Өөрчлөлт

Блогтоо томоохон засвар хийж байна. Өмнөх бичлэгүүдээ бүгдийг нь далд хийчлээ. Арай шинэлэг өөр зүйлс бичиж байхыг бодноо. Миний блогыг уншдаг, шагайгаад гардаг, сэтгэгдэл үлдээдэг бүгдэд нь талархаж явдаг шүү!

Монгол Инженэр

Инженэр хүн гэж ямар хүнийг хэлдэг юм болоо. Японы Википедиа дээр Инженэр хүн гэдэг нь боловсролын суурийг эзэмшсэн, зохион бүтээх түүний үйл ажиллагааг шинээр зохион бүтээдэг хүнийг хэлнэ гэсэн утгатай тайлбарлажээ. Хүн бүрт инженэр гэсэн үгийг сонсоод ямар нэгэн төсөөлөл төсөөлөгддөг байх. Мэдээж бүгдийг нэгэн ижил зүйл төсөөлнө гэж үгүй. Ингэх нь ч учир дутагдалтай. Гэхдээ ерөнхий хүрээнд төсөөлөх учиртай нь зүй хэрэг байх.

Харин Монгол инженэр гэж ямар хүн байвал зохилтой юм болоо? Мэдээж дээр дурдагдсан тодорхойлолтыг хангадаг байх хэрэгтэй биз. Үүнээс гадна Монгол орныхоо мэдээллийг сайн мэддэг. Монголынхоо тухай мэдлэгтэй байх учиртай. Мэдлэг гэдэг үгийг утга гүн хүлээн авахыг хүсье. Наанадаж зохиосон зүйл чинь Монголын цаг агаарт тохирохгүй юмуу, Монгол хүнд нийцэхгүй байж болохгүй. Мэдээж дээд боловсрол эзэмшсэн байх хэрэгтэй байх. Өөрөө шинэ юм зохиогоод байдаг бусдад тайлбарлаж чадахгүй юмуу, өөр багаж төхөөрөмжтэй харьцах гэхэд суурь мэдлэг үгүй бол хаа хол яваа билээ. Гэхдээ миний бодлоор инженэр хүн хэзээ ч аливаа нэгэн зүйлд баригдах ёсгүй. Дүрэм журам хэт ярьдаг эс бөгөөс онолоор бөмбөгдүүлээд байж болохгүй гэж боддог. Нэг Монгол ах хэлж байсан юм. Ном унш, гэхдээ битгий цээжил чи сурах бичгийн үгээр сэтгэдэг болно шүү гэж. Харамсалтай нь Японд сурах бичиг цээжлүүлэх гээд байдаг талтай. За тэгээд инженэр хүний ёс суртахуун, гэх мэт олон зүйл дурдаж тэр талаар ярьж болох байх. Харин өнөөдөр надаа бодогдсон хамгийн чухал зүйл Монгол хүний дотор байх ёстой, Монгол инженэрийн сэтгэлд шингэсэн байх ёстой "Ажилсаг, хичээнгүй, чинтэй сэтгэл, оволзон шатаж байдаг бүтээлч сэтгэхүй" юм.

Ёстой ойрд үзээгүй зурагтаа өнөөдөр ч үзэх шиг боллоо. Амралтын өдөр болохоор их сонирхолтой нэвтрүүлгүүд ч их гардаг. Нэгэн нэвтрүүлэгт хэдэн Япон өвөө нар Өвөр Монголд очиж элсэн цөлд мод тарьж байнаа. Гайтай "Монголын шороо"-ноос салах гээд өөрсдийн биеэр ирж тэмцэж буй нь тэр л дээ. Монголын урд хэсэг Өвөр Монголын хойд хэсгээс салхинд туугдан далайг гатлаж Солонгос, Японыг хамарчдаг тоосонцор байдагдаа. Харин нэвтрүүлгээс сонирхол дэндүү татасан зүйл бол тарьсан модыг нь харсан явдал байлаа. 1999 онд тарихын өмнө хэмээн юу ч үгүй элс байх. 2007 онд тариад ийм болжээ гээд харуулсан нь бяцхан ой бүтээчихжээ. Тэд энэ жил ч мөн тарьсаар. Мэдээж тарихын тэд тарьж арчилахын нутгийн иргэд арчилж таараа. Гэхдээ тэд усалгааг нь хүртэл шийдээд өгчихөжээ. Салхин сэнсээр эрчим хүч гаргаад тэр эрчим хүчээ элсэн цөл дэхь гүний худгын насостой холбочихож. Энгийн сэнснээс 3дахин бага салхиар хөдлөдөг байхаар зохиочиж. Хийвэл хийсэн шиг хийдэг улс юмаа. Хүний нутагт хийж байнаа гээд оромдож болох л байсан байх. Тэд харин тэгдэггүй ажээ. Энэ талаар бол олон жишээ ярьж болно. Хүний гараар ийм зүйл бүтээж болдог юм байжээ гэх зөндөө л зүйлсүүдийг харж байсан. Дэлхийд инженэрээрээ алдартай Германд очиж үзүүл олон сонин зүйлсийг харж мэдэрч болох байх даа. Тэгэхээр Монгол инженэрүүд маань иймэрхүү чанарыг өөртөө шингээсэн байхад олон зүйлийг хийж чадах бизээ.

