Соёлжихуй (2)

Монгол хүнийг соёлгүй бүдүүлэг хэмээн хэлэх нь дэндүү доромжилсон хэрэг билээ. Бусадтай харьцуулахуй бид давгүй болоцсрол, соёлтой улс шүү дээ. Гэвч хэнтэй юугаар харьцуулж жишиж буйгаас ихээхэн зүйлс шалтгаална. Африкийн өлсгөлөнд буй улс оронтой харьцуулах аваас мэдээж Монгол хөгжил, соёлоороо өндөр ч Америк, Япон, Герман, Франц гээд явбал хэр болоо? Мэдээж гар утас, компютер, интернэт гэвэл бид хойно нь хоцорхооргүй ч нийгэмшил, хот нийслэлдээ амьдарч буй арга, байгалтайгаа харьцах харьцаагаараа хэдийнээ хойно хоцоржээ. Үүний дээр техник тэхнологи, инженэрийн чиглэлийн судалгааг бол харьцуулашгүй хойно билээ. Нийгмээрээ дэвшилд хүрэхийн тулд, бүгдийн тэгш эрх, хэн нэгэн нь хэн нэгэнд шууд садаа болохооргүй, эрхэнд нь халдашгүй байлгаж чадах хууль хэрэгтэй. Хэнд ч ойлгомжтой энэхүү зүйлийг бид өнөөг хүртэл хийж чадаагүй л байна. Баабар өөрийн бичсэн нийтлэлүүддээ энэ талаар хувийн дүгнэлтээ хийсэн байдаг нь Монгол орон 20 зуунаас үсрэнгүй хөгжиж байна. Бүгдийг тэгээс эхэлсэн учир ийм садаа бэрхшээлүүд тулгардагаараа тулгарна харин гарах гарц нь хийгээд л байна, алдаа л байна энэ бүгдийн үр дүнд зөв шийдэлийг олж харна гэх утгатай байдаг. Энэ нь яах аргагүй зөв ч миний хувьд арай өөр үзэл бодолтой. Бидний өмнө алхаад явж буй улс орнууд байхад бүгдийг өөрийн гараар хийж үзэж байж ухамсарлах нь арай мулгуу мэт. Дүү нь ахынхаа сүүлд төрсөнөөр зулай дээр нь гишгэж дээш мацдаг, өөрөөр хэлбэл ахынхаа цуглуулсан туршлага дээр үндэслэн илүү дээш гарах ёстой. Бид ч хөгжингүй эдгээр орнуудыг сайтар судалж богино дөт замаар хөгжилрүү хүрэх хэрэгтэй.

Гэвч хөгжил дэвшил гэгч маань юусан билээ? Хөгжингүй орнуудад алдаа эндэгдэл, засах залруулах зүйлс байсаар байна. Бид энэ бүхнийг засаж өөрсөддөө шингээж авахын сацуу, арав, хорин жилийн дараа Макдоналд идэж Кола уудаг, таргалалттайгаа тэмцсэн ард түмэн болох нь зөв үү. Япон, Солонгосоор жишиг хийвээс хүссэн хүсээгүй Хятадын соёлын нөлөө орж ирнэ, Күнзийн сургааль, хятад зан заншил нэвтрэх суурь тавигдах боломжбий болчих аюултай. Бид Монгол гэсэн дархлааг хэрхэн бий болгох вэ?

Юуны өмнө түүхээс суралцах зүйл их бий. Бага дунд сургуулийн сурагчидад үнэн бодит түүхийг, маш ойлгомжтой үлдэцтэйгээр сургамаар байна. Харин үүнийг заах боловсон хүчин нь Монголд хэр байгаа вэ? Шууд хэлчий цөөн хэдэн багш нарыг эс тооцуул дийлэнх нь элэг авмаар нөхөд байдаг. Хэзээ энэ багш гэдэг ажилаас болиод олон улсын байгууллагт цэвэрлэгч хийх вэ гэсэн бодол толгойд нь эргэлдэж байна. Монгол орон багш гэдэг мэргэжилийг ингэж үнэлж байгаа хэрэг. Багшийн цалин хүн амьдарч болох бололцоотой байсан бол багш болохын тулд өрсөлдөөн явагддаг байх биз. Харин тэр өрсөлдөөнөөс чадалтай багш нар Монголын ирээдүй болсон сурагч нарт чадалтай мэдлэг түгээх байсан бизээ.

Ерөнхийдөө Соёлжихуй гэсэн цуврал бичлэгүүдээрээ юу хэлэх гээд байгааг минь ойлгосон байх.
Үндсэн чиглэлүүд нь Шашин, Нийтийн соёл, Үнэт зүйл, Боловсрол хэмээн бичье гэж санаж байна. Эдгээр сэдэвүүд дотор заавал нэг санааг хамтад нь тунгааж явахыг хүсэх байна. Энэ нь Монгол соёл эдгээрийн алинд ч шингэсэн байх үзэл юм.

