айх болсны ул мөр ч Монголын амьд бурхадын зарлиг лүндэнгээс харагдаж байдаг. Тэд Өрнөдийн соёл иргэншил, техник, технологи нэвтрээд эхэлбэл араас нь цэрэг цуух, төр нь ороод ирнэ гэж үзэн болгоомжилж байлаа. Ар Монголын хутагт гэгээдийн лүндэнд “Улаан өнгийн хувцас бүү өмс, Цөвүүн цаг ирэхэд төмөр могой дэлхийг ороож, тэнгэрт зэс царцаа ниснэ...” гэхчлэн гарч буй шифрийг тайлбаас “Хаант Орост засгийг халсан улаантнуудыг бүү дага, галт тэрэг, нисэх онгоц буюу төмөр зам, агаарын тээвэр хэмээх Өрнийн технологиос, өөрөөр хэлбэл Өрнөдийн соёл иргэншлийн нөлөөнөөс болгоомжил” хэмээн уншигдана.

Харин өнөөдөр шашны уламжлалт улаан орхимжоо асаасан Дээрхийн гэгээн Далай ламтан төмөр могойн дотор дуртайяа заларч, өчүүхэн ч ажиг сэжиггүйгээр зэс царцаанд морилон тив, тивийн хүн ардад Буддагийн ариун сургаалыг айлдаж, хамаг амьтны тусыг үйлдэн бөлгөө.

Гэхдээ дээрх лүндэнг улаантнуудын учруулах аюулыг урьдчилан харсан, галт тэрэг онхолдох, онгоц сүйрэх, барьцаалагдах процессийг эртээс тольдсон виваангирид гэж тайлах хүмүүс ч бас бишгүй. Тийм байг яахав.

Хамгийн гол нь Ар монгол буюу өнөөгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэрт явуулах төрийн ба шашны бодлого нь монголчуудынх биш харин 100 хувь Манж Чин гүрнийх байсан гэдэг нь л баримт юм.

Харин ХХ зууны Монголд явуулах төрийн бүхий л үйл ажиллагаа Зөвлөлт улсын Кремлийн хэрэмний цаана нарийн төлөвлөгдөөд, хатуу хяналттай хэрэгжиж байлаа. БНМАУ-ын төрийн яам, тусгай газар бүрт онц эрхтэй-Зөвлөлтийн зөвлөх ажиллан хянаж, түүнээс арай доогуур шатанд болохоор “Зөвлөлтийн мэргэжилтэн” хэмээх халхавч нэрийн дор Москвагийн бодлогын хэрэгжилтийг хянаж байв. Үлдсэн хэсэгт нь үзсэн дуулснаа хамгийн түрүүн Зөвлөлтийн зөвлөх болон мэргэжилтэнд биеэр болон даргаараа дамжуулан дуулгах үүрэгтэй мэдээлэгч, ажиглагчдын сүрэг төрийн хараагаар хяналт тавина. Тэр үед “Зөвлөлтийн зөвлөхтэй санал зөрөх”, “Зөвлөлтийн мэргэжилтнийг гомдоох” зэрэг нь төрийн эсрэг үйл ажиллагаанд тооцогдон хатуу шийтгэл хүлээдэг байсныг мартаагүй хүн Монгол улсад олон байгаа.

Дэлхийн социалист систем ХХ зууны сүүлийн аравны эхээр нуран унахад Монголын жолоо Оросын гараас алдагдав. Өнөөдөр Монголын ардчилагчид хувьсгалынхаа 20 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Энэ ой үнэн хэрэгтээ монгол нутагт Монголын өөрийнх нь төр дахин бий болж, монголчууд өөрөө өөрийгөө удирдах болсны 20 жил юм.

Төрт ёсны мянганы түүхтэй улсын хорьхон настай төр???

“Чингэс хаан эргэж ирнэ”, “Чингэсийн удам бид бодохдоо” гэхчлэн дультраатах монголчуудын энэхүү балчир төр Орос ба Хятадын империйн бодлогыг сөрөн зогсож чадах уу? Далайн цаанаас гар сунгах Барууны хөрөнгө оруулагчдад бат наалдаад, хоёр их гүрнийхээ цалмыг сулруулж дөнгөх үү?

Хоёр.УЛСАА СОЛЬДОГ СОНГУУЛЬ

Монголчуудын ярих дуртай сэдэв бол тусгаар тогтнол. “Чингэс хааныхаа “толгой”-гоор бодоод, цэцэн ухаан гаргаж Манжийг мэхлэн тусгаар тогтносон ба Оросыг аргалан тусгаар тогтнолоо баталгаажуулаад, цаг үеэ олон тэднээсээ салаад ардчилж яваа” гэж ярих, бичих дуртай, бид.

Үнэхээр дэлхийн хоёр их гүрний дунд хавчуулагдан тусгаар тогтнолоо сэргээгээд, улмаар ардчилаад яваа нь бол баримт юм. Харин энэ бүхнийг уран сайхнаар найруулсан “Чингэс толгой” бол домог мөрөөдөл талдаа түлхүү байх аа.

Эхлээд эрх чөлөөний тухай нүүдэлчин монгол хүний ойлголтоос эхэлье. Тэд засаглалын сайн тогтоцоос илүү сайн ноён, захирагч л бүхнийг шийднэ гэж үздэг. Магадгүй энэ нь Чингэс хааны өсч өндийсэн түүхтэй ч холбоотой байх. Ингээд тэд шударга бус, хэрцгий эзэн ноёнтойгоо тэмцэх, түүнтэй заалдах, асуудлаа хуулийн хүрээнд шийдүүлэхийн оронд өөр илүү сайн эзэн ноёныг олж дагаар орохыг чухалчилдаг.

Нүүдэлчин амьдрал нь ч ийм боломжоор дүүрэн. Ноёнтойгоо муудалцсан шөнөдөө ачаалаад нүүчихнэ. Өглөө болоход өөр “сайн” ноёны нутаг руу орчихсон байна. Орон нутгийн сонгууль хийж байгаа хэрэг шүү дээ.

Баруун монголчуудын хэсэг нь малтайгаа нүүгээд Баатар Цагаан хааны нутаг Ижил мөрөнд, Ил тарвагатайн Сумъяа бээс албатаа дагуулан нүүсээр Богд хаант Монголын Сэлэнгэд ирж тус тус суурьшив. Ерөнхийлөгчийн сонгууль болоод байгааг анзаарав уу?

Манжийн захиргаанд орохынхоо өмнөхөн халх, ойрдууд нийлж хууль батлахдаа хэлэлцсэн гол асуудал нь “эзнээ солих явдлыг чадвал арилгах, эс чадвал бууруулах, аргаа барахад улам дэврээхгүй байх” явдал байлаа.

Ийм боломж байхгүй учраас суурин амьдралтай тариаланчид хууль ёс, засаглалын илүү шударга хэлбэр, муу ноёныг огцруулаад сайнаа гарган томилох арга сэлтийг бодож олохоос өөр аргагүйд хүрчээ. Тэр нь боловсрон боловсорсоор ардчилалд хүрсэн билээ.

1911 онд Монголчууд Манж Чин гүрний эрхшээлээс гарахдаа аанай л нүүдэлчнийхээ сэтгэлгээгээр хандсан. Тэд Манж-Хятад гэдэг муу эзнээс салж, Баатар Цагаан хаан хэмээх илүү сайн эзэнд хандаж байлаа. Монголын шашны тэргүүн Богд Жавзандамба хутагт итгэл өвөрлүүлсэн шавь нараа “төмөр могой”-д суулган Транссибирийн төмөр замаар Баатар Цагаан хаанд одуулж байлаа.

Хувь хүн бол адуугаа туугаад нүүхсэн. Адуу малаа туугаад нүүсэн торгууд монголчууд “халимаг” нэртэйгээр Ижил мөрөнд сууж байгаа л даа, уул нь. Даанч энэ уудам нутгаа хаяад нүүлтэй нь биш. Учир иймд Баатар Цагаан хаан та нааш ирж эзэгнэж өгнө үү? Яг ийм утгаар л монголчууд Хаант Орост хандаж байсан.

Монголчуудын хувь заяа Гурван улсын гэрээгээр Хятадын харъяаны боловч Оросын нөлөөний улс байдалтайгаар шийдэгдсэн билээ.

Гурав. АЯА САЙН ЭЗЭН!!...ЧИ ХААНА ВЭ?

Удалгүй 1917 онд Орос улсад төрийн эргэлт гарч хаанаа егүүтгээд, шашин номгүй улс засгийн жолоонд гарсан чимээ гарлаа. Ингээд монголчууд ядаж л бурхан шүтээнтэй эзэндээ эргэн очихоор шийдэж захиа урилга илгээн байж Сю Шүжаныг ирүүлэв. (урилга Тайваний архивт буй) Генерал Сю Шүжан нь Хүрээнд ирээд дураараа дургих нь хэрээс хэтэрлээ. Арга барагдсан Богд гэгээнтэн урьдын лүндэнгээ “умартан” байж улаан тугтай, төмөр могой, зэс царцаатай Зөвлөлтөөс тусламж гуйсан бичиг дээр мутрын тэмдгээ дарлаа. Шашны тэргүүнийхээ мутрын тэмдэгтэй захиаг өвөрлөсөн ардын намынхан шашин бурхангүй зөвлөлтүүд дээр “Бидний шинэ эзэн болооч” гэсээр очлоо. Улаантныг ирэхээс өмнөхөн монголчууд Барон Унгерн хэмээх шинэ хаантай болж үзжээ.