Инженэрийн хэт цохивоос хөгжилийн гал бадармой!

Бусдын үг бидэнд хамаагүй

<Никитон Батчулуун>

Эргэн тойронд шивнэх хов живээр
Чи бидэн хоёрыг салгах гээд чадаагүй
Хэнч биднийг ийм удаан эвтэй
Жаргалтай хосууд гэж үнэндээ бодоогүй

Бүх хугацаанд сэтгэл нэг ч унтраагүй
Бусдад итгэж урваагүй
Шивнэж хэлсэн болгонд чи шантраагүй
Чиний тухай муу ярианд би итгээгүй

Хайрын сайхан амьдрал өөр үгээр үгүй болоогүйд
Чамдаа би баярлана
Бусдын тансаг ганган хэрэглээнд
Чи минь шунаагүйд хайртаараа бахархана

Амьдралын үнэ цэнэ өөр зүйлд байх ёстойг би
Чамаасаа үргэлж ойлгоно
Алдаж онох хорвоог хамтдаа цуг
Хайрын галыг асаахаар бидэн учиржээ

Хэнд ч хэрэггүй үл ойлголцол
Биднийг тойроогүй гэхдээ бид ялсан
Хэнийг ч ялгадаггүй гай зовлон
Холуур яваагүй бүхнийг бид давсан

Худал хуурмагт итгэх үнэнийг би
Ганцхан чамаасаа нуухгүй ээ
Үзэсгэлэн гооныхон хайр сэтгэл (?)
Надад олдсон хамгийн нандин эрдэнэ минь

Миний хайр, Миний амьдрал

Аз жаргал чамайг авчирсан
Энэ бүхнийг би юугаар ч солихгүй.

Аз жаргалын загасчин

Уургаа холоо шидээд аз жаргалыг хүлээнэ
Уртын бодолд дарагдан, элдвийг мөрөөсөн сууна

Жаргал дэгээнд орохыг сэтгэл догдлон хүлээж
Жаргах нарыг хараад гундуухан гэртээ харина

Өдөр бүр ирж жаргалыг загасчилна
Өрөөл бусад ч энд жаргалыг хараачлана

Хоосон буцах бүртээ маргаашд найдан гэлдэрч
Хор шар нь буцлаж өглөө эртлэн ирнэ

Аз жаргалыг загасчилж болдоггүй гэнэ лээ
Амар хялбарын далайд аз жаргал амьдардаггүй юм гэнэ лээ

Өглөө эртлэн босоод үр бүтээлтэй амьдарвал
Үдэш болоход, жаргал дэргэд байсныг мэдрэнэ.

2009-5-2

Шулж бус шилэгдэж бизнес хийгээсэй!

Жи-Мобайл компаний асуудал харь оронд суугаа монголчууд, тэдний Монголд байгаа ар гэрийхэнд хэдийнээ соногдоо бизээ. Сонсогдохоос гадна шууд хамаарчиж байгаа болохоор аргагүй биз. Мобиком, Юнител, Скайтел гэсэн үүрэн телефоны гурван компани Жи-мобайлыг шахаанд орууллаа. Орох эрхийг нь, гарах эрхтэй нь хаачиж. Шалтгаан нь хэт хямд үнээр ард түмэнд үйлчилсэн буруутайгаар. Хууль ёсны асуудал талдаа Жи-Мобайл буруутах бололтой тухайн үйлчилгээний эрхээ албан ёсоор аваагүй байсан юмуу даа. Гэвч тэд хямд үнээр иргэдэд үйлчилсэн. Үйлчилүүлэгчидийн тоо нь 100 мянга давчиж. Яриа нь тод цэвэр сонсогдож чаддаг. Яах аргагүй үйлчилүүлэгчидын сэтгэлд нийцжээ. Гэвч ах компани нарт нь таалагдсангүй. Тэдний орлогоос хуваахаас гадна, өөрсдтэй нь хуваалцалгүй бүгдийн авсан учир. Шаардлага нь үнээ 3-5 дахин нэмэх. Бүгд л ашгийн төлөө явдаг, бүгд амьдрах гэж яваа ойлгоно. Гэвч бизнесд хэв хэмжээ гэж байлтай үйлчилүүлэгчидыг монопол, юмуу олигопол хийж шулах бус, сэтгэл ханамж өгч түүгээрээ татаж ашиг олууштай юм. Тэд өөрсдөө ч бага зэрэг үнээ бууруулж болно шүү дээ. 5000 төгрөгөөр цэнэглэсэн кард гар утасруу залгахад арав гарантай минут ярьдаг. Суурин утасруу бол цаг орчим. Тэд гар утасруу ярихад арай хямд болгоход л Жи-Мобайлтай өрсөлдөх боломжтой. Хэрэглэгчидийг бол бодоогүй юмуу даа. Үйлчилгээ гэдэг гагц мөнгөн дээр тогтохгүй шүү дээ. Бизнес, арилжаа наймаа гэдэг ашгийн төлөө боловч итгэлцэл, хүндлэл, сэтгэл ханамж дээр тулгуурлаж байдаг. Бусдыгаа бодно гэдэг хамгийн сайхан чанар, хүний сэтгэлийг ойлгож харилцана гэдэг хамгийн дотно дулаан сэтгэгдэл төрүүлнэ.