Нийтийн соёл

Б.Цэнддоо гуайн "Соёлын довтолгоо" хэмээх номонд Нийтийн соёл хэмээх агуулга маань үндсэндээ гарсан байсан. Энэхүү номыг заавал уншихыг санал болгох байна. Энэхүү номны хоёр дахь ном Соёлын довтолгоо 2-т (53-р тал) Лувсанвандангийн гоо зүй хэмээх хэсэг буй. Үүнд нийгэмшихээс өмнө "Дамчайравжаагийн цагаан толгой", харин нийгэмшиж буй суурин Монголчуудад Лувсанвандангийн гоо зүй хэмээх ном гарч байжээ. Магадгүй өнөөгийн Монголчуудад ийм хэлбэрийн ном хэрэгтэй ч байж мэдэх. Гудамжин шүлсээ хаяж, шээж, суусан автобусныхаа сандалд бохио наасаар буй Улаанбаатарын иргэдэд хотын соёлыг хэрхэн түгээх нь одоо тулгамдаад байгаа асуудал яах аргагүй мөн билээ. Өөрсдийн биеэ өмөөрдөг нэг шалтгаан бол саяхан бид мал маллаад явж байсан учир, малын бэлчээр дээрээс хариад бие засах нь утгагүй. Хэрэглэж байсан зүйлс нь бүгд натурал тул, ялгарч буй хог нь ч натурал байсан гэдэг. Гэвч бид суурьшаад 90 жил, Ардчилсан нийгэмруу шилжээд 20 жил болох гэж байна. Бид гаднаас хээнцэр чамин хэрэглээний бараа, үнэтэй бараа оруулж ирсэн ч зөв зүйтэй хэрэглэх соёлыг өөрсөддөө өөриймшүүлж чадсангүй. Өөрөөр хэлбэл i-pod барьж бенз унасан, виски уудаг малчин түмэн мэт. Хөдөөнөөс орж Улаанбаатарт ирсэн хүн хотын соёлоос эмээж, тэр соёлыг хүндэтгэн дагах ёстой байтал, урсан орж ирж буй шинээр суурьшигчид маань шинэ "Соёл" буй болгон амьдарч байна. Социализмын үед төлөвшсөн жинхэнэ "Хотын иргэд" одоо хэдийнээ нас нь 50 гараад, хотын утаанаас дайжин лагерлуу шилжжээ. Өнөөдөр Монгол улсын иргэд Монгол орны эзэн нь байж чадахаа байж. Улаанбаатар хотын иргэд нь хотын иргэн шиг байж чадахгүй байгаа нь гашуун үнэн.

Нийтийн дунд биеэ авч явах, гудамжинд санамсаргүй мөргөлдчөөд уучлал эрэн өнгөрөх бус, хар яр хийн заамдалцан нэгийгээ үзэж, эрээнээс авчирсан хувцасаа уралцах нь энүүхэнд. Үйлчилгээний соёлын талаар ярихад ч хүнд. Нийгэмд биеэ авч явах нь ядаж л хувцасаа цэвэр авч явах, идэж уугаас эхтэй билээ. Цагаан хувцас өмсөөд гарахын аргагүй, хотын шороо, бусдын хиртэй хувцасанд арчигдсаар орой гэртээ харихад даанч урамтайсан. Элдэв амт шимттэй хоол идчээд амны үнэрээ арилгалгүй бусадтай хэрэлдэн шүлсээ үсчүүлэх нь төвөгтэй. Хувцаслалт, нүүрээ будах бүхий л соёлыг зөв утгаар нь оруулж ирэхсэн. Нэг хэсэг хүүхдүүд үсээ будах шинэ соёл орж ирсэн ч бүгд нэг л өнгөөр будан, золбин шар нохдоосоо ялгагдахгүй болсон билээ. Харин явж явж гудамжны хүүхдүүдэд хүрээд энэ соёл зогсжээ. Буянгын Жаргалсайхан гуай сонгуульд нэр дэвшчээд сонгогч нартаа үсээ шампунаар угаагаад дараа нь ангижруулагчаар зайлах хэрэгтэй хэмээн илтгэл тавьсан нь хэтэрхий инээдмийн хэрэг ч зөвтгөх зүйлс ч бас бий. Наанадаж охид бүсгүйчүүд маань нүүрэн дээрээ энгэсэг түрхэж байна хэмээн гипсдсэн мэт болгодог нь бас л ярилцах л асуудал. Хэдийгээр нүүр будахын үнэн мөн чанарыг мэдэхгүй ч гол нь будаагүй мэт будах нь хамгийн төгс гэдгийг нэг муу юм ухаараад байгаа. Нийтийн соёл хэмээх нь нийтийн дунд биеэ авч явах соёлоос гадна, мөн чанар нь өөрийгөө хүндэтгэх соёл билээ.

Меламин

Өнөөдөр мэргэжилтэйгээ жаахан холбоотой мэдээллээр орчуулга хийе гэж саналаа. Таалагдах эсэхийг мэдэхгүй л байна. Сая нэг хэсэг меламин гэж сандаргасан асуудлын талаар. Химийн нэршилүүдийн заримыг Монгол хэлээр мэдэхгүй байсан болохоор латин үсгээр нь биччихлээ.

Chemistry сэтгүүл 12 сарын дугаар 16-17тал (Япон хэл дээрээс орчуулав.)

Меламин хольсоныг хэрхэн мэдсэн бэ?

2007 оны эхээр Америкад 1500 гаруй тэжээвэр муур, нохой үхсэн асуудал үүсжээ. Нарийвчлан шалгахад Хятадын нэгэн үйлдвэрт тэжээвэр амьтны тэжээлд меламин хольсон байж. ҮҮнээс болж Америкад муур нохой, хүн ч хордож болзошгүй хэмээн үзэж арга хэмжээ авч эхэлжээ.

2008 оны зун Хятадад хуурай сүүгээр найруулсан тэжээл уусан нялх хүүхэд нас барж, хордлого авсан хүүхдүүд ч ихэссэн байна. Хордсон хүүхдийн тоо өдрөөс өдөрт нэмэгдэж 2008 оны 10 сарын 7 нд Хятад улс даяар мэдээлэгдсэнээр 6 хүүхэд нас барж, 54000 хүүхэд хордлого авчээ.
Мөн меламин агуулагдах хуурай сүү нь Хонконг, Тайванруу хүртэл экспортлогдсон байна. Швейцарийн Nestle компаний бүтээгдэхүүн Хятадын меламин агуулагдах хуурай сүүг хэрэглэсэн болох нь мэдэгдэж, олон орон Хятадаас хуурай сүү импортлохоо хорьсон байна. Мөн Япон, Америкад ч мөхөөлдөс амттаны орцонд Хятадын хуурай сүү хэрэглэж байснаас шинжилгээ хийхэд Меламин илэрчээ.
Дэлхийн 50 гаруй оронд экспортлогддог Хятадын алдартай чихэр болох White Rabbit Creamy Candy-д ч меламин агуулагдаж байгаа нь тогтоогдсон байна.