Монголчууд ХХ зууны эхээр өөрсдийнхөө “шинэ сайн эзэн” болох хүсэлтийг Японы эзэн хаан, Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгчид хандан гаргаж байсан баримт бий.

Дөрөв. ЭЗНЭЭ ДАХИАД АЛДАВ

Улаан Оросын нөлөөнөөс монголчууд 1990 онд гарлаа. Хэдийгээр ардчилагчид өлсгөлөн зарлаж, жагсаал цуглаан хийж, хэмжээгүй эрхт МАХН-ын Улс төрийн товчоо огцорч байсан нь түүх боловч тэр үед дэлхий даяар социализм өөрөө дампууран унаж, Зөвлөлт Холбоот Улс өөрөө тарсан цаг билээ.

Ийнхүү 1990-ээд оноос Монгол хээр талд мянганы тэртээх Хүннү гүрнээс улбаатай, найман зууны өмнөх Чингэс хаанаас үүдэлтэй Монгол төрийн бодлого сэргэн хэрэгжих цаг ирэв. Цоо шинээр дахин мэндэлж буй Монгол төрийн бодлого нялх балчир гэдгийг тооцон үзвээс тал нутагт хүчирхэг төрийн бодлогогүй болсон зурвас үе эхэлсэн юм.

1990 оны хувьсгал үнэн хэрэгтээ Зөвлөлтийн хэрээс хэтэрсэн нөлөө, дарамтын эсрэг хувьсгал байсан. Монголчууд Зөвлөлтийг өөрийн вассальд хандах хэм хэмжээгээ хэтэрхий зөрчин, дагуул улсынхаа дотоод хэргийг бүрэн хянаж байгаад дургуйцсэн юм. Энэ хувьсгал нь 1911 оны хувьсгалтай их төстэй. 1911 оны хувьсгалын өмнө монголчууд Хятадыг сөрөн зогсох тэнхээ бүхий Хаант Оростой холбоо тогтоож байсан бол 1990 оны хувьсгалын өмнөхөн БНМАУ нь Зөвлөлтийг сөрөн зогсох чадавхтай гүрэн болох АНУ-тай дипломат харилцаа тогтоож чадлаа.

1911 оны хувьсгалын гадаад тохироо нь Манж Чин гүрэн өөрөө задран унасан явдал байв. Логик нь: Монголчууд Манж Чин гүрний хараат байсан ба Эзэн гүрэн өөрөө унасан нь Монгол орныг эзэнгүй болгов. Иймээс хоёр зууны тэртээ 1691 онд Долоннуурт байгуулсан Энхамгалан хаан ба Занабазарын гэрээ өөрөө хүчингүй болж байна. Хувьсгалын гадаад тулгуур нь Хаант Орос

Харин 1990 онд монголчууд эзнээ солих цаг дахин иржээ. Харин үндэслэл нь 1991 онд Ельцин, Кравчук, Шушкевич нарын гарын үсэг зурснаар Зөвлөлт Холбоот Улс тарсан явдал байв. Логик нь: Социалист систем ба Зөвлөлт улс тарснаар 1936 онд байгуулагдсан “Зөвлөлт-Монголын харилцан туслалцах гэрээ протокол” өөрөө хүчингүй болж байна. Хувьсгалын гадаад тулгуур нь нь АНУ тэргүүтэй дэлхийн ардчилсан систем.

Хэдийгээр 1936 оны гэрээ протоколд Монгол улс нь Зөвлөлт Холбоот Улсын вассаль болох тухай үг үсэг байхгүй ч гэсэн Ар Монголын газар нутгийг өөрийн ”зоон” гэж үзэн түүн дээрх засаглалын хэлбэрийг өөрийн цэрэг зэвсгийн хүчээр хамгаалахаа зөвлөлтүүд албан ёсоор, олон улсын хэмжээнд тунхагласан юм. Тиймээс энэ гэрээ протокол 1691 оны Долоннуурын гэрээтэй утга нэг акт болно.

Монголд өрнөсөн ардчилал нь эрх чөлөөний хувьсгалынх нь дагалдах бэлэг байлаа. 1990 оны хувьсгалын баатруудын уриа нь эхэндээ “Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн хэмжээгүй эрх мэдлийг хязгаарлах”, “Монголын ард түмнээс нууцаар ашиглаж байгаа Мардайн урааны орд газраас оросуудыг хөөн явуулах” улмаар “Зөвлөлтийн гар хөл болсон МАХН-ын Улс төрийн товчоог бүрэлдэхүүнээр нь солих” тухай байсан.

Өөрийнх нь удирдаж буй систем нуран унаж байгааг өдөр тутмын үйл явдлаас харж мэдэрсэн, түүнчлэн магадгүй өөрөө ч Зөвлөлтийн хязгааргүй эзэрхийлэлд дотроо таагүй ханддаг байсан байж мэдэх Ж.Батмөнх Улс төрийн товчоогоо дагуулан огцрох ер бусын зоримог шийд гаргажээ.

1990 онд нам, төрийн тэргүүн Жамбын Батмөнх удирдлагадаа байсан нөхдөөс “Дахин улс төрд орж ирэхгүй” гэсэн ам өчгийг давхар авсан байсан нь сонирхол татдаг. Түүний хамтрагчдаас Пунцагийн Жасрайгаас бусад нь жолоодогчдоо үнэнч үлджээ. Харин П.Жасрайг Ерөнхий сайд болох үед “хуучин улс төрийн товчоочингууд” эзэндээ өргөсөн андгайнхаа тухай үг алдахаа огт мартсангүй.

Ж.Батмөнх хамтран зүтгэгчдээсээ авсан дээрх амлалтаараа Монголд дахин нэг намын систем тогтоохыг хүсээгүй гэж шууд дүгнэх хэцүү. Гэхдээ засаглалд эрс шинэтгэл хийхийг тэрээр хүсч байсан нь ойлгогддог.

Энэ бүхэн дээр дэлхий даяараа социалист систем өөрөө нуран унасан, далайн цаадах шинэ хөрш Америкийн нөлөө тодорхой болсон зэргийг нэмэхээр Монголын хувьсгал нь ардчилсан хувьсгал болохоос өөр зам мөргүй болж таарч байна.

Зөвлөлтийн нөлөө гэхээр “цэргийн эргэлт” санаанд ордог бол Америкийн нөлөө гэхээр “ардчилал” санаанд буудаг нь манай гаригийн жам билээ. ХХ зууны эхээр монголчууд Америкаас бас аврал эрж байсаан. Даанч газар холдсон. Харин одоо дэлхий тэгширч газар холдохоо байсан цаг.

Тав. ЭЗЭЛДЭГГҮЙ ЭЗЭН

Монголчууд зуун зууны туршид сурсан тэр л зангаараа шинэ эзэн ирж жаргаахыг хүлээн хэвтлээ. Гэхдээ америкчууд Хаант Орос, Гамин, Барон, Улаан арми бүгдэнгээс нь өөр аж. Тэд Монгол орныг өөрийн хүч ба зардлаар ардчилаад, цэгцлээд жаргаагаад өгсөнгүй.

“За хар даа, би та нарын төлөө улсаа ардчилчихлаа, хариуд нь улсыг маань та нар үүрээд явах ажаам уу”. Биднээс дутуугүй гайхсан нүдээр тэд харна.

Ардчилал тусгаар тогтнол нь маш зүйтэй боловч хамаг хариуцлагыг өөрийн толгойд үүрэх учиртай гэнэ. Зөвлөлтүүд үйлдвэр уурхай, сургууль соёл барьж өгч байсан. Америкууд огт туслахгүй биш боловч үндэсний баялаг ба эрх чөлөөгөө өөрснөө дархлах учиртай, харин арга барил энэ тэрээ зааж туслана гэнэ. Монголчууд гайхан эргэлзэв. Америк ингэхэд шинэ эзэн мөн үү? Ер нь ингэхэд эзэнгүй болоод жаргана гэдэг маань хэр бодитой вэ? Урьд нь бид Манжийн хааны хишиг ба Зөвлөлтийн тусламжаар болоод ирсэн биш бил үү??? Олон арван... асуулт гарлаа.

Ардчилал гэдэг бол хэн нэгний өгсөн бэлэн хариулттай амар суухын нэр биш харин тулгарсан асуудлууддаа хариулт олж өгч сурахын нэр болохыг сая мэдлээ.

Зургаа. ХЯТАДЫН “МУУ” НЭР

Оросын талаас юун Монголыг бодохтой манатай, өөрөө тарж бутран хямарсан арваад жил өнгөрлөө. Харин хятадууд 1950-иад оноос хойш тал нутагт өрнөсөн Хятадын эсрэг кампанит ажлын үр дүнг зөөллөх байдлаар хүлээцтэй хандаж ирэв. ХХ зууны дунд үеэс монголчууд өөрийн шинэ халамжлагч Зөвлөлт гүрэн нь Хятадтай муудалцсантай холбогдуулан өмнөд хөршөө үзэн ядах өвчин туссан юм.

Монголын шинэ аюул нь Хятад болон хувирч “Хятадын аюулаас хамгаалах” нэрийн дор зөвлөлтүүд юу хүссэнээ хийх ёс суртахууны эрхтэй болж чадсан. Үр дүнд нь монгол хүн бүрт халдаасан Хятадыг үзэн ядах хийрхэл. Хятадууд чухам энэ хийрхлийг давж байж, монголчуудтай хэвийн харилцаанд орж болохыг сайн ухаарч байсан учраас хүлээцтэй даруухан байдлаар хандаж ирсэн байна.