Мөнгөнд битгий нүдээ таглуулаач, Монгол орноо, Монгол хүмүүсээ бодоцгооё.

Ажиллах хүчин Монголд

Өөрийн эх орондоо болон харь оронд суралцан буй залуус маань ажлын байр хэр хангагдаж чаддаг юм бол. Мэдээж чанаргүй мэдлэг олж авснаас ажлын байраар хангагдаж чадахгүй юмуу, нэг мэргэжил дээр хэт олуулаа орсноос болоод ажлын байрны асуудал гарч ирдэг байх. Тэгэхээр ажил мэргэжилээ хэрхэн зөв шийдэж сонгох вэ гэдэг асуудал өнөөдөр, маргаашийн чухал асуудал мөнөөс мөн байх. Энд төр, дээд дарга нар гэж буруутгахаас илүүтэй, эцэг эхчүүд, суруулийнхан анги даасан багш, багш нар, захирал эрхлэгч нартай нь шууд хамааралтай биз. Учир нь эдгээр улсууд хүүхэд залуучууддаа зөв зөвөлгөө өгч, замын чигийг гаргаж өгөх ёстой. Эцэг эхчүүд нь сургуулийн захиргаа руу, сургууль багш нар нь эцэг эхчүүд рүү бухсаар өнөөдөр ч үргэлжилж байгаа бизээ. Монголд хууль, эдийн засаг, програм хангамж гэсэн энэ гурван салбар бол мэргэжил сонгож буй хүүхдийн тоогоороо толгой цохих байх. Эдийн засаг бол яахав хувирах чадвар өндөр, үргэлжлүүлэн суралцах сонирхолтой хүнд бол бараг ямар ч мэргэжилрүү хөрвөчих биз. Харин хууль, програм хангамж хоёр бол төвөгтэй байх. Интернэт кафе ажиллуулах гэж юмуу, бага сагахан айл гэрт очиж компютер засч явах хүмүүст заавал дөрвөн жил суралцан байж ийм ажил хийх хэрэг байна уу гэдэг асуулт одоо хүчтэй тавигдаж байгаа байх. Учир юу хэмээбэл Монголд нэг үеэ бодвол програм хангамж гэж чухам юу хийдэг хүн бэ, хэрхэн ажилладаг юм, ямар чадвар чансаатай байж програм бичээд тэрийгээ борлуулдаг вэ гэх ойлгоц өргөн болсон биз. Гэвч энэ мэргэжилрүү хошуурсаар. Хууль бол хууль шүү дээ. Нэг газар өргөдөл хүлээж аваад суудаг, тасалгааны ургамалаас үйлт бүтээмж муу тасалгааны ажилчид энэ мэргэжилээр гарч буй байх.