Меламин гэж ямар бодис вэ?

Ди амидын молекул (CH2N2) 3 холбогдсон бодис юм. IUPAC нэршил 1,3,5-triazine, 2,3,6-triamine. Усанд уусах чанар өндөр.(20 градуст 3.1гр/литр)
Меламин нь формальдегидтай (HCHO) холиход галтогооны ширээ, номын тавиур, тавар зэрэг хийхэд хэрэглэгдэх материал болно. Мөн бэх, бордоонд ч хэрэглэгддэг.


Яагаад меламинийг хольсон бэ?

Уураг нь амин хүчлээс бүрэлддэг. Харин амин хүчил нь молекулдаа азотын (N) атом агуулдаг. Тиймээс уурагын эзлэх хувийг азотын агууламжаар хэмждэг байна. Сүү сүүн бүтээгдэхүүнд Лактоз (Lactose) болон уураг байдаг. Лактизод азот агуулагддаггүй тул, азот ихээр агуулагдах сүүнд уурагын хэмжээ их гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл Меламиний бүтцийг харахад (C3H6N6) азотын атом 6 ширхэг буй учир, сүүнд меламин холиход, сүүнд уураг их хэмжээгээр агуулагдаж буй мэт ойлгогдоно.
Түүнчлэн тухайн компаний эзэн нь хэлж буйгаар өнөөг хүртэл сүүгээ гадагш экспортлох гэж оролдсон ч засгын газраас Уураг бага агуулагдах сүүнд зөвшөөрөл өгдөггүйгээс болжээ. Меламин холиод үзтэл азотын хэмжээ нь нэмэгдэж зөвшөөрөлөө авч чаджээ.

Меламинд ямар хортоу шинж чанар байдаг вэ?

Меламин LD50 3000мг/кг-аас их байхад ерөнхийдөө хоргүйтээ адил бодис юм. LD50-ын утга бага байхад хорны хэмжээ ихэсдэг байна.

Гэвч LD50 хэмжээс нь хүчтэй хор бий эсэхийг шалгах ара юм. Меламин нь дунд зэргийн хортой бодист ордог бөгөөд америкад үхсэн муур, нохойндоо задлан хийж үзэхэд беэ доторх эдүүд нь эрүүл, цус гарсан шинж тэмдэггүй байсан бөгөөд, харин бөөрөнд нь цагаан тунадас үүссэн байжээ. Тухайн бодисыг шинжлэхэд Меламин болон Cyanuric-н хүчил болох нь тогтоогджээ. Cyeanuric-н хүчил нь бе доторх бодисын солилцоогоор меламинаас үүсэж болох бодис. Нас барсан нялхасын задлан шинжилгээнээс мөн ижил үр дүн гарчээ.
Америк болон Японы сонинд нас барсан шалтгаан нь Бөөрөнд чулуу үүссэнээс хэмээн бичигдсэн байна.
Хэдийгээр чулуу үүссэн нь үнэн боловч хүнд үүсдэг бөөрний чулуунаас ялгаатай юм. Хүний бөөрөнд үүсэх чулуу нь фосфорын хүчилийн кальцийн давс, мочевин хүчлийн давс (? uric acid), Цистений давс, оксалик хүчлийн (HOOCCOOH) давс зэрэг олон төрөл байдаг. Мөн уурганд ч бий. Хэвийн үед хүний бөөрөнд чулуу үүсэж болох ч өвдөлт мэдрэгдэхээс, үхэх хэмжээнд хүрэх нь цөөн байдаг. Харин меламин хольсон хүнсний бүтээгдэхүүн, сүү зэргээс үхэх болсон шалтгаан нь меламин-cyanuric хүчлийн комплексоос бөөрөнд чулуу маш ихээр тундасжиж бөөрийг хэвийн үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болгосноос юм.

Бие дэхь бодисын солилцоогоор Меламин нь Cyanuric хүчил болно.

Меламин ба Cyanuric хүчил нь устөрөгчийн холбоогоор холбондож комплексжина.

Меламиний талаарх хууль?

Хятадын засгын газар меламин хольсон асуудлыг шалган, үүнд холбогдох 32 хүнийг баривчлаад байна. Мөн меламиныг хэмжих судалгаа хийж, 30 минутын дотор 2ppm шатны шинжилгээ хийдэг болжээ.

Америкад хүнсний бүтээгдэхүүнд 2.5ppm-ээс хэтрэхгүй байх, Европын холбооны орнуудад 3.0ppm, сүүнд 2.5ppm-ээс доош, Азид Тайван 0.05ppm, Хонконг 1ppm-ээс ихгүй байх гэсэн хууль гаргажээ. Хятадад харин хараахан хууль батлагдаагүй байна.
Мөн НҮБ-ээс хөхөөр хооллох нь хамгийн зөв сонголт хэмээн дэлхийн улс орнуудад уриалжээ.