Чухам ийм учраас Хятадын “албан ёсны дайсан” болох Дээрхийн гэгээн далай ламтан бээр “Монгол-Хятадын харилцаанд өчүүхэн ч сэв суулгахгүйгээр” Улаанбаатарт байн байн морилдог бөлгөө. Сүсэгт гүн автсан, Монгол төрийн удирдагч нар Далай багшийн буусан өргөөний өмнө урт дараалал үүсгэн мөргөж, гараас нь адис хүртэж байхыг Улаанбаатар дахь БНХАУ-ын Элчин сайдын яамныхан огт үл харна. Үзэн ядах хийрхэлтэй хүмүүс хятад ажилчдыг зодож, дээрэмдэж, амь насанд ч хүрсэн тохиолдлуудад ч Бээжин хүлээцтэй хандан Монголын хууль сахиулагчид хэрхэн ажиллахыг л ажиглана. Учир нь тэд өвчтэй хүнтэй нүүр тулж байгаагаа сайн мэдэж байна. Үүрдийн өвчин байх биш, нэгэн үе өнгөрөхөд цоо шинэ үзэл санаатай, прагматик хүмүүс энд амьдрана.

Хятадыг шинээр хардаг болсон, нүдний манан арилсан мянга мянган монгол хүн ч гэсэн нэг гэрт амьдарч байгаа галзуугийнхаа гарт өртчихгүйн тулд “Хятадад дургүй дүр үзүүлэх” нь элбэг.

Өмнөд хөрш бодлогоо нэвтрүүлэхдээ шагнах, урамшуулах, дэмжих менежмэнтээр хүний сэтгэлд хүрдэг. Харин умарт хөрш маань айлгах, шийтгэх менежмэнтээр нийгмийн сэтгэл зүйг барьдаг онцлогтой.

Долоо.ОРОСЫН “САЙН” НЭР

Харин монголчууд Орост огт өөрөөр хандана. Хэдийгээр зөвлөлтүүдийн тулгасан хүчирхийлэл, дарамтад шүүмжлэлтэй хандаж байгаа боловч оросуудыг хүнийх нь хувьд огт үзэн яддаггүй. Харин ч Зөвлөлт маягийн хүчирхийлэл, Сталины дэглэмд хамт зовсон нөхрийн дүрээр харах нь элбэг.

ХХ зуунд Монголд социализм байгуулан туршихдаа хээр талын нүүдэлчдийг иргэншүүлэн, улмаар тусгаар тогтнуулж өгсөн ачийг талархах сэтгэл одоо ч хэвээрээ. Дээр нь Зөвлөлтөд боловсрол эзэмшсэн, үгүйдээ л Зөвлөлтийн муугүй мэргэжилтэн (тэдний дунд авъяаслаг, шулуун шударга, сайн багш бишгүй байсан) багшийн хүчээр ажил мэргэжлийн дөртэй болсон мянга мянган “шавь” нар нь Монголын хөгжлийн хөдөлгөгч хүч болж байгаа.

Аажмаар байр сууриа тавьж өгч байгаа боловч Монголын төрийн албан хаагчдын зонхилох хэсэг нь “Зөвлөлтийн шавь” хэвээр. ХХ зуунд нэг сая орчим хүнтэй байсан БНМАУ нь ЗХУ-д 50 000 орчим мэргэжилтэн бэлтгэсний 10 гаруй мянга нь дээд боловсролтон байсан юм аа.

Нөгөө талаас Зөвлөлт засгийн үед явуулсан хүчирхийллээс үүдсэн байж болох айдас монголчуудад бас бий. Хэт даврагч бүлгүүд “Хятадын эсрэг”, “хятадын эрлийзүүд”-тэй дайсагнаж буйгаа ил тод зарлаж байдаг. Гэтэл Оросын эсрэг ийм бүлэг, үзэл санаа огт байхгүй төдийгүй орос, монголын эрлийз улс төрчид Чингэсийн “цэвэр удам”-д тооцогдон парламентад сонгогддог. Хэрвээ Улаанбаатарын гудамжинд орос хүн зодуулсан байвал түүнийг өөр нэг орос нь л зодсон байж таарна.

Найм. “ОРОС”-ыг ХӨНӨӨЖ БУЙ ОРОСУУД

Орос-Монголын харилцааны ийм эерэг хүчин зүйлүүдийг хөнөөж байгаа улс нь оросууд өөрсдөө билээ. Тэд “Монголын эзэгнэж буй Зөвлөлтийн мэргэжилтэн-зөвлөх” гэдэг ааш сэтгэхүйгээсээ огт салж чадахгүй байгаа юм. Дипломат шугам, бизнесийн ямар ч шугамаар ирсэн орос хүн өөрийн эрхгүй “монголчуудыг одоо болтол эзэгнэж” байгаа мэтээр авирладаг гэдэг.

2009 онд МАХН-аас нэр дэвсэн хүнийг дэмжихээр Оросын ерөнхий сайд В.Путин өөрийн биеэр ирж байсан төдийгүй, ямар ч ичих зовох юмгүйгээр ухуулга хийж байлаа. Сүүлийн арван жилд харьцангүй нүд нь нээгдэж ирсэн монголчуудад энэхүү “Зөвлөлтийн мэргэжилтэн” маягийн эрээ цээргүй авир зэвүүцэл төрүүлжээ. Ингээд рейтингээрээ хол түрүүлж явсан МАХН-ын нэр дэвшигчийн нэр хүнд хэдхэн хоногт навс унаж, ялагдал хүлээсэн байна.

Зөв зүгээр хамтарч болох олон гэрээ хэлэлцээр оросуудын “зөвлөлт” зангаас болоод мухардсан тухай нэг бус яриа Монголын ажил хэрэгч хүмүүсийн хүрээллээс гарч байдаг. Ашигт малтмалын нөөцөөрөө гайхуулж байгаа Монгол оронд өөрийн хөрөнгө нөлөөг сайхан тэлэх олон олон боломжийг чухамдаа “зөвлөлт зан” нь алаад хаясныг өнөөгийн оросууд мэдэж байгаа нь юу бол? Барууны нэгэн сургуулийн сурагч охин зохион бичлэгтээ “Өнөөгийн Герман орон ба Оросын Холбооны Улсын амьжиргааны түвшинг харьцуулан үзээд тэд Дэлхийн II дайнд ялснаар юу ч хожоогүй гэсэн дүгнэлт хийлээ” хэмээн бичиж байсныг тэд олж хараагүй л байх. Хараад ч яах юм билээ, “Охин минь, манайх цөмийн зэвсэгтэйг чи мэдэх үү?” л гэнэ биз.

Ийнхүү монголчууд шинэ эзнээ хайх, өөрснөө хөлөө олох гэж мунгинасаар хориод жилийг өнгөрөөв.

Бид эзнээ олоогүй ч гэсэн “шинэ эзэн бол Хятад огт биш, бас Орос биш бол сайн” гэсэн дүгнэлтэд ямар ч байсан хүрснээ “гуравдагч хөршийн бодлого” хэмээн тунхаглаж байна.

Хэрвээ дараах үйл явц өрнөөгүй бол монголчууд бодоод бодоод л бусад нь хараад л явах байсан байх. Учир нь шинэ мянганы эхээр Монголын нутгаас үнэт ашигт малтмалын шинэ шинэ нөөцүүд олдож, уул уурхайн цоо шинэ ирээдүй тал нутгаас тодров. Хуучин Зөвлөлтийн “орлогч”-ийн сул орон тоо олон газрын сонирхлыг татаж байна.

Ес. ОРОС, ХЯТАДЫН ДУНДЫН АШИГ

ХХ зууны Монголын тусгаар тогтнолын түлхүүр нь Орос-Хятадын ашиг сонирхлын зөрчил байсан юм. Нэгэнт нөлөөгөө тогтоосон Монголыг алдах хүсэл Зөвлөлтөд байсангүй. Хятадууд болохоор Манжийн үеэс л өөрийн бүсэд байсан Ар Монголыг хэрхэвч Орост зүгээр өгөхгүй. Ингээд дундын гарц олсон нь “Монгол улс нь Оросынх ч биш, Хятадынх ч биш тусгаар тогтносон БНМАУ”. Гэхдээ Оросын нөлөөний бүсийнх байх юм. 1915 оны Гурван улсын гэрээгээр Гадаад Монгол нь Хятадын мэдлийн боловч Оросын нөлөөний онцгой бүс болж байсны нөгөө нэг хувилбар, гэхдээ монголчуудад ярих юмгүй их ашигтай.

Монгол улс дахь Хятад ба Оросын эрх сонирхол үргэлж зөрчилдөх тавилангүй аж. Нэг нь авторитар, нөгөө нь коммунист дэглэмтэй энэ хоёр орныг жийрэглэн Америкийн нөлөөний, ардчилсан, хөгжингүй баялаг орон оршин тогтнох нь хэн хэнийх нь сонирхох юм биш.

Монголын баялаг багахан газар нутгийг нэг нь илүү ихээр ашиглаж завшиж байсан нь түүх боловч өнөөдөр энэ хоёрын алинд ч үгүй болох аюул нүүрлэх болов.

Монголчуудын ил тод зарлаж буй “Барууны хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих”, “Гуравдагч хөрш” зэрэг ухагдахуун нь луу, баавгай хоёрын дунд байсан түмпэнтэй хоол руу хаа холын Сэм авга далайн цаанаас халбага дүрж буй үйл явц. Харин Орос, Хятад хоёр үүнийг тэвчин хүлээж чадах уу?