Ер нь Монголд энэ хэдэн мэрэжилээс өөр мэргэжилгүй мэт яагаад бүгд энэ мэргэжил рүү хошуурч, энэ мэргэжилийг бусдад зөвлөөд байнаа. Мэдээж уул уурхай, барылгын нарийн мэргэжил гээд гарч ирж л байгаа байх. Гэхдээ хүүхдэд заавал чи их сургуульд орж суралцсанаар хоолоо олж идэх албагүй. Худлаа үнэн хувилсан цааснаасаа дор үнэтэй дипломоор ажил олддог цаг өнгөрч буй гэдгийг ойлгуулах л хэрэгтэй байх. Залуудай клубээрээ энэ талаар "Шинэ Монгол" ахлах сургууь түрүү намар очиж яриа хийж байсан. Адилхан шахуу настай боловч гүй яахав нэг хоёр жил арай ахмад юм байна, үзэж харж ойлгож буй зүйлээсээ бага ч атугайг хуваалцая хэмээн уулзалт хийж байлаа. Үр дүн хэр байсныг сайн мэдээгүй ч нэг ч гэсэн лаа асаах гэж үзсэн маань энэ.
Одоо харин бодогдож байгаа зүйл бол нэг үеэ бодвол инженер, судлаач зэрэг мэргэжилээр сурж буй хүмүүс нэмэгдсэн байхаа, үгүй ядаж л гадаад сурч буй хүмүүс энэ мэргэжилийг сонгож байгаа байх. Тэд хариад юу хийх юм болоо гэж боддог болоод байна. (би өөрөө ч багтаад байна) Хими, физик, элдэв байгалийн шинжлэх ухаанаар онолын анги төгсөөд яаг судлагааны ажил хийдэг болж буй улсууд эх орондоо ирээд судалгаа хийгээд түүнийгээ амьдрал дээр, үйлдвэр дээр гаргах боломж юу байна вэ. Одоо энэ талаар бодож байгаа байх. Хариад бүгдийг улаан гараараа бүтээнэ гээд зүтгэх залуус хэд байх вэ. Аливаа зүйлийг тэгээс нь эхлүүлий, хувийн амьдрал гэр бүл зэргээ золиослоод ажиллая гэх зоригтон тэр бүр гарч ирэхгүй. Ядаж л хэдэн жилдээ хаа нэг өндөр хөгжилтэй оронд судалгааны лабораторид ажиллаж байгаад харинаа гэж л бодох боловуу. Инженерүүд ч мөн адил ажиллах үйлдвэр, шинэ санаа бүтээгдэхуун гаргая гэсэн ч түүнийг нь хүлээж авах зах зээл гээд л, ултай суурьтай бодоод үзэхээр өнөөгийн нөхцөл байдал тийм сайнгүй харагдах юм. Жилд 200 химийн инженер эх орондоо хариад ажлын байр хайхад хангаж чадах боловуу. Надтай цуг нэг жилд 5,6 Монгол залуу химээр төгсөнө. (Миний мэдэж байгаагаар, найз нар дотор маань) Ямар хоёр хуваагдаад ТИС, МУйС хоёрт багш болёо гэлтэй биш. Бодох л ёстой асуудал. Мэдээж энэ олон уул уурхай гарч ирээд байхад тийшээ явахгүй юу гэж хэлж болох гэвч, уул уурхай, ашигт малтмалын хими, үйлдвэр, бодис материалын хими ч нилээд ялгаатай байдаг бололтойм. Ядаж л газар хөрсний мэдлэгтэй байхгүй бол тэнд очоод юу хийхэвдээ. Энэ бол зөвхөн химийн салбар, цаана нь биологи, биохими гээ л салбарууд байж байдаг. Био талынхан бол Монголд харилтгүй гэж хэлэх хүмүүс байна шүү дээ. Цаана физик гээ л... ФИзик дотроо түм бум сална, цөмийн, квант гээд за эдгээр нь онол талдаа гэхэд, механик, электрон цахилгаан гээд үйлдвэр талын инженерүүд харьж ирээд юу хийх вэ гэдэг асуулт. Магадгүй үлийгээ хийж ийм мэргэжил сонгосон юм гэж болох гэвч, хуульч эдийн засагчидаас ч илүү улс орны хөгжилийн түлхүүр бол инженерүүд шүү дээ. Инженерчлэлийн хэт цахиваас хөгжилийн гал бадрана.

Монгол оронд хөгжил дэвшил, сайн цагыг авчирцгаая!

Япон орон

Япон орон нь дөрвөн том арлаас бүтнэ. Хойноос нь нэрлэвэл Хоккайдо, Хоншюү, Шикокү, Кюүшү гэх. Хоккайдо арал гэх юм бол Улаанбаатарчуудын маань мэдэх Саппоро хот билээ. 1-р хорооллын саппоро худалдааны төв, Японы Саппоро хот хоёрын хэн нь хэнээсээ нэр зээлчивээ. (хэхэ наргиа) Хоншюү арал хэмээвээс Тоокёо, Оосака, Кёото, Хирошима гэх зэрэг алдартай хотууд байрлах хамгийн том арал юм. Шикокү хэмээвээс юугаараа алдартайг би сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ Хоншюү арлын чанх дор оршдог. Кюүшү арал хэмээвээс Сумогын Кюүшү башё, Фүкүока хотоор мэдэх байх. Харин арлуудаасаа нилээн алслагдсан жижигхэн арал байдаг агаад түүнийг Окинава гэнэ. Окинава арал нь томоохон арлуудаасаа нилээд зааглагдсан тул, хэл яриа, соёл зан заншил нь ч ихээхэн өөр. Дуу, шүлэг нь Хятадтай төстэй ч юм шиг гэхдээ томоохон ялгаа байж л таараа байх. Окинава арлын гайхамшиг бол арлын байгалын үзэсгэлэн бөгөөд, цэнхэр далай, ногоон байгаль тэнд тун сайхан өнгө зохицол агуулаад оршин байдаг гэх. Хэзээ нэгэн цагт үзэх юмсан даа гэж боддог доо. Өмнө нэг дууны үг орчуулах гэж оролдоод тавьсан нь энэ арлын тухай дуу юм. За тэгээд Япон орны талаад яриагаа цаашлуулбаас хүн ам нь 127,767,994 гэнэ. Ойролцоогоор 128 сая хүн амтай. Насаар нь хүн амын тоог нь харваас
33 настан 2,015,000
56-59 настан 8,873,000
90-ээс дээш настан 1,153,000
байдаг юм байна. Тэгэхээр Япон орон хөгшин орон боллоо гэж хэлэгдэх нь аргагүй биз. Мөн удахгүй 40-60 настангууд тэтгэвэрт гархад хэн тэдний тэтгэврийн мөнгийг татвараараа төлөх вэ гэх асуудал тулгараад байгаа. Нэмэр дээр нэрмээс гэгчээр дэлхийн эдийн засгийн хямралаар ажлын орон тоо эрс цөөрөөд ажил дээр гарах насанд хүрсэн залууст ажлын байр цөөрсөөр. Гаднаас нь хархад том хүчирхэг, баян харагдах атлаа тулгамдаж байгаа асуудал нь жижиг буурай орноос ч хүнд байдаг бололтой.
Амжиргааны түвшин өндөрсөх тутам, хэрэглээ ихсэж, бүтээгдэхүүний үнэ өсөх. Харин ямарваа нэгэн хямрал болход ирж буй цохилт нь улам хүнд тусах. Эдгээр бэрхшээл дээр мөн зайлшгүй нэмэгдэх асуудал бол хятад, энэтхэг, вьетнам зэрэг орны инженерийн хөгжил билээ. Япон бараа гэвээс чанартай бараа хэмээн сонсогддог байсан үе хэдийнээ өнгөрч энэ тэнцүү өрсөлдөж чадах орнууд гарч ирсээр, гэвч тийм хэмжээнд хүргэж өгсөн орнуудын тоонд Япон өөрөө нилээн дээгүүр зогсож байгаа. Учир нь хямд ажиллах хүч, татвар бага гэх зэргээр өөр орнуудад үйлдвэрээ байгуулж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсны сүүдэртэй тал нь ч гэхүү дээ. Япон оронд байгалийн баялаг гэх зүйл бараг үгүй. Байсан аа хэрэглээд дууссан, одоо үлдсэн зүйлс нь хэрэглэж болохгүй ой мод зэрэг устгаж үл болох баялаг үлджээ. Тиймээс ч Япон орны баялаг нь "Иргэд" нь өөрсдөө юм. Тэдний ухаанаас урган гарсан, инженерүүд нь эх орноо тэжээдэг. Гэвч өрсөлдөөн ширүүсэж байна тэд цаашид хэрхэн гэдэсээ тэжээх нь асуултын тэмдэг болж.