Колорадогын их сургуулийн доктор Anthony T. Tu

Архины ширээ

Үйлчилэгчээ нааш ир захиалгаа өгье
Өөрт байгаа уйтгар гунигаа мөнгөтэйгээ өгье
Зуу зуун граммаар нь өнөөдөр би уухгүй
Зуунги амьдралаас залхаж байна шилээр нь авъя

Уй гашуу надад тохиолдсон юм биш ээ
Уурлаж бухимдаад шаналсан ч юм биш
Хайр сэтгэл минь бүтэлгүйтэн зүрх минь шаналсан ч биш
Хорвоо дэлхийгээс уйдаад ууж байгаа ч юм биш

Өнөөдөр цэлмэг байлаа та хараа биздээ
Өгөөмөр хорвоо сайхан ааштай байна мэдрэгдээ биздээ
Өөрийн чинь дэргэд суучих уу бүсгүй минь
Үгүй дээ би эхнэртэй таныг өдөх гэсэнгүй

Ярих хүн олдохгүйдээ танд дөхсөн юм биш
Яг саяхан найзуудаасаа зугтаад гараад ирлээ би
Яриангүй надад ямар нэгэн асуудал байхгүй Гэвч!
Яадгийм би өнөөдөр урвуугаар бүхнийг хийнэ

Хүн гэхээр л аз жаргалтай үедээ сүүдэр харахаа байчихдаг
Хөөр баясалтай байхаар зовлон шаналалыг мартчихдаг
Инээмсэглэл дүүрэн үедээ өвчинтэй нэгнээ анзаардаггүй
Ийм хувиа хичээсэн адгууснууд билүү

Тийм бол намайг хүний тооноос хасчих
Тэнэглэж байна гэж бодож байвал тоохоо байчих
Архины мухлагт орж ирсэн адгын архичин гээд бодчих
Ад зэтгэр үүгээр тэнүүчилж байна хэмээн сэтгэчих

Дутуу татсан тамхины иш, дундуур үлдээсэн хундага архи
Архины ширээн дээрээс амьдрал ямар харагддаг гээ
Хөгжил цэцэглэлт, эс бөгөөс ядуурал үгүйрэл үү
Үгүй ээ аль аль нь харагддаггүй юм

Өмхий самхай, зүүсэн баг, ядмагхан жүжиглэлт л харагддаг юм
Хамраа сөхөлт, хэтэвчээ хэмжсэн, хувиа хичээлт л үзэгддэг юм
Тиймээ би одоохондоо эрүүл, тэгээд агсамнаж байна
Тун удахгүй согтоно тэгэхээрээ хайраа илчилнэмз.

2009-2-22

Цаг хугацаа баримтлахуй

Энэхүү сонины хайчилбарыг орчуулах болсон нь шалтгаан нь тоймгүй олон юм. Өөрийн толгой дотор болж буй үйл явцыг цаасан дээр юмуу, өөрийн цахим ертөнцдөө тэр чигээр нь буулгана гэдэг амаргүй ажил аж. Тийм ч учираас надаа нөлөө үзүүлж буй зарим зүйлсийг тэр чигээр нь чадан ядан эх хэлрүүгээ хөрвүүлэх гэж оролдож сууна. Магадгүй бяцхан долгионоос том давалгаа үүсэхийг үгүйсгэх аргагүй. Монгол соёл, Улаанбаатар хот, Сэтгэгдэл, Дэлхийн дулаарал, энэ бүхэнд бага зэрэг бодлогширч асуудал шийдэхэд нь шинэ санаа олж чадахгүй ч өөрийн хүрээндээ энэ бүхнийг ойлгож, бусаддаа түгээх нь миний сонирхол гэх үү дээ. Надтай хамт бодоод үзэхийг та бүхнээс хүсье. Надтай хамт байгаарай.

Энэхүү хайчилбар нь Японы өдөр тутмын Майничи хэмээх сониний уншигчийн буланд ирсэн захиа юмаа.


"Гэнэт ярианд орох нь тийм ч таатай бус санагдана... Гудмаар алхахдаа цаг хугацаа үл хөдлөх мэт алгуурхан тун хойрго... <шууд> хэмээн хэлж буй нь нэг долоо хоногыг ч хэлсэн байж мэднэ... удаан, тайван японы амьдралын урсгал... цагаа тохируулсан нь хүн бүрийх өөр..." Мэйжигийн үед Японд ирж байсан Америк хүний бичсэн "Цаганд хойрго Япон улс" хэмээх номны хэсэг.
Одоо сонсоход чихэндээ итгэмээргүй ч Мэйжийн үейин Япон хүн тун аажуу тайван цаганд хойрго байсан бололтой. ...Энэ улсад ажил урагшлахгүй. Нэг цаг хоцрох нь ямарч асуудал биш. <Шууд> хэмээх үгний утга нь одоогоос шинэ жил хүртэлх хугацааг ч заасан байж болохуйц. Уурласан ч нэмэргүй... гэж Англи дахь Японруу зорчих гарын авлагад бичжээ. Энэхүү амар амгалан, тайван улс хэрхэн одооны цаг хугацаанд шахагдаж, дэлхийд цаг барьдагаараа нэртэй болсон талаарх түүхийг эртнээс нь авхуулаад өнөөг хүртэл өөрчлөгдсөн тухай савангийн дуурь шиг зүйлсийг та Нишимото гуайн номноос нарийвчлан уншиж болно.
Яагаад энэ талаар санаж бичих болвоо гэвэл саяхан Япон орон Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Аюулгүйн зөвлөлийг тэргүүлэх улсаар сонгогдлоо. (The chair country of the UN Security Council) Сонгогдсоны дараа Япон нь бусад орнуудад үндэсний үйлдвэрийн долгионоор өөрийгөө тааруулах чадвартай бугуй цагыг бэлэглэжээ. Цаг барьдагаас авхуулаад, тийм бус янз бүрийн орнууд цугларч хуралдах энэхүү НҮБ-н хуралд 15 минут орчим хоцрох нь олон байдаг аж. Харин манай орон энэ асуудалд ингэж анхаарал тавих нь зөв боловуу? Тиймээ энэ бол цаг барьдаггүй улс байснаас, цагыг чандлан барих болсон орноос өгч буй бэлэг юм.
"Цаг хугацаа бол энх тайван", 'Цаг хугацаа бол хүний амь нас" болох ч тохиолдол буй Аюулгүйн зөвлөл учир тэнд энэ санаа нь амжилт олбол сайнсан. Гэвч "Гэнэт ярианд орох нь" зөв зүйл мөн үү.