Оросууд нь монголчуудын хувьд “сайн нэр”-ийн оромтой боловч нэгдүгээрт өөрснөө хямраад мөнгөгүй болсон, хоёрдугаарт Зөвлөлт маягийн дээрэнгүй араншингаараа Монголын шинэ үеийнхнийг жигшээж эхэлсэн.

Хятадууд мөнгөтэй боловч оросуудынх нь суулгаж өгсөн үзэн ядалтын хийрхэл нь монголчуудын тархи толгойд хадаатай хэвээр байж байдаг. Яг ийм нөхцөлд “Орос хайр”, “Хятад мөнгө” хоёр хамтарч яагаад болохгүй гэж???

Захын ажиглагчийн санаанд орж ирж байгаа зүйлийг Орос, Хятад хэмээх аварга гүрнүүдийн бодлого боловсруулагчид санаагүй байна гэж яагаад ч үгүй л дээ.

Юуны өмнө Монгол дахь уул уурхайн эсрэг тэмцлийн гол чиг хандлагыг сонирхоё. Сүүлийн таван жилийн байдлаар Монголын тэмцэгчид Канад-Америкийн хөрөнгө оруулагчид эзэмшдэг Оюу толгойн орд газрын эсрэг 15-20 удаа, Канадын Сентерра гоулдын эзэмшдэг “Бороо гоулд”-ын эсрэг 8-10 удаа эсэргүүцлийн томоохон акциуд зохиожээ. Өдгөө Монголын засгийн газар Канадын хөрөнгө оруулалттай Ханресорсизийн хувьцааг шууд улсыг өмч болгохоор эрээ цээргүй шаардаж байгааг ч энд дурьдя.

Уул уурхайгаар мэргэшсэн “эсэргүүцэгчид” тэмцэлдээ Хятадын эсрэг уламжлалт хийрхлийг маш их ашигладаг. Тэд Барууны хөрөнгө оруулагчдыг “Хувьцаагаа Хятадад зарах гэж байна”, “Хятад ажилчид оруулж ирлээ” хэмээн хүчтэй буруутгадаг боловч Хятадын өөрийнх нь хөрөнгө оруулалтын эсрэг ганц үг ганхийдэггүй нь ихээхэн сонирхол татдаг.

Монгол дахь гадаадын хөрөнгө оруулагчдын 70 орчим хувийг эзэлдэг БНХАУ-ын хөрөнгө оруулагчдын эзэлдэг боловч тэдний тухай ямар нэг яриа хөөрөө гарах нь тун ховор. Оросуудын тухай бүр ярилтгүй. Монголын засгийн газартай заргалдаж , 500 сая ам доллар нэхэмжилж буй Оросын “Алтан дорнод Монгол” компанийн тухай яриа хөөрөө ердөө л “мэдээлэл” байдалтай сонсогддог. Түүний байгаль орчинд учруулсан хохирол, нөхөн сэргээгээгүй үлдээсэн орд газрын экологийн сүйрлийн тухайд ямар монгол хүн санаа зовж харагддаггүй.

Энэ бүхнээс үүдээд нэгдүгээрт Монголоос Барууны хөрөнгө оруулагчдыг хөөх, тэднийг жигшүүлэх ардын фронтыг хэн нэгэн зорилготой санхүүжүүлээд байна уу даа гэсэн сэжиг төрж байна. Хоёрдугаарт Монголын төр засгийг Барууны хөрөнгө оруулагчдаас “найдваргүй” гэсэн үнэлгээ авахуулж, улмаар Монголыг орхихоос өөр аргагүйд хүргэх алхмууд системтэй хийгдэж байгаа болов уу гэсэн сэжиг бас төрүүлж байна.

Нэгэнт Барууны хөрөнгө оруулагчид нэр хүндээ алдаж, тэд ч Монголын төрд итгэхээ боливол асар их баялагтай энэ уудам нутагт хязгааргүй ноёлох боломж Орос ба Хятадад үлдэнэ. Энэ орныг бүрэн эзэгнэхийн бэлтгэл болгож 1925 оноос хэрдээ байр сууриа олж аваад байсан Барууны хөрөнгө оруулагчдыг амжилттай хөөн зайлуулсан туршлага оросуудад бэлээхнээ бий. Монголын коммнист түүхчид энэ явцыг “Гадаадыг капиталыг хөөн зайлуулсан ялалт” хэмээн амаа олохгүй магтдаг байсан нь хөөрхийлөлтэй.

Арав. ОРОСЫН “САЙН” НЭР БА ХЯТАДЫН “САЙН” МӨНГӨНИЙ ХОРШИЛ

Харин барууныхан гараад оронд нь хятадууд бөөнөөрөө ороод ирэхийг монголчууд яахин тэвчих билээ. Өнгөрсөн зуунуудын түүхэн сургамж дорхноо санаанд бууж тэр даруйдаа л “шинэ эзэн”, “илүү сайн ноён” хайгаад эхэлнэ.

Яг энд л “Оросын сайн нэр” ба “Хятадын сайн мөнгө” хорших боломж гарч байна. Монголд оросуудын нэрээр Хятадын хөрөнгө орж ирнэ гэсэн санаа. Монголд шинээр нээгдсэн зэсийн болон нүүрсний орд газартай уялдан төмөр зам тавих асуудал гарч ирлээ.

Өргөн ба нарийн царигтай төмөр замын алийг тавих вэ ? гэдэг бол Монголын төмөр замыг оросууд мэдэх үү? хятадууд мэдэх үү? гэсэн асуулт. Монголчууд Оростой хамтарсан “Улаанбаатар төмөр зам” хувьцаат нийгэмлэгийн уламжлалыг түшиглэх сонирхолтой байгаа боловч оросууд хөрөнгө мөнгөн дээр таг сууж байна. Оросууд өөрсдийн дарамт нөлөөг ашиглан америкчууд энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хийж эхэлснийг зогсоож дийлсэн удаатай.

Ийм тохиолдолд Хятадын хөрөнгө оруулалттай орос маягийн төмөр зам байж яагаад болохгүй билээ? Оросууд Хятадын талд “Бид Монголд хөрөнгө оруулах эрхийг олж авч чадна, харин хөрөнгийг та нар гарга” гэсэн байдлаар хандаж эхэлсэн сураг нэг биш дуулдаж байгаа.

Монголын урааны голлох нөөцийг дангаараа эзэмших муйхар шаардлагыг тавьж байгаа оросууд саяхнаас хятадуудтай сэм хамтарч байж мэдэх сэжгүүд ч гарч байна. Албан ёсны эх үүсвэрээс алдагдаж байгаа албан бус мэдээллүүдийг нэгтгэн харвал оросууд шаардлагаа зөөлрүүлж “Монголд ураанаа баяжуулах”-аас эхлээд бусад олон шаардлагыг зөвшөөрөх хандлагатай болж эхэлж байгаа юм байна. Үүний цаана “орос нүүртэй хятад” тоглолт явагдаж, хөрөнгийнх эх үүсвэр дээр БНХАУ зогсож байх тун магадтай.

Арван нэг.ОРОС ВЭЭРС

Монгол улсын хуучин ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр саяхан өдөр тутмын томоохон сонинг шүүхэд өгсөн мэдээлэл сонирхол татаж байна. Шүүх хурал хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр таарсан нь тохиолдол байж болох ч шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж буй сэдэв нь өөрөө тохиолдол гэхээргүй.

Тэрээр нэр төрөө гутаалгаж, гүтгэгдсэн гэж үзэн 200 сая орчим монгол төгрөг нэхэмжилсэн гэх. Асуудлын гол нь Орос-Монголын хоорондын өрийг төлж дуусгасан гэх үйл явдалтай холбоотой бололтой. Тэрээр Монголын төрийг абсолют эзэгнэн, нам нь дангаараа ноёрхож байх үед Орос-Монголын өрийн асуудлыг бүрэн шийдэж, Айвенхоу майнзаас 250 сая ам.доллар зээлэн дарсан гэж суртчилгаа хийж ихээхэн нэр төр олж байсан. Энэ мөнгөнөөс 50 сая ам.долларын уг өрийн төлсөн хүмүүс хуваан авчээ гэсэн яриа олны дунд тарж байв.

Гэтэл жилийн өмнө Монголд айлчилсан ОХУ-ын ерөнхийлөгч Д.Медведев “Монгол-Оросын өрийн асуудал шийдэгдээгүй бөгөөд 200 орчим сая доллар төлснөөр шийдэж болох талтай” хэмээн сэтгүүлчдэд мэдэгджээ. Энэ нь өр төлж ардын баатар болж байсан Н.Энхбаярын нэр хүндийг унагаад зогсоосонгүй, харин ч өнөө төлсөн гээд байгаа “250 сая ам.доллараа яасныг тайлбарлах” ацан шалаанд унагаасан юм. Гэхдээ Д.Медведев, танай хуучин ерөнхийлөгч бидэнд 250 сая доллар өгсөн ч гээгүй, өгөөгүй ч гээгүй. Ингээд экс ерөнхийлөгч нэг хэсэг дуугаа хураасан юм.

Харин тэрээр гэнэтхэн зориг зүрх орж өдөр тутмын сониныг өөрийг нь “их өр төлөх мөнгөнөөс завшсан мэтээр гүжирдсэн” хэмээн шүүхэд өгч 200 саяыг нэхэмжилж буйн учир юу вэ?

Хэрвээ оросууд нь өмнөх мэдэгдлээ гүнгийрүүлж “Манайд 200 сая доллар төлсөн гэх баталгаа” алга байгаа гэсэн тухай мэдэгдвэл хөөрхий экс ерөнхийлөгчийн ирээдүй тун бүрхэг болох байсан юм.