Энэхүү орны залуус нь ихээхэн моод хөөх бөгөөд үүний харах гэж хайх ч шаардлага үгүйгээр Тоокёо хотоор алхахад л андашгүй. Үсээ янз бүрээр будсан, уранхай тасархай эрээн мяраан даавуу нөмөрсөн залуус ба костюм өмссөн компаны ажилчид бол Японы өнөөгийн имиж бизээ. Том хотууд нь азийн соёлыг барууны соёлтой хольсон тэр гэхийн тэмдэггүй шинэ маягаар амьдрах, гэхдээ өөрийн орны соёл, үнэт зүйлсээ хамгаалж авч үлдэж үндэсний гэх утгаар нь улам дэлгэр болгон хөгжүүлж чаддаг. Үүний гол түлхүүр нь эртнээс түүх, судар шаштирт энэ бүхнээ бичиж тэмдэглэж байсанд учир нь байх шиг. Мэдээж хүнээс хүндээ дамжуулан өвүүлэх аугаа ухаан ч байдаг биз.

Япон хүн ямар шашин шүтдэг вэ?
Япон оронд буддизм, бумбын шашин, христ, үндэснийхэн шашин "Шинто" голчлон байх. Гэвч Япон хүн гэрлэхдээ христийн шашны барууны хуримаар хуримлаж, цагаан сар зэрэг баяраараа Шинто шашны сүмдээ залбирал үйлдэн, насан эцэслэсэн нэгнээ Буддын шашны зан үйлээр оршуулах. Ямар шашинг шүтдэгийг дээр буй бурхад л өөрсдөө мэдэх биз.

За ингэсгээд өндөрлийдөө. 2009-04-16

Хятад хэл

Энэ жилээс хятад хэл үздэг болсон. Өөрийн хүсэл сонирхолоор бус заавал судлах хичээлд орсон учир. Эхэндээ хятад хэл үзнэ гэхээр нэг л тиймхэн санагдаад байсан. Хичээл орох дөхөх тусам инээд хүрээд, би хятад хэл сурж байна, тэгээд хятадаар ярих гэж оролдож байна гэхээр хэхэ. Хичээл эхэлснээс хойш бол харин ч сонирхол татаад хийх янзтайдаг шүү. Багш маань хятад хүн. Бээжинд төрж өссөн Хан үндэстэн гэх агаад надаар заалгах энэ жилдээ ихийг сурж авахыг хичээгэрэй яагад гэвэл би бээжинд өссөн учираас бээжингийн хятад хэлээр ярьдаг учир хэмээн тайлбарласан. Хаа очиж төрөлх хэлээ гадаад хүмүүст зааж буй учир ажилдаа сонирхолтой, идэвхтэй юмаа. Би ч гэсэн хэн нэгэн харийн хүнд Монгол хэл заах юмуу надаас Монгол хэл заагаад өгөөч гэх юм бол дуртай л байх боловуу.

Хятад хэлний өгүүлбэрийн бүтэц нь англи хэлтэй төстэй тал байх юмаа. Мөн ханз үсэг хэрэглэдэг учир Япон байгаа над шиг хүнд хятад хэл үзэхэд зарим хүндрэл нь бага тусах гэх мэт. Хамгийн ядаргаатай санагдсан тал нь ганц "а" л гэхэд 20 төрөл болчихоор урам хугарах юм. Дуу авиагаа дээш нь доош нь савлуулж дуудсаар байгаад ихээ цэвэр хятад дуудлагаар өөр хэлийг ч ярьж мэдэх бололтой хэхэ. Бас нэг сонирхолтой зүйл нь
-Би уудаг цай. (Би цай уудаг)
-Чи уух цай уу? (Чи цай уух уу?)
-Чи уух юу вэ? (Чи юу уух вэ?)