2009-02-20

Дэлхийн дүр төрхийг дахин бүтээх

Орчин цагийн газарзүйн шинжлэх ухаан үүсэх хүн төрөлхтөн дэлхийн үндсэн гадаад төрх нь одоогийнн төрхөөрөө байсаар ирсэн гэдэгт итгэдэг байсан. Барууны орнуудад дэлхийг 5000 жилийн өмнө үүссэн хэмээн боддог байсан. Гэвч геологичид дэлхийн газрын давхарга, чулуулгуудыг судлаад тэрбум жилийн өмнө дэлхий үүссэн хэмээн гайхам нотолгоог гаргаж иржээ. Өнөөдөр бид 4.5 тэрбум жилийн өмнө дэлхий үүссэн гэдэгт итгэдэг билээ.

Геологичид дэлхий дээрх эх газрууд эрт дээр үед нэгэн цогц бүхэл газар байсан хэмээн төсөөлж байна. Тэд тэр аварга том эх газрыг Пангей хэмээн нэрлэжээ. Маш урт хугацааны турш Пангей нь хэсэг хэсэг болон эвдэрч эх газрууд үүсжээ. Заримдаа эх газрууд нь эргэн нэгдэх тохиолдолууд ч байв. Жишээлбэл энэтхэгийн арал Антарктидийн нэгэн хэсэг байсан агаад хойд зүгт урссаар Азийн эх газартай мөргөлдөж түүний үр дүнд Гималай уулс үүсжээ.

Түүнчлэн газар зүйн хэд хэдэн суурь процессууд өөрчлөгджээ. Эдгээрийн нэг нь эх газрын нүүдэл, энэ нь эх газар удаанаар нүүх процесс. Нүүх үйл явцын онолыг Plate Tectonic гэнэ. Plate Tectonic-ийн онол нь Пангей хэрхэн эвдэрч эх газрууд болсон талаар тайлбарлаж чаддаг. Мөн томоохон процэсс нь Галт уулын дэлбэрэлт. Хавай арал нь галт уулын дэлбэрэлтээс үүсжээ. Мон Японы зарим арлыг энэ жишээнд дурдаж болно. Газар зүйн дүр төрхөд өөрчлөлт оруулдаг томоохон хүчин зүйлсийн нэгт яах аргагүй газар хөдлөлт ордог. Хэдийгээр газар хөдлөлт нь ихэвчлэн харьцангүй бага баллаар, цөөн тоотой байдаг ч саяханы Этопийн цөлд 2005 онд болсон газар хөдлөлтийн үр дүнд 60км урттай, 13 метр өргөн ангал буй болж геологичидийг гайхшруулсан байна. Тэдний нотолж буйгаар эцсийн үр дүнд нь шинээр тэнгис үүснэ гэж тооцоолж буй. Энэ нь магадгүй сая жилийн дараа ч газарзүйн өөрчлөлтийн урт удаан түүхийн хажууд сая жил бол богино хугацаа билээ.

Дэлхийн газар зүйн төрхөд өөрчлөлт оруулдаг бусад хүчин зүйлст цаг агаар, хүрээлэн буй орчин ордог. Ази, хойд Америкийн мөсөн гол нь мөстлөгийн үеэс хойш буй. Харин мөсөн гол нь хурдацтай хайлж буйн улмаас тэнгисийн түвшин ихсэж хуурай газар багассаар байна. Дэлхийн дулаарал болж энэхүү эффектэд жижиг улсууд болох Бангладеш, Голланд зэрэг орнуудад санаа зовох шалтгаан болж буй. Жижиг арал улс болох Фижи нь дэлхийн дулаарлыг зогсоохгүй бол үгүй болох ауюл нүүрлээд буй.

Саяханыг хүртэл газар зүйн өөрчлөлтийг байгаль өөрөө удирддаг байсан бол орчин цагт хүний үйл ажиллагааны үр дүнд дэлхийн дулаарал зэргээр хүрээлэн буй орчин өөрчлөгдөж, озоны цоорхой, байгаль тэнгисийн бохирдол дэлхийд ихээхэн муу нөлөө үзүүлж байна.
Бидэнд маш их хүч буй, бид өөрсдийн хүч бололцоогоо удирдаж сурч байгалиа аюулаас аварч дэлхийгээ хамгаалах хэрэгтэй.

２００９-２-２０ Орчуулав.

Улаанбаатар хотын иргэн бид

Би хаяа уялдаагүй хэсэг бодлоо өөрийн энэ орон зайдаа сараачихдаа ихэвчлэн Улаанбаатар хоттой холбоотой зүйлс байх. Арга ч үгүй биздээ тэр хотод төрж тэндээ өсөж томроод юмны жаал учир олоод ирэхийн цагт хүний нутагт ирсэн болохоор. Улаанбаатараас гарч үзээгүй байж байгаад ийшээ ирсэн гээд хэлчихэд үнэндээ хилсдэхгүй. Хөдөө айлд хонож үзээгүй, хонож үзсэн гэр нь жуулчны газрын Монгол гэр! Морь олигтой унаж чадахгүй, аа гэхдээ Монгол хүн гэсэндээ учиргүй мориноос айгаад байхгүй. Гэхдээ хэзээ ч би өөрийгөө голж байсангүй, зүхэж байсангүй. Монгол хөдөө ахуйгаас хол өссөн минь тухайн байдлаас л болсон хэрэг. Хөдөө мал малладаг хамаатан садан байсан бол эцэг эх маань тийш нь зунд нь хөөгөөд явуулчихна тодорхой шүү дээ. Би ямар өөрөө вокзал ороод хөдөө явалтай биш хэхэ. Тиймдээ ч би хөдөөний амьдрал мэдэхгүй.