Дээр нь Н.Энхбаяр зориг зүрх орохынхоо өмнөхөн баруун хөрөнгө оруулагчдыг эсрэг хөдөлгөөний ил тод зүтгэлтэн болсон явдал их сонин. Тэрээр Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монголын ард түмэнд хортой хэмээн ил тод мэдэгдэл хийсэн. Түүнийх нь араас давалгаалсан сүрт жагсаал, цуглаан, өлсгөлөнг тэрээр санхүүжүүлсэн гэх яриа олны дунд түгсэн.

Экс ерөнхийлөгчийн хувь заяаных нь багалзуурыг атгаж суугаа оросууд шаварт унасан Н.Энхбаярт өөрийн хүч нөлөөгөө ашиглан Монголоос Барууны хөрөнгө оруулагчдыг хөөх ажилд амжилттай зүтгэвэл “өр хэрхэн төлсөн” асуудлыг нууж үлдэж болно гэж амласан байж болох уу?

Ямар ч байсан асар итгэл төрүүлсэн амлалт, найдвартай хамгаалалт л түүнийг их өрийн асуудлаар сонин хэвлэлтэй ил тод дайтахад хүргэсэн байх магадтай.

Арван хоёр.НАНГИАД ВЭЭРС

Нэг шүтээнтэй байх нь нэг ерөнхийлөгчтэй байхаас илүүтэйгээр хүн ардыг ойртуулдаг. Ийм учраас л Орос орны хилийн гадна байгаа Үнэн алдартны шашинтай гүрж, украин, арменчууд хилийнх нь дотор байгаа ислам мөргөлт чечениүдээс илүү бат бөх холбоогоор Москватай гагнагддаг.

Монголчуудын өвөг дээдэс бүх шашин шүтлэгийг тэгш эрх хэмээн тунхагладаг байсан ч гэсэн хүний тоогоор хэт олон хөрштэйгээ нэг шашинтай байж болохгүйг мэдэж байсан байдаг. Ингээд тэд голлох шашнаараа Түвдийн ламаизмыг сонгосон байна.

Эрүүл хүний нүдээр харвал монголчуудын сэтгэлд байгаа “үзэн ядалтын” мөсийг хайлуулж болох илч гэгээ зөвхөн дундын хамтын итгэл үнэмшлээс л бий болох нь мэдрэгдэнэ.

Монголчууд ба хятадууд адилхан Дорнын тоолол хэрэглэдэг боловч зөрөөтэй, шинэ жил нь таарахаасаа илүү зөрөх нь их. Заримдаа бүтэн сараар зөрүүлэн шинэ оноо угтана. Чухам энэ зөрөөг хятадтай нийцүүлэн цэгцлэх “ардын оролдлого” нэлээд хүчтэй өрнөсөн юм. Нэг талаас нь харахад Монголын уламжлалт “хоцрогдсон” тооллыг Дорно дахины олон орныхтой нийцүүлэх шинэтгэл мэт. Нөгөө талаас харахад хүн ард нь “Хятад манай хоёр чинь адилхан тоололтой улс” гэсэн ойлголттой болж улмаар ойртон ээнэгших. Гэвч энэ оролдлогууд төдий амжилт олсонгүй.

Шашин шүтлэг, үндэсний зан заншилд тавьсан хориг садаа арилахын цагт монголчууд нэг хэсэг барьц алдсан билээ. Юу шүтдэг байснаа мартсан байсан хэрэг. Христосын шашинд зориулсан атейзмаар бөмбөгдүүлж өссөн сэхээтнүүд нь “буддизм энэ хорвоог бурхан бүтээсэн гэж үздэггүй, харин учир шалтгаан, үр дагаврын үрээр бүтэж бүрэлдэн тогтсон” хэмээн үздэг байсныг мэдээд яасан их гайхсан гэж санана.

Сая хорио сааднаас мултарсан монголчууд өвөг дээдсийн зан заншлыг ч тэд санаж ядна. Нангиадын заншлаар хаврын сард ханш (хан-ши) нээж, тариа ногоо суулгаж эхлэх өдөр бурхан болоочийн шарилд очиж мөргөдөг болов. Уул нь Монгол ламайзмын ёсоор бүрлээч 49 хоногтоо багтан дараагийнхаа төрлийг олдог, харин нангиадын итгэлээр бурхан болооч нар газар дор оршин үр хойчоо тэтгэсээр байдаг юм гэсэн л дээ. Гэхдээ л нас барагсдадаа хандах хандлагаар нэг болоод авбал үндэстнийхээ хувьд алхам ойртоно гэсэн үг.

Яаж ч оролдоод монголчууд Хятадын ил тод шүтлэг болох бомбын шашин буюу даоизм ба Күнзийн номлолд орохгүй, үргэж бишүүрхээд тойрч таарна. Харин монголчуудын олонх нь шашнаасаа илүү бөө мөргөл, мэргэ төлгөнд татагддаг болохыг хятадууд анзаарахгүй өнгөрөх аргагүй.

Ингээд нэгэн өдөр Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотын гол гудамж- Энхтайваны өргөн чөлөөнд “Фэнг Шу”-гийн төв үүдээ нээлээ. Хятадын шашин суртлаас цэрвэж ирсэн монголчууд мэргэ төлгийг нь огт гадуурхсангүй хүлээн авах нь тэр. Монголын дахь хятад шашин Фэнг Шугийн “суртал номлогч”-оор Ганбаатар хэмээх сүрхий овжин эр тодорлоо. Ингээд монголчуудын ирээдүйн хувь заяаг төлөглөх их боломж Фэнг Шугийн гарт төвлөрч, Буддагийн байр суурийг хүчтэй булаалдах болов. Монголчуудын хэзээ язаанаас төдий л таашаадаггүй мэлхий мэтийн шавьж хорхойн дүрс айл айлын хойморт нь заларч эхлэв. Монголчуудын шүтээн бодитой солигдож байгаа хэрэг биш гэх үү?

Анх Халх нутагт шарын шашин түгэхдээ мэргэ төлгө байдлаараа түрүүлж орж ирсэн гэж судлаачид хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл зурхайн дацангууд эхлэн үүдээ нээж, яавал амар хялбар баяжих, хэрхвэл үйлс бүтэх зэргийг урьдчилан хэлж өгөх үйлчилгээгээ нэвтрүүлсэн хэрэг. Ингээд зурхайч нөхөд нь баттай хөлөө олсны дараагаар буддын шашны гүн ухаан, анагаах ухаан, учир шалтгааны ухааны мэргэд сая морилсон аж. Монголчууд аливаа шашны ёс суртаал, үзэл баримтлалаас илүү мэргэ төлгө, арга чарга талыг илүү сонирхдог болохыг хөрш орныхон нь мэдээд олон зуун жил өнгөрсөн байх нь.

Ингээд бодохлоор Фэнг Шүгийн араас бумбын суртал, күнзийн номлол ээлжээ хүлээн оочерлох мэт бодогдоод бас болдоггүй.

Монгол Күнз зөвхөн шашнаар ажлаа хязгаарласангүй. Тэрээр хамгийн их нөлөөтэй, төрийн мэдлийн хөрөнгөн дээр суурьтай “төрийн бус” байгууллага болох Монголын үйлдвэрчний эвлэлийг толгойлох боломжийг хачин амархан олж авч чадсан юм. Хэн, хэрхэн тусалсан нь бас л таавар.

Хамгийн гол нь тэрээр энэ албан тушаал, гарт орж ирсэн хүч чадлаа ашиглан Монголын төрийг сульдуулах ажлыг амжилттай хийж эхэлсэн нь бол баримт. Саяхан түүний зохион байгуулсан ажил хаялтын хүчээр төрийн албан хаагчдын цалинг 30 хувиар нэмэх шийд гарлаа. Өнгөн талаас нь харахад монголчуудын тодорхой хувийн амьжиргааг дэмжээд байгаа ч юм шиг.

Харин арай гэж инфляциа тогтоон барьж ядаж байгаа Монголын засгийн газарт энэ нь том цохилт болж байгаа бөгөөд инфляци ойрын үед 26 орчим хувь болж нэмэгдэнэ хэмээн Сангийн сайд С.Баярцогт нь мэдэгдлээ. Үүний цаана Хятадын шашин суртлыг Фэнг-Шүгийн халхавч доор Монголд дэлгэрүүлээд зогсохгүй засаг төрийг нь үргэлжийн сул дорой байлгах сонирхол байж болох уу?

Монгол төр сульдан доройтсоор аврал эрэхийн цагт дундаа нэг фэнг-шүтэй Хятадын ард түмэн ивээлдээ авахаар эртээс төлөвлөсөн байж таарах уу? Эсвэл хий хардлага уу?

Монголчууд мянганы туршид өмнөд хөршдөө уусахаас эмээж ирсэн. Үүний нэг жишээ “эрлийз”-д хандах болгоомжилсон хандлагаас харагдана. Өөрснөө мал маллан үржил сэлэкци хийж ирсний хувьд цус холдох тусам амьтан эрүүл чийрэг, сайн болдгийг мэдэхийн цаагуур мэднэ.

Харин хятадтай холилдвол цус сайжрах тал байж болох ч үр дүнд нь хятадчилагдаад дуусна. Социализм Монгол дахь хятадын эрлийзүүдэд онцгой чанд хандаж тусгай албад нь тэдний хүн тус бүрт “файль” нээн хөтөлж баяжуулж байж. Тэд яаж ийгээд төрийн ялангуяа хүчний байгууллагууд орж чадлаа гэхэд цол зэргийг нь дунд рангийн офицероос дээш гаргадаггүй байсан гэдэг. Ёстой зөв байж гээгүй шүү, ийм л байсныг ярьж байна.