Англи хэлэнд What .... хэмээн өгүүлбэр асуудаг бол, Хятад хэлэнд асуух зүйлийнхээ оронд асуух үгээ зүүгээ л асуудал болчдог юм байна. Хүн амьтнаас дуулаад байхад Хятад хэлний анхан шат амархан ч цаашаа ихээхэн хүндэрдэг гэх. За юу ч гэсэн сураад явж л байя хаа хүрээд зогсох нь үзнээ.

Эрээвэр хураавар

Шинэ хичээлийн жил эхэллээ. Сакура цэцэглээд унаж эхлэхтэй хамт л эхэллээдээ. Энд ирсээр хоёр жил болжээ. Шинэ хүнтэй танилцахгүй л бол хэдэн жижүүрийн асуултнуудаас салж амарж байна даа. Дасаж байна уу? Яагаад Японд ирсэн бэ? Чи Монголын хаана амьдардаг вэ? Японы юу нь хамгийн их таалагддаг вэ? Ирээд хамгийн түрүүн гайхсан зүйл? гэх мэт.. Анхны уулзаж байгаа хүмүүс Монгол гэдгийг маань сонсоод Чингис үгүй бол Асашёорюү хэмээн уулга алддаг. Ер нь бол Асашёорюү овогтой болсон гэхэд болно доо. Хоёр жил бол урсаад л өнгөрдөг цаг хугацааны нэгээхэн хором, гэвч туулж байх явцад асар олон зүйл өрнөж байдаг. Эргээд дурсахад сайхан муухай, ашигтай ашиггүй олон л юм ажиглагдана. Энэ хоёр жилд хүн хувьсан өөрчлөгдөж байдаг жамаараа өөрчлөгдсөн л байгаа. Зөв зүйтэй тал руу юу? буруу тийшээ будаа тээж байна уу? Үнэндээ буруу зөв гэж төгс ялгах арга ухаан байхгүйгээс л хойш хүн хүнээрээ, өөрөөрөө байхаас сайхан зүйл гэж юу байхав. Гэвч байгаа газраа дасан зохицдог уусдагаас хойш зан төрх ч энэ амьдарж буй газартаа улам ойртож буйг мэдрэх юм. Гэвч анхнаасаа энэ бүхнийг үзэж туулна, мэдэж боловсроно гэж ирсэн болохоор зам урт ч бай богино ч бай туулах л ёстой гол нь чанартай чансаатай байх хэрэгтэй. Монгол хүн хоёр зуун хужаатай тэнцэхүйц амьдрах ёстой. Буцах цаг нэг л өдөр ирнэ. Тэр цагт нүүр улайхгүй л байхсан. Тэр цагт ээ халаг арай л бага юм хийж, сурч авчдээ гэж бодохгүй байхсан. Хаяа харьчихмаар санагдах юм. Гэвч мөрөөдөл тээж зорилго өвөртөлж ирснээ санахаар буцаж даанч чадахгүй нь харилаа ч одоо үнэндээ очоод юу хийхээ мэдэхгүй байна. Тэнд ч сургуульгуй энийгээ ч хаячихаар. Зах дээр тэрэг түрэх гэж 2 жил энд байсан биш дээ. Хатуужил сууж байна уу? Улам нялхараад байна уу? сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ нас нь өөрөө дээшээ явдаг юм болохоор бодож санаж байгаа зүйлс нь овоо өөрчлөгдөөд л байх шиг байна. Саяханаас Кармазовын хөвүүдийг барьж уншлаа. Уул нь дээр авсан ч нэг л халгаад байсан. Сая амралтаараа уншиж үзлээ. Аймшигтай юм... Достоевский агуу юм даа гэж бодлоо. Нээрээ тэгж бодсон шүү. Тэр зохиолын хоорондын уялдаа хамаарал, дүрүүдийн зан төрх, өөрийхөө санааг хэрхэн гаргаж байгаа нь бурхан, чөтгөр хоёрыг хэрхэн хатгаж байгаа нь үнэхээр эргэлзүүлмээр хорвоод итгэл алдууруулам, гэхдээ араас нь тайлал нь явна. Гэхдээ л сэтгэлд нэг л шархтай.. Бодолтой, эргэцүүлэлтэй. Сэтгэл тарчлаасан тийм л роман. Лав нэг унших хангалтгүй санагдсан. Уран зохиол гэхээсээ сурах бичиг шиг доогуур нь харандаагаар зураад дараа нь дахин харж дахин тунгаах тийм ном байна лээ. Хайр дурлал, атаа жөтөө, хүсэл сонирхол, шунал энэ амьдралын эрээн бараан бүгд л балансаасаа гарвал юу болдогыг харуулсан "Давсын тааруулах" гэдэг агуу ухаан юмдаа. Достоевский христийн бус буддын шашинтан байсан бол юу бичих байсан болоо? Яаж диваажинг тамтай нь яллах байсан бол? Энэ ном яг л хар тамхи шиг уншаад явахаар амьдралыг тэгж харчихгээд хэнд ч итгэмгүй болчихоор.. заза дуусгая. Урдах хичээлээ хийе. Бурхан чөтгөр хоёр байдгаараа байж л байна. Хүлээж л бай!