Эдийн засагт (МУИС ЭЗС) ороод ёстой л хорин нэгэн аймгаас хүүхдүүд бүрэлдсэн ангид орсондоо. Олон найз нартай болсон, олон зүйлийс асуудаг байсан. Тэр хүүхдүүдээс чи төгсөөд нутагтаа очоод ажиллахуу гэж асууж ч үздэг байх шиг. Бүгд л дуу нэгтэйгээр үгүй дээ эндээ ажил хийнэ гэж дуугардаг байсан. Яагаад гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой болохоор энэ сэдэв рүү нээх орох хэрэг байхгүй болов уу. Хэрвээ би арчаатай агаад хөдөлгөөнтэй нэгэн бол харьсан хойноо хөдөө нутгаар аялж, хөдөөний амьдралыг нутгийхан улс шиг сайн ойлгож аваад энэ талаар ахиад нэг бодоод үзэхэд илүүдэхгуй л байх. Харин 19 жил тасралтгүй амьдарсан Улаанбаатар хотдоо санаа тавьж улам дээш нь хөгжүүлэх чин эрмэлзэл миний дотор заавал байх ёстой. Унасан газар угаасан ус минь гэдэг дээ. Хэдийгээр 2-р төрөхөд төрж, карантны усаар угааж өссөн ч гэсэн Улаанбаатарынхаа төлөө санаа тавих л ёстой байх. Надад хамаагүй ээ гээд сууж яагаад ч болохгүй. Ядаж л үр хүүхэд минь тэнд л өсөж торнино шүү дээ. Утаа униараар уугисан Улаанбаатарт сэтгэл амар нялх хүүхэд өсгөж чадахуу? Үйлдвэрийн хог хаягдалаа хүртэл асгачихдаг туул усаар умдаалах зүрх хүрэх боловуу? Байгаа сайхан баялагаа заавал үгүй хийгээд дараа нь усаа худалдаж авч суух хэрэг байгаа юмуу? Амьдран суугаа орчиноос хордоно гэдэг өнөө маргаашдаа илэрчихдэг зүйл гэж хувьдаа би бодохгүй байна. Хорь, гучин жилийн дараагаас үр уршиг нь биднийг зовоож ирэхэд халаглаад ч нэмэргүй болсон байхвийдээ. Улаанбаатар хотын иргэний хувьд үүнд санаа зовдог. Гэр хороолол, хуучин машин энэ бүхэн заавал шийдэх, нэн түрүүний асуудал.

Монгол хүн гэхээр ард нь заавал амаа барьдаг "имиж" бүрдүүлээд яахавдээ бид. Баригдаж байгаа барилга, бариулж байгаа компаниуд, хянадаг улсууд, худалдан авагчид нь гээд дараа нь халаглах зүйлс л хийгээд байх шиг. Америк улс хөгжилийн урт замдаа энэ асуудлыг бас дайрж гарч байжээ. Барьсан бариулсан нь гээд бөөн хулхи нөхдүүд хулхидчиж, дараа нь газар хөдлөлтөөр байшин барилга нураатхаж, хаа очиж тэд ухаалаг улс тул дараагийх нь аль нь бол гэж хараад суусангүй нурааж байгаад дахиж барьсан гэдэг. Японд ч энэ асуудал саяхан болсон шиг санагдах. Байшингийн гол багануудых нь армутурын төмрөөс нь дарга нар нь хусаадхаж, сүүлд нь энэ их газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд байдаг орон чинь нөгөө барилгууд нь нэг том хөдлөлтөөр нурсан гэдэг. Олон хүн амь үрэгдэж, олон хүн шоронд ороо бизээ. Бид заавал ийм алдаа эндэгдэлүүд байдаг гэдгийг мэдсээр байж давтаад байдаг зөв үү? Худалдан авагч нар бол огтоос мэдэхгүй шүү дээ. Чанаргүйг нь мэдсээр байшин худалдаж авдаг хүн гэж үгүй. Энд бариулж байгаа, барьж байгаа, хянадаг байгууллага гэсэн сүлжээгээр чанаргүй барилгууд цэцэглэж байгаа байх. Хэдэн жилийн дараа таны үр хүүхэд, найз нөхөд, та өөрөө тэр дотор сууж байгаад үрэгдэчиж ч болох шүү дээ.

Мөн хотын зохион байгуулалт гэж утгаа алдсан зүйл байна. Үүний хариуцлагыг яах аргагүй газар өгдөг эрх мэдэлтнүүд буруутай. Тэдний гарын үсгээр мэргэжилийн албан тушаалтнуудаа хүчиндээ л тэр газруудыг өгүүлсэн байгаа. Мэргэжилийн бус хүнд эрх мэдэл очно гэдэг ямар тэнэг хэрэг вэ тийм үү? М.Энхболд гуай хотын дарга байхдаа л гарын үсэг зураад шидээд байсан байхад л (энэ хүн ганцаараа биш л дээ) доод мэргэжилийн хүмүүс нь юу гэж ч ам нь ангаагаад хэрэг байхгүй л байсан байгаа. (Одоо энэ Монгол банкны дарга хэр зөв залуурдах болоо?) Гэх мэт гэх мэт... Хариуцлагын систем гэдэг зүйл байхгүй, хариуцлага үүрэх, түүнээ ухамсарлах мөн хариуцлага тооцох гэдэг зүйл миний эх оронд алгаа. Үүнийг бий болгох юмсан, үүнийг бий болгох залуус улам олон төрөөсэй. Энэ зүйлийг хийж чадсан хүний нэрийг алтаар ч болов сийлээд мөнхжүүлээсэй.