Харин нийгэм нээлттэй болохын хэрээр энэ дарамт арилж эрлийз хурлийзгүй дэвших боломж гарж ирсэн байна. Үүнтэй зэрэгцээд төр ба нийгмийн зүтгэлтэн, алдартай хүмүүсийн дундаас “хятадын эрлийз” олж нэрлэх ажилтай хөдөлгөөн үүслээ. Хуучин Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны үүрэг “ард түмэнд” шилжлээ гэсэн үг л дээ. Зарим ажиглагчдын хэлж буйгаар “эрлийз олох”, “эрлийзээр тодорхойлох” ажилд мөнөөх дотоод яаманд данстай байсан “албан ёсны эрлийз”-үүд онц идэвхтэй нэгдэж байсан гэдэг.

Эрлийз биш гэдгээ батлах эрмэлзэл үү? Эсвэл өөртэйгөө адилхан “цолтон”-уудыг аль болох олшруулж эрлийзийн асуудлыг саармагжуулах ажил уу?

Энэ “цол” яван явсаар улс төрчид сөрөг хүчиндээ, бизнэсийнхэн сөргөлдөгчдөө зүүдэг хоч болсон. Өнгөтэй өөдтэй яваа болгоноо ингэж хочлох болсон. Сүүл сүүлдээ хэн нь эрлийз мөн, хэн нь эрлийз биш болохыг ялгах арга алга болов. Яван явсаар “эрлийзээрээ” дуудуулсан нэг нь хохирогч болон харагдаж ард түмэнд өрөвдүүлж эхлэв. Харин ч эрлийзээрээ огт дуудуулаагүй хүн рүү нийгэм сэжигтэй хардаг болоод байгаа. Үүний тод жишээ нь өнгөрсөн жил болдог Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас харагдсан.

Энэхүү эрлийзийг саармагжуулах ажил жамаараа ундраад унтрав уу? Эсвэл эрлийзийг үзэн ядах түймрийг угтуулан гал тавьж цурамдсаар унтрааж байгаа үйл явц уу? Үйл явц өөрөө өрнөв үү? Хэн нэгний оролцоо холын бодол байв уу? Яасан ч байсан өнөөгийн монголчууд “хятадын эрлийз” гэдэг үгнээс огт цочихоо больсоор...

Төгсгөл. ВЭЭРСИЙН ВЭЭРС

Өнгөрсөн түүхийн туршид хятад ба орос гэдэг хоёр хүчирхэг гүрний ашиг сонирхол монголд заримдаа мөргөлдөж, заримдаа зохицож, тал нутгийн нүүдэлчид вассаль байх уу, автономи болох уу? тусгаар тогтносон боловч дагуул улс байх уу гэдэг нь шийдэгдэж байсан байна. Энэ нь хоёрхон улстай хиллэн завсарт нь оршдог газарзүйн хүчин зүйлтэй холбогдож байв.

Харин өнөөдөр далайд гарцтай, гарцгүй, шууд хиллэдэг хиллэдэггүйгээс үл хамааран дэлхий тэгширч, глобальчлагдаж байна. Ийм шинэ нөхцөл байдал нь Орос, Хятадын дундын эрх ашиг ба Барууны хөрөнгө оруулагчдын хооронд сонирхлын зөрчлийг бий болгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл шинэ мянганы тусгаар тогтнолын бодитой ба бодигүй байдлыг “шууд хөршүүд” ба “гуравдагч хөрш” нарын ашиг сонирхолын зөрчил,зохицол шийдэх болоод байна. Нэг талаас үнэхээр биеэ даасан тусгаар хөгжлийн зам, нөгөө талаас Орос-Хятадын дагуул улсын ёс төдий биеэ даасан замнал биднийг тус тус хүлээж байгаа юм.

Нүүдэлчид анализ хийхээсээ урьтаж хий юм харах дуртай хэмээн гадныхан хэлдэг. Ердөө л өчигдрийн нүүдэлчин-өнөөгийн нийтлэгчийн бие хий юм харахаас зайлав гэж үү? Гэхдээ хий ч байг, бодитой байг, ямар ч байсан “үзэгдэл”-үүд бол байна аа.

Эдгээр үзэгдлүүд ба өрнөж буй үйл явц нийлээд шинэ сайн, өөрсдийг нь эхийн хайраар хайрлах “эзнээ” хайж буй монголчуудын шинэ дүр төрх, хувь заяаг тодорхойлж байна.

Гар урлал

Гараар урласан бүтээгдэхүүн бол аялал жуулчлалын оронд заавал байх ёстой зүйлийн нэг байх. Гэхдээ гар урлалын гэрийнхээ довжоон дээр суугаад хийчээд, захруу алхаж очоод зарах хэмжээний бүтээгдэхүүнийг энд ярихгүй. Өөрөөр хэлбэл жуулчин тухайн орноосоо ямар нэгэн бэлэг дурсгал юмуу, эх орондоо хариад хэрэглэх эд зүйл авахыг хүсэв. Гэвч энгийн нэг эд биш, ховор, чамгүй үнэтэй, эдэлгээ даах, он удаан жилийн дараа ч үүнийг би Монголоос авч байлаа гээд эргээд тэр цаг үерүүгээ аялах боломжтой тийм бүтээгдэхүүн хэрэгтэй. Тийм зүйлд хүмүүс барагтай л гар татахгүй авчихдаг. Яаая даа гэсэн хараа булаам гар хатгамал хивс байлаа гэхэд гэрийн эзэгтэй бол яагаад ч хажуугаар нь зүгээр өнгөрөхгүйгээс гадна нөхрөө панаалдаж байгаад авч байгаад сална. Авч өгөөгүй тохиолдолд насан туршын харуусал, нөхөртөө уурлах бүртээ ярих асуудал болох билээ. За энэ наргиа ч яахав. Эрэгтэй хүмүүс ч гэсэн нарийн хийцтэй, сонирхол татам, гэхдээ нээх хэрэггүй боловч донжтой зүйл байвал авдаг л улс шүү дээ. Ийм бүтээгдэхүүн хийдэг, түүнийгээ зарж чаддаг аж ахуй эрхлэгч бол хурдан амжилт олж, жижиг хэмжээний дэлгүүр нээж ч чадах байх. Жижиг дэлгүүр гэлээ ч, цөөн бараатай ч үнэ бол тэнгэрт хадсан, жуулчид нь зориж ирдэг, авдаг, авах бэлгүй ядаж хардаг тийм байх, тийм байж чадвал. Аялал жуулчилал хөгжиж байна, энэ ард түмэн ажилсаг юм байна. Аугаа түүхтэй юм байна, асар өндөр чадамжтай юм байна гэдэг харагдах байх.

Монгол оронд маань өнө эртний түүх бий, эрнээс урлаж ирсэн нүүдэлчний хэрэглэл, соёл бий. Бүтээсэн бурхан, урласан эмээл, хутга гээд чамин тансаг дэлхийд гайхамшиг болсон

маш их зүйлтэй. Эсгийгээр ч тэр, хатгамал, уран бичиг гээд хийж чадаад ашиг олох их боломж бидэнд бий билээ. Мэдээж багагүй хүмүүс ч ингэж аж ахуйгаа дээшлүүлж байдаг байх. Гэхдээ шүүмжлэх зүйлс бас байнаа. Чингис хааныг үхрийн ширэн дээр урлажээ. Үхрийн ширээ хэлбэр гаргаж зүсээд, хүрээ энэ тэр татаад голд нь сууж буй Чингис зурсан байх. Чингис гэж үнэндээ танихад бэрхэлдээ. Гэвч Чингис яг ийм байсан юмаа гэх хөрөг зураг байдаггүйд зориулж зурсан юмуу гэлтэй. Парвагар хамар, жижигхэн нүүр, нээх том гутал авцалдаа муутай зүйлс байх. Бас болоогүй

муур юмуу бар бололтой нэг амьтны толгой дээр тэнэг том гутлаараа гишгэжээ. Зоолттой толгойны ард нь нум сум харагдах. За тэгээд хэмжээ дамжаанаасаа үнэ нь 40 мянгаас л дээш байдаг. Гар урлал, үндэс соёлоо харуулсан бүтээл л гэхээр чанар чансаа, уран хийц үл хамааран тэнгэрт тулсан үнэтэй байх ёстой юм шиг. 40 мянгаар нь үнэ өртөг өндөр Японоос архины хундага иж бүрдэлээр нь авах ч газар

байдаг л юм билээ. За тэгээд морь энэ тэр зурсан байгаа нь морь боловуу л гэж таамаглахаас луус, илжиг нь мэдэгдэхгүй нэгэн ч байх.