Соёлжихуй (2)

Монгол хүнийг соёлгүй бүдүүлэг хэмээн хэлэх нь дэндүү доромжилсон хэрэг билээ. Бусадтай харьцуулахуй бид давгүй болоцсрол, соёлтой улс шүү дээ. Гэвч хэнтэй юугаар харьцуулж жишиж буйгаас ихээхэн зүйлс шалтгаална. Африкийн өлсгөлөнд буй улс оронтой харьцуулах аваас мэдээж Монгол хөгжил, соёлоороо өндөр ч Америк, Япон, Герман, Франц гээд явбал хэр болоо? Мэдээж гар утас, компютер, интернэт гэвэл бид хойно нь хоцорхооргүй ч нийгэмшил, хот нийслэлдээ амьдарч буй арга, байгалтайгаа харьцах харьцаагаараа хэдийнээ хойно хоцоржээ. Үүний дээр техник тэхнологи, инженэрийн чиглэлийн судалгааг бол харьцуулашгүй хойно билээ. Нийгмээрээ дэвшилд хүрэхийн тулд, бүгдийн тэгш эрх, хэн нэгэн нь хэн нэгэнд шууд садаа болохооргүй, эрхэнд нь халдашгүй байлгаж чадах хууль хэрэгтэй. Хэнд ч ойлгомжтой энэхүү зүйлийг бид өнөөг хүртэл хийж чадаагүй л байна. Баабар өөрийн бичсэн нийтлэлүүддээ энэ талаар хувийн дүгнэлтээ хийсэн байдаг нь Монгол орон 20 зуунаас үсрэнгүй хөгжиж байна. Бүгдийг тэгээс эхэлсэн учир ийм садаа бэрхшээлүүд тулгардагаараа тулгарна харин гарах гарц нь хийгээд л байна, алдаа л байна энэ бүгдийн үр дүнд зөв шийдэлийг олж харна гэх утгатай байдаг. Энэ нь яах аргагүй зөв ч миний хувьд арай өөр үзэл бодолтой. Бидний өмнө алхаад явж буй улс орнууд байхад бүгдийг өөрийн гараар хийж үзэж байж ухамсарлах нь арай мулгуу мэт. Дүү нь ахынхаа сүүлд төрсөнөөр зулай дээр нь гишгэж дээш мацдаг, өөрөөр хэлбэл ахынхаа цуглуулсан туршлага дээр үндэслэн илүү дээш гарах ёстой. Бид ч хөгжингүй эдгээр орнуудыг сайтар судалж богино дөт замаар хөгжилрүү хүрэх хэрэгтэй.

Гэвч хөгжил дэвшил гэгч маань юусан билээ? Хөгжингүй орнуудад алдаа эндэгдэл, засах залруулах зүйлс байсаар байна. Бид энэ бүхнийг засаж өөрсөддөө шингээж авахын сацуу, арав, хорин жилийн дараа Макдоналд идэж Кола уудаг, таргалалттайгаа тэмцсэн ард түмэн болох нь зөв үү. Япон, Солонгосоор жишиг хийвээс хүссэн хүсээгүй Хятадын соёлын нөлөө орж ирнэ, Күнзийн сургааль, хятад зан заншил нэвтрэх суурь тавигдах боломжбий болчих аюултай. Бид Монгол гэсэн дархлааг хэрхэн бий болгох вэ?

Юуны өмнө түүхээс суралцах зүйл их бий. Бага дунд сургуулийн сурагчидад үнэн бодит түүхийг, маш ойлгомжтой үлдэцтэйгээр сургамаар байна. Харин үүнийг заах боловсон хүчин нь Монголд хэр байгаа вэ? Шууд хэлчий цөөн хэдэн багш нарыг эс тооцуул дийлэнх нь элэг авмаар нөхөд байдаг. Хэзээ энэ багш гэдэг ажилаас болиод олон улсын байгууллагт цэвэрлэгч хийх вэ гэсэн бодол толгойд нь эргэлдэж байна. Монгол орон багш гэдэг мэргэжилийг ингэж үнэлж байгаа хэрэг. Багшийн цалин хүн амьдарч болох бололцоотой байсан бол багш болохын тулд өрсөлдөөн явагддаг байх биз. Харин тэр өрсөлдөөнөөс чадалтай багш нар Монголын ирээдүй болсон сурагч нарт чадалтай мэдлэг түгээх байсан бизээ.