Улаанбаатар хот маань жил ирэх тусам хүн ам нь өссөөр байх болно. Хөдөөнөөс нүүж ирээд байгаадаа ч биш, Монгол орны хүн ам удахгүй суга өсөх болно. Улс орны байдал тогтворжоод хөгжингүй орны тоонд удахгүй орох цагт хүн ам өсөж л таараа. Тэр цагт Улаанбаатар том хот бол нь тэр цагт хариуцлага гэдэг зүйл юунаас ч чухал болно. Бид заавал алдаад алдааг засдаг, асуудал үүсгэчээд гал унтраадаг нурцан сэтгэлгээнээс гарах ёстой. Ирээдүйг харж чаддаг, түүнийхээ төлөө итгэл төгс алхдаг, хогжингүй бадрангуй Их Монгол улсыг бид цогцлоох ёстой.

Монголын хүү Монгол бахархал!

Д.Дагвадорж Японы мэргэжилийн сумо-д 23 дахь удаагаа түрүүллээ. Монголчууд маань үүнийг энэ сард тэсэн ядан хүлээж байсан бизээ. Их аварга маань олон олон бишрэгчидийнхээ итгэлийг алдалгүй түрүүллээ. Хэдийгээр нэг унаатай түрүүлсэн ч Монгол хүү Монголын бахархал Асашёорюү маань улам олон түрүүг авч биднийгээ баярлуулсаар байх бизээ.

Шагнал гардуулах ёслолын үеэр Дэлхий даяар цацагдах ярилцлагаар Монголын ард түмэндээ мэндчилгээ дэвшүүлсэн нь тун их сэтгэгдэл төрүүллээ.. Тиймээ нэг Монгол хүн ганцаар ийм амжилт гаргахгүй байсан түүний ард Монголын ард түмэн Дагвадоржийгоо хүлээж дэмжиж, хамгаалж хайрлаж байгаа. Долгорсүрэнгийн хүү Дагвадорж үүнийг хэзээ ч мартахгүй юм. Хэдийгээр эх орноосоо хол амьдарч байгаа ч түүний зүрх хэнээс ч илүү Монголынхоо төлөө цохилж байна. Тиймээ Тэнгэрт тэтгэгдсэн Монголын ард түмэндээ Монголын нэгэн хүү нь дэлхий даяр түгээн байж мэндчилгээ дэвшүүллээ. Өглөөний хөх луудаа Монголын ард түмэн хайртай! Улам сайхан барилдаж элэг нэгтнүүдээ баярлуулаарай. Амжилт хүсье!

Урвуу

Урвуу

Гурван мөртэй шүлэг бичлээ
Би онцгой!
Гутлаа зөрүүлж өмсөж үзлээ
Би содон!
Бусдын үгээр явсангүй
Би зөрүүд!
Бурууг зөв хэмээн зүтгэлээ
Би галзуу!

БОНСАИ

Бонсаи гэж юу вэ?
"Бонсаи" гэдэг нь жижиг саванд(цэцгийн сав) байгалийн нөхцөлийг бүрдүүлж бүтээх урлаг юм. Ямар нэгэн хөдөлгөөн амьдрал үгүй уран зураг, баримлаас ялгагдаж дөрвөн улиралыг дагаж хувиран, байгалийг таний гэрт авчирж мэдрүүлэх амьд урлаг юм.
Дэлхийд "BONSAI" нэрээрээ түгж, Америк, Испани, Франц зэрэг олон газар мэргэжилийн түвшинд хөгжжээ. Италид мөн Бонса и-н их сургууль, үзэсгэлэнгийн газар байдаг байна.

Бонсаи-ыг ургуулах нь хэцүү, баян настай улсуудын хобби гэх имэйж түгээмэл байдаг ч ойрын жилүүдээс 20см-н диаметртэй мини Бонсай зэрэг нь залуу хүмүүсийн ч хобби болон өсөн нэмэгдэж байна.


Бонсаи түүх
Бонса и-ын анхны хэлбэр нь Бонкэй хэмээх нэрээр Хятадад үүсжээ. Хятадад Тан династийн 618-907 он орчимоос Бонкэй явагдаж эхэлсэн байна.

Бонкэй нь Японд Камакура-н үе буюу Хэйан үед (Энхтайвны үе) орж ирж, тэр үедээ ихэд хүмүүсийн дурыг татан Эдо-н үеэс Бонсаи хэмээн нэрлэгдэх болжээ.

Үүний дараагаас Бонсаи нь ихээхэн шинэчлэгдэн Японы соёлын нэг хэсэг болж одоог хүртэл дэлхийд "Японы гайхалтай соёл" гэж үнэлэгдэж байна.

Бонса и бол амьдралынхаа турш хамт байх хобби
Хүмүүсийн хобби гэвэл төрөл бүр, Гольф, Аялал, Ууланд авирах зэрэг. Бүгд л нас явсан ч үргэлжуулж болох хобби гэж яригддаг. Гэвч 70, 80нас гараад ирэхэд хобби-гоо үргэлжлуулнэ гэдэг хэцүү болох билээ.

Насны эрхээр хоббигоо алдана гэдэг, төсөөлөхөд ч бэрх зүйл бизээ.

Харин Бонса и бол нэг сураад авсан байхад хийж чадахгүй болно гэж үгүй, нас явсан ч үргэлжлүүлж чадах үйл юм. Магадгүй та амьд ургамалтай өдөр бүр харьцсанаар урт удаан насалж эрүүл энх ч байх юм билүү.