Харин 250, 500 мянга 1 сая гараад явсан бүтээгдэхүүнүүд нь даацтай уран нарийн эд байх шиг харагдсан. Би ч гэхдээ юм таниад юу шалиа аж. Мэдээж нарийн хийцтэй эмээл, хөөрөг хэдэн арван сая төгрөгний үнэтэй. Янз бүрийн тамга, тэмдэг 1,2 зуун мянган төгрөг байж болох ч жуулчин бүр, хүн бүр түүнийг нь аваад байх нь юу л бол. Юм болгон дээр бас төр засгаа загнаад байх нь хаашаа юм. Гар урчуулын маань чадвар чансаа дээшлэх нь бол тодорхой. Тэрнээс өмнө хичнээн Монголын талаар сайн мэдэхгүй жуулчид хулхи будгаар Чингис биш баруун айлын Балдан гуайг дууриалгаад зурцан баатар, хаануудыг худалдаж авах болоо. Мөн ааруул, ээзгий, бяслаг гээд цагаан идээнүүдээ гоё баглаа боодолд хийж зармаар санагддаг. Нэг л гурвалжин цаасан хайрцаганд хийгээ л зараад байдаг юм. Тэр нь

гараад нэг хүнтэй шүргэхэд л байхгүй. Бас бүржмэл, набор энэ тэр гээд эх орны бүтээгдэхүүнүүд бий. Хэдийг худалдаж аваад хүнд өгье гэж санасан. Юу ч гэсэн өөрөө амсаад үзий гэсэн хэхэ. Тэр бас арай л хэтэрсэн амттай байсан шүү. Амттанаас бол Говь гээд школад л #1 дээ. Амт ч, савалгаа ч дажгүй. Бэлэг дурсгалын дэлгүүрт эрүүл мэндэд сайн зэс, алтан, мөнгөн аяганууд мөн их байнаа. Яг нэг хээтэй. Тэр алт мөнгөний орц нь хэр үнэн байдаг болоо. Бас яагаад заавал тийм дэлбэрцэн юм шиг амсартай байх учиртай юм бэ?

Мөн төгсгөлд нь мэргэжилд жаахан ойр болохоор нь нэг зүйл сонирхуулъя. Монгол орон маань металлын соёлтой орон гэхүү, эмээл, бүс, хэт хутга гээд бүх л зүйлсээ металлаар

чимэхийн чимж, хийхийн хийдэг билээ. Харин Япон, Хятад зэрэг орон нь мод, болон шаврын соёлтой. (энэ хэллэг худлаа байх шиг байнаа. шаврын, металлын соёл гэж юу байхав дээ.) Янз янзын шавраар янз бүрийн зүйл урлаж байна. Ваар, аяга, таваг, ханын цаг, ширээ сандал, тэр бүү хэл ээмэг бөгж ч байх юм. Эдгээр бүтээгдэхүүн нь гараар урласан, үйлдвэрийн машинаар урласан гээд хийц, үнэ ялгараад ирнэ. Үйлдвэрт хийсэн нэг бүтэн цуглуулга аяга гараар урласан ганц аягатай ч үнэ дүйж очихгүй байх ч бий. Учир юу вэ гэсэн олон жил гар урлалаар хийсэн тэр гэр бүл, жапандаа бүү хэл дэлхийд алдартай аж. За тэгээд бурхан шиг гартай тэр улс өөрсдийн имижтэй, стилтэй бүтээгдэхүүн хийж, өөрсдийн тамгыг хүртэл дарна. Гадуур нь гараараа зурсан элдэв цэцэг навч, уул ус ч бий. Нэг бийрээр цэг тавихад нилээн хэдэн зуун ногооноор үнэ нь өсөх аж. Аяга бүр, халбага бүр дахин давтагдашгүй эдгээр нарийн хийцтэй эдүүд үнэ нь тэнгэрт хадахаас ч яахав. Гэхдээ тэдэнд нэг сул тал бий. Хэдийгээр судлаач, эрдэмтэн нар хамтарч шавар зэрэг материалд нь хийж буй технологид нь судалгаа хийж дээшлүүлж байдаг ч тодорхой зарим нөхцөлүүдийг

техник, машин биш л тул гаргаж авах боломжгүй зэрэг шалтгаанаас хийсэн аяганы бүтэц нь жаахан хэврэг талтай бололтой. Яг баталсан юм байхгүй ч үйлдвэрт хийсэн шавар

бүтээгдэхүүн тогтмол темпертурд хадгалагдаж, шатаагдаж, бүтэц нь өөгүй болдог бололтой. Ер нь андашгүй дээ. Тохиолдолын чанараар нөгөөх гайхал гар хийцийн аяга, үйлдвэрийн аяга 2ыг хагалж үзэж байлаа. Хэхэ. Хагарсан хэсгийг нь ажиглавал гар хийцийн аяга нь дотроо хийтэй, шороо шаврын ширхэг зэрэг нь харагдана. Үйлдвэрийн аяга бол өө багатай, нарийн ширхэгтэй тул бараг харагдахгүй. Энэ зэрэг шалтгаанаас унахад барьцамтгай чанарын ялгаа гарч гар хийцийх нь түрүүлээд умахум болох нигуур ихтэй байдаг бололтой.

Нөгөөх гайхал гар хийцийн аяга

харин хямд үнэтэй ч хэрэглээ даадаг үйлдвэрийн аяга

За нээх утгагүй хоёр зураг оруулчлаа. Ямар аяга хагалаад зургын авалтай биш, тэгээд хайж байгаад ийм 2 зураг тавьчлаа. Ингээд тавьчихаар миний яриа үнэмшилтэй санагдах байх. хэхэ. Гар хийцийн аяга ер нь тэгээд бас л танхай харагддаг дөө. Бариул энэ тэрийн наацан байдал, хэхэ заримдаа лаг далий энэ тэр хийцэн. Хийж байгаа хүний уран сэтгэмж шууд тэр чигээрээ ороод зүгээр ч юм шиг. Ер нь өөрийнхөө хэрэглэх аягаа өөрсдөө хийгээд уувал бүр ч кайфтай байж мэдэх.

Аягүй серозний явж байсан бичлэг байхгүй ээ байхгүй. Одоо юу ч гэж дуусгадаг юм байгаан. Ямар үйлдвэрийн аягаа хэрэглэцгээе гэлтэй биш. Ажил дээр гархаар харсан үзсэн, сурсан зүйлээ гайхуулаад алаад өгнөө :)

Химийн үйлдвэрлэл

Улс орны хөгжилд үйлдвэрлэл яах аргагүй чухал үүрэгтэй. Үйлдвэрлэл гэхээр материал хэрэгтэй, материалыг бүтээх түүхий эд нь хэрэгтэй. Үйлдвэрлэх үйл явцад технологи, шинэ санаа гэх мэт олон хүчин зүйлс нөлөөлнө. Мөн сайн боловсон хүчин, инженэр гэх мэт хүний нөөц ч хэрэгтэй. Монгол оронд одоо явагдаж байгаа үйлдвэрлэл гэвэл, уул уурхай, ноолуур, хүнс, гэх зэргээр зогсчих болов уу. Ажлын байрны тоог нэмэгдүүлэх, ажилчидын цалинг нэмж, амьдралын түвшинг дээшлүүлэх зэрэг санал, шаардлага тавьдаг байсан бол одоо Монголд маань шууд л бэлнээр мөнгө нэхдэг болжээ. 1 сая, 1 сая таван зуун мянга, хүүхдийн мөнгө гэх мэт.. 70 мянгаа хурдан авах юмсан, ер нь бэлнээр нь 1.5 саяа авмаар байна гэх мэт. Үүнээс харахад үйлдвэр байгуулая, байгуулсан үйлдвэрт нь ажиллая, ажиллаад сайхан амьдрая гэхээсээ мөнгө авъя, тэрийг нь идье, дахиад нэхье гэх үйлдүүдрүү оржээ гэж ойлгож болно. Төр барьж байгаа, улс орны хөгжил, сайхан амгалан амьдралын төлөө ажиллана гээд буй эрх мэдэлтнүүд маань ч бүтээе гэхээсээ ухая, гаргая, мөнгөтэй болъё тэгээд идээд амар сайхандаа жаргая гэж байгаа бололтой.

За тэгэхээр үйлдвэрлэлрүүгээ эргэн орход, Монгол оронд түүхий эд байгаа юу хэмээх асуудал байна. Одоо мэдэгдээд байгаа гэвэл зэс, алт, нүүрс, молибден байгаа нь тодорхой байна. Мөн литиум буюу одоо бүх цахилгаан хэрэгслийн батареиг хийж буй түүхий эд болсон металл байгаа нь тодорхой болоод буй. Ураны орд, нефтийн орд ч бий. Их хэмжээний гэж хэлэхгүй ч 110 гаруй элемэнтээс 90 гаруй нь Монголд байгаа нь тодорхой болоод буй гэдэг. Мэдээж энэ бүхнийг ухаад, гаргаж аваад хэрэглээд байх боломжгүй ч үйлдвэрлэл явуулах хэмжээний түүхий эд байгаа нь тодорхой. Нефтийг бол тэр чигээр нь Хятадруу гаргаж байгаа. Нефтийн үлдэгдэл болох давирхайг нь хүртэл зөөж байгаа. Хэрэв багахан шиг боловрсуулах үйлдвэр барьж чадвал, Монголд бинзен үйлдвэрлэх боломж байхаас гадна, шатах хий, дизель, давирхайнаас нь нөгөөх каучук зэргийг ч гаргаад авна. Энэ бол ихээхэн бүдүүн тоймоор харж буй л байдал нь. Яг нарийн ширийн гээд ярихад нефтнээс полимер материалууд гаргаж авах боломжтой бөгөөд химийн органик нарийн нэгдлүүдийг ч мөн ялгаж авах боломжтой. Гадагш нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд зараад байж чаддаггүй юмаа гэхэд ядаж бодисыг нь ялгаж аваад цэврээр нь европ зэрэг оронруу гаргахад түүхий эдээсээ хэд дахин өндөр үнээр зарах боломжтой. Мэдээж түүхий эдээ боловсруулж чадаад өөр орны томоохон компаний үйлдвэрлэгч орон болж чадвал гадагш экспортлохоос гадна, өөрийн орондоо хямд бүтээгдэхүүн хэрэглэх боломж бидний өмнө нээгдэнэ.