Ерөнхийдөө Соёлжихуй гэсэн цуврал бичлэгүүдээрээ юу хэлэх гээд байгааг минь ойлгосон байх.
Үндсэн чиглэлүүд нь Шашин, Нийтийн соёл, Үнэт зүйл, Боловсрол хэмээн бичье гэж санаж байна. Эдгээр сэдэвүүд дотор заавал нэг санааг хамтад нь тунгааж явахыг хүсэх байна. Энэ нь Монгол соёл эдгээрийн алинд ч шингэсэн байх үзэл юм.

Нийтийн соёл

Б.Цэнддоо гуайн "Соёлын довтолгоо" хэмээх номонд Нийтийн соёл хэмээх агуулга маань үндсэндээ гарсан байсан. Энэхүү номыг заавал уншихыг санал болгох байна. Энэхүү номны хоёр дахь ном Соёлын довтолгоо 2-т (53-р тал) Лувсанвандангийн гоо зүй хэмээх хэсэг буй. Үүнд нийгэмшихээс өмнө "Дамчайравжаагийн цагаан толгой", харин нийгэмшиж буй суурин Монголчуудад Лувсанвандангийн гоо зүй хэмээх ном гарч байжээ. Магадгүй өнөөгийн Монголчуудад ийм хэлбэрийн ном хэрэгтэй ч байж мэдэх. Гудамжин шүлсээ хаяж, шээж, суусан автобусныхаа сандалд бохио наасаар буй Улаанбаатарын иргэдэд хотын соёлыг хэрхэн түгээх нь одоо тулгамдаад байгаа асуудал яах аргагүй мөн билээ. Өөрсдийн биеэ өмөөрдөг нэг шалтгаан бол саяхан бид мал маллаад явж байсан учир, малын бэлчээр дээрээс хариад бие засах нь утгагүй. Хэрэглэж байсан зүйлс нь бүгд натурал тул, ялгарч буй хог нь ч натурал байсан гэдэг. Гэвч бид суурьшаад 90 жил, Ардчилсан нийгэмруу шилжээд 20 жил болох гэж байна. Бид гаднаас хээнцэр чамин хэрэглээний бараа, үнэтэй бараа оруулж ирсэн ч зөв зүйтэй хэрэглэх соёлыг өөрсөддөө өөриймшүүлж чадсангүй. Өөрөөр хэлбэл i-pod барьж бенз унасан, виски уудаг малчин түмэн мэт. Хөдөөнөөс орж Улаанбаатарт ирсэн хүн хотын соёлоос эмээж, тэр соёлыг хүндэтгэн дагах ёстой байтал, урсан орж ирж буй шинээр суурьшигчид маань шинэ "Соёл" буй болгон амьдарч байна. Социализмын үед төлөвшсөн жинхэнэ "Хотын иргэд" одоо хэдийнээ нас нь 50 гараад, хотын утаанаас дайжин лагерлуу шилжжээ. Өнөөдөр Монгол улсын иргэд Монгол орны эзэн нь байж чадахаа байж. Улаанбаатар хотын иргэд нь хотын иргэн шиг байж чадахгүй байгаа нь гашуун үнэн.

Нийтийн дунд биеэ авч явах, гудамжинд санамсаргүй мөргөлдчөөд уучлал эрэн өнгөрөх бус, хар яр хийн заамдалцан нэгийгээ үзэж, эрээнээс авчирсан хувцасаа уралцах нь энүүхэнд. Үйлчилгээний соёлын талаар ярихад ч хүнд. Нийгэмд биеэ авч явах нь ядаж л хувцасаа цэвэр авч явах, идэж уугаас эхтэй билээ. Цагаан хувцас өмсөөд гарахын аргагүй, хотын шороо, бусдын хиртэй хувцасанд арчигдсаар орой гэртээ харихад даанч урамтайсан. Элдэв амт шимттэй хоол идчээд амны үнэрээ арилгалгүй бусадтай хэрэлдэн шүлсээ үсчүүлэх нь төвөгтэй. Хувцаслалт, нүүрээ будах бүхий л соёлыг зөв утгаар нь оруулж ирэхсэн. Нэг хэсэг хүүхдүүд үсээ будах шинэ соёл орж ирсэн ч бүгд нэг л өнгөөр будан, золбин шар нохдоосоо ялгагдахгүй болсон билээ. Харин явж явж гудамжны хүүхдүүдэд хүрээд энэ соёл зогсжээ. Буянгын Жаргалсайхан гуай сонгуульд нэр дэвшчээд сонгогч нартаа үсээ шампунаар угаагаад дараа нь ангижруулагчаар зайлах хэрэгтэй хэмээн илтгэл тавьсан нь хэтэрхий инээдмийн хэрэг ч зөвтгөх зүйлс ч бас бий. Наанадаж охид бүсгүйчүүд маань нүүрэн дээрээ энгэсэг түрхэж байна хэмээн гипсдсэн мэт болгодог нь бас л ярилцах л асуудал. Хэдийгээр нүүр будахын үнэн мөн чанарыг мэдэхгүй ч гол нь будаагүй мэт будах нь хамгийн төгс гэдгийг нэг муу юм ухаараад байгаа. Нийтийн соёл хэмээх нь нийтийн дунд биеэ авч явах соёлоос гадна, мөн чанар нь өөрийгөө хүндэтгэх соёл билээ.