Магадгүй энэ бүхнийг сонсоод ээ мэдэхгүй дээ манайд тийм хүчин чадалтай үйлдвэр барих чадал хомс, инженэрүүд нь байхгүй гэж бодож байж болох ч. Заавал сүүлийн үеийн хамгийн чадалтай өндөр зэрэглэлийн үйлдвэр барих шаардлага байхгүй. Япон ч гэсэн 1950-аад онд барьсан нүсэр үйлдвэрлэлүүд нь одоо ч ажиллаад, Сингапур, Шанхайтай харьцуулахад үйлдвэрлэл нь хоцорч эхэлж буй ч бололцооныхоо хэрээр үйлдвэрлэсээр л байна. Үйлдвэрлэл гэж ярихаар яах аргагүй Химийн үйлдвэр яригдахаас өөр аргагүй. Химийн үйлдвэрлэлийн чухал ач холбогдолыг төрийн томчуул маань хэрэг ухамсарладагыг мэдэхгүй юм. Ямар ч л байлаа цахилгаан бараа үйлдвэрлэсэн ч материал, сайн чанарын материал HITEC гэвэл мэдээж Химийн үйлдвэрлэл, түүний судалгаа хэрэгтэй болно. Түүхэнд ч гэсэн шинэ дарь гаргаж авсан, галт зэвсэг зохиогоо л хөгжил нь хурдасдаг. Германууд агаарын азот болон ус төрөгчөөс аммиак гаргаж авах урвалыг 1910-аад онд хийж чадсанаас дэлхийн дайн гарах шалтгаан болсон гэдэг. Өөрөөр хэлбэл азотын дэлбэрэх тэсрэх чадварыг нээснээр шинэ зэвсэг гаргаж дэлхийг байлдан дагуулах боломжийг олж харсан хэрэг. Түүнээс биш Гитлерийн нацист герман дайтая гэж шийдээ л дайтсан хэрэг биш билээ. Америк ч гэсэн атомын зэвсэгээ турших бололцоог хайж яваа л Япон дээр туршсан. Туршиж чадлаа гайхуулсаны ачаар дайнд ялсан. Ялсаныхаа ачаар дэлхийд тэргүүлэх боломжтой. Бүхнийг ил далд удирдсаар байгаа билээ.

Химийн үйлдвэрлэлд мөнгө, цаг хугацаа байхад юуг ч бараг бүтээж болж байна. Чадалтай инженэр, судлаач нарыг худалдаж авах, оюутануудаа гадагш нь гаргах. Эх орондоо тодорхой түвшиний амжилт олмогцоо дотооддоо боловсон хүчинээ бэлдэх ч боломж бий. Яг үнэндээ том үйлдвэр байгуулахад тийм ч олон сод ухаантан хэрэггүй бөгөөд. Судлаачидын гаргасан шинэ санааг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх нь л чухал. Үүнийг хэдэн инженэр чадалтай компютер байхад л хийдэг болсон цаг. Алдах магадлал маш бага, бүх тооцоог цахим машинууд хийж орхино. Үйлдвэрлэлийн үйл явц ч бараг л бүрэн автомат ба их дээд сургууль гэлгүй техникийн коллеж, мэргэжилийн сургууль төгссөн хүмүүс л үйлдвэрлэлийн гол үйл ажиллагааг хянаж байдаг. Ахлах сургуулиа төгссөн залуучууд нь үйлдвэрлэлийн доод ажиллагааг хийдэг. Зөв удирдлага, зоригтой ухаалаг шийдвэр, нарийн тооцоолсон хөрөнгө оруулалт байхад Монгол оронд хөгжил цэцэглэл харагдсаар байгаа билээ.

Дашрамд хэлэхэд химийн үйлдвэрийн хамгийн гол түүхий эд нь NaCl буюу хоолны давс. Харин энэ түүхий эд нь Монголд уул байдалтай уул овоо шиг их байдаг гэдгийг сануулая. Өвөг дээдсийн үлдээсэн өв хөрөнгийг зөв ашигтай ашиглаж чадвал Монгол орон тэргүүлэх боломж бий гэдэгт би хувьдаа бүрэн итгэдэг.

Далайд гарцтай, шууд далайтай хиллэдэг ч болоосой.

Захиа

Сайн уу?

Миний энэ блог гэхүү, юу гэх үү орон зайгаар минь ороод гардаг та бүхэнд хандаад юм хэлэх гээд хэхэ. Нэг хэсэг хүмүүс бас ч гэж сэтгэгдэл үлдээдэг байлаа. Би өөрөө бас нэг завгүй болохоороо сар гаруй огт блогоороо шагайхгүй болчихдог гэмтэй нөхөр л дөө. Тэгсэн уншдаг хүмүүс ч цөөрч, сэтгэгдэл үлдээх нь үгүй болчиж. Орж ирэх юм бол бичсэн агуулгаар маань ч юмуу, эсвэл ингээрэй тэгээрэй гэдэг ч юмуу. Цаг агаар ч болсон бичээд гарж байгаач гэж хүсэх гэсэн юм. За цэг байсан ч яахавдээ. Урьд нь хүн уншлаа ч яалаа, байлаа ч яалаа гээд бичдэг байлаа. Саяхнаас харин арай өөр болоод байгаамуу тийм л зүйл хүсэх боллоо.

Боломжтой бол үлдээчиж байгаарай.

Захиа бичигч Tuvshinjp.

Ширээний ном

Хаяа ном уншинаа. Ном унших дуртай энэ тэр гэж хэлж бас яг чадахгүй. Надаас харин хүмүүс юу хийх дуртай вэ? Юунд дуртай вэ? гэж асуувал би ном, ном унших гээд л хэлчихдэг. Үүнд ч бас шалтгаан бий. Хүн дуртай юмаа чаддаг байх хэрэгтэй. Сонирхдог, мэддэг хүнээс илүү шүү дээ. Харин надад тийм хүнд гайхуулчих зүйл байдаггүй. Би тэгж л боддог юм. Сонирхдог юм бишгүй байвч бусдад үлгэр болгоод үзүүлчих зүйлгүй. Тиймээс ч хэлэх үггүй дээ арга ядсан арчаагүй дээ НОМ гэдэг. Ном уншаад хорвоог гийгүүлэх албагүй. Ном уншаад гэгээрээд тэнгэрээр дүүлэх ч шаардлагагүй. Бичиг үсэг тайлагдсан үсэглээд ч болсон мөр хороодог байхад л хангалттай. Зохиолчийн хэлэх гэсэн санаа, хүнд нэгийг бодогдуулах гэсэн эрмэлзлийг гишгэлээд юу ч ойлгохгүй байсан ч болно. Өөрийнхөөрөө л ойлгодог. Өөрөөрөө л амьдрах гэж оролддог юмуу даа чааваас...

Хүн бүрт ширээний ном, хаяа барьж уншаад сэтгэлийн таашаал, дахин дахин уншаад шинийг хүртдэг тийм ном байдаг биз. Надаа ч байдаг. Гэхдээ би ширээний ном маань гэж даан ч хэлж чадахгүй. Би ширээний ард суугаад ном уншиж байсан маань тун цөөхөн. Хэдэн хичээлийн номоо дуртай дургүй л уншсан болдог байх. Ихэвчлэн уншдаг газар маань ор, тэгээд буйдан юмуу, уншингаа биеэ хөдөлгөхөд аясаар нь дагаад займчаад байхааргүй түшлэгтэй сандал. Миний орны ном гэж ярих юмуу даа, минийхээр бол. Хаяа нэг уншаад өөрийгөө цэнэглэдэг номоо хэлээд яахав. Бусад хүнд бол тийм ч сонирхолтой биш байж магад.

Харин уншиж байх явцдаа жинхэнэ байлдан дагуулж хэд хоног тэр номоор амьдруулсан ном бол Ф.Достоевский *Кармазовын хөвүүд*. Бурханы талаар хүний амьдралийн талаар нэг л сонин ном. Ганцаардуулсан, эргэцүүлсэн ямар ч гэмээр юм бэ дээ. Ямар ч л байлаа нийгмийн энэ амьдралаас их автвал холдуулж мэдэхээр тийм ном шиг. Монголоос гэвэл *Тунгалаг тамир* эсрэгээрээ амьдрал дээр буулгаад хадаад ч байгаа юм шиг. Тэр дотроо Монгол ахуй, Монгол хүн, тэр үеийн амьдралыг маш сайн гаргасан гэж боддог. Тиймдээ ч Монголдоо зууны шилдэг роман гэж өргөмжлөгддөг биз.

Гутрал гуниглал ч бол яахавдээ нэг хэсэг л биз. Магадгүй түүнээс холдох гэж зугтах гэж түрхэн зуур мартах гэж ном уншдаг ч юмуу. Өөрийнхөө проблемыг бодохгүй, өнөө маргаашаараа амьдрах гэж олон ангит кино үздэг шиг. Миний амьдрал яах вэ, Монголын ирээдүй яахав. Нөгөө Ким өнөө орой яах бол, нөгөөх Сүнтэйгээ уулзах болуу гээд л санаа зовдогтой яг л ижил. Гэхдээ савангын дуурьтай харьцуулшгүй л дээ ном бол. Хүний төлөвшилд эцэг эхийн үгнээс, эрдэм номын багшаас илүү хүрдэг тусдаг үнэнийг хүлээн зөвшөөрүүлдэг зүйл ном л юм даа.