Мөн Бонсаи бусдыг гайхшруулах зүйлийн нэг нь урт удаан амьд ургасаар байдагт оршино. Нарсны төрлийн моднууд нь 1000 жил ч ургадаг байна.
Бонсаи-ыг үргэлжлүүлэх тусам бага багаар өнгө засаж, хэдий чинээ удаа ургана төдий чинээ гайхам сайхан харагдах болно.

Худалдаж авснаасаа өндөрөөр үнэлэгдэнэ
Бонсаи нь цэцэрлэгийн болон урлагийн тал хэмээн хоёр утгаараа ургаж байдаг. Мэдээж урлагын бүтээл гэдэг утгаараа түүнд заавал үнэ байх ёстой. Та анх хэдэн арван мянгаар, хэдэн зуун мянгаар анх худалдаж аван ургуулсан бол, хэр удаан ургуулсан хэдэн настайгаасаа хамааран хэдэн саяар хэдэн арван саяар ч эргэн үнээлэгдэж болно. Тийм болохоор Бонсаи жил өнгөрөх тусам үнэ нь өсдөг урлагын бүтээл юмаа.


Эрүүл мэндэд тустай, тархиний дасгал болж чадна
1. Байгаль амьдрал хоёрыг тань холбож өгнө.
Өглөө оройд тогтмол Бонсаи-гаа усалж дадал болсноос эхлээд амьдрал тань байгальтай зөв харьцах хичээл болно.

2. Богино ч гэсэн тогтмол хөдөлгөөний дасгал болно.
Алхах нь эрүүл мэндэд сайн гэдгийг хүн бүр мэддэг ч өөртөө цаг гарган тэр бүр хөдлөөд байж чаддаггүй билээ. Харин та Бонсаи-гаа усалж арчилахаас эхлүүлээд бага ч гэсэн тогтмол хөдөлж байна.

3. Тархиний идэвхтэй дасгал болж, өтлөхөөс сэргийлнэ.
Гараа хэрхэн удирдахаас таны сайхан Бонсаи хийж чадах шууд хамаарна. Мөн хэрхэн Бонсаи аа жинхэнэ байгалийх нь утгаар нь ургуулахуу, жинхэнэ том мод мэт жижигрүүлсэн хэлбэрээр харагдуулах, хэдэн жилийн дараа ямархуу төрхтэй байлгах зэрэг тархиа идэвхтэй ажиллуулж, стрессээс өөрийгөө хамгаалж чадна.

4. Бонсаи хүчилтөрөгчийн эх үүсвэр
Бонсаи нүүрcxүчлийн хийгээр амьсгалан, хүчилтөрөгч ялгаруулж, гэрийг тань эрүүл агаараар цэнэглэнэ.

5. Phytoncide хэмээх бодис үүсгэнэ.
Энэхуу бодис нь ойд их хэмжээгээр үүсэж байдаг бөгөөд таны дархлалын системийг сайжруулдаг юм.

Хэрэглэх багаж
Бонсаи-г эхлэх гэж буй хүмүүст зориулан хамгийн анхан шатны багажнуудыг танилцуулъя. Анх эхлэхдээ бүгдийн худалдаж авна гэдэг бэрхшээлтэй тул хэрэг болох тухай бүрд нь цөөн цөөнөөр цуглуулах нь зүйтэй бизээ.

Бонсаи
1 төрөлөөс ч болов хэд хэдэн саванд ургуулсан зүйтэй. Харахад урамтай бөгөөд, ургуулахад хялбар байна. Нарсны төрлөөс гадна цэцэг, өвсны төрлөөс ч ургуулж үзэх хэрэгтэй. (Миний бодолоор гоё ургаад ирэхээр нь нэг савруу шилжүүлэх гэсэн утгаар боловуу даа)


Бордоо болон бактери устгагч
Бордоо нь хатуу, болон шингэн хэлбэрээр байдаг. Бактери устгагчаа тухайн ургамлаас нь шалтгаалуулж хэрэглээрэй.

Услагч сав (хэхэ Монгол хэлээ ч мэдэхгүй хүн хэцүү юм)
Услахад хэрэглэнэ. Бонсаи-н савны хэмжээнээс нь хамааруулж сонгоорой. Жижиг бол 1литрийн сав байхад болно. (Аяганд хийж байгаад пал хийтэл нь хийх бол яавч зохилтой бус боловуу.)

Ус шүршигч (яагаав үсчинд байдаг)
Усны савтай адил үүрэгтэй боловч модны биерүү нь, навч руу нь зэрэг шүршиж чийглэх, тоосонцороос нь цэвэрлэнэ.

Хутга мэс, хайчнууд
Өсөлтийн хянахын тулд, мөчир, навчийн тайрах, ургах чиглэлийн зохицуулж өгнөө.
Бонса и-г сонгох point
Анхлан суралцагч нар өндөр үнэтэй бонса и авахаа аль болох азнаж, 20000-50000төгрөг орчимын Бонса и авсан нь тохиромжтой. Мөн аль болох нилээн хэдэн ширхэгийг авах нь зүй.
Гэвч хэт олныг авах нь дэмий.

Юуны түрүүн 2-3 сав, ихдээ 4-5аар эхлэх нь зөв. Олон төрөл байх аваас уйдахгүй бөгөөд ихийг богино хугацаанд сурна. Хэт их бол нэг бүрчилэн цаг гаргах нь багасах тул дэмий.


Сонгохдоо дараах зүйлсийг анхаараарай.
-Бүтэн жил ногооноор байх ургамал мөдыг сонгох, аль болох тэсвэртэй, амь бөхтэйг. (Нарс)
-Хавраас зуны хооронд цэцэглэдэг байх (цэцэгний төрөлийн бонса и)
-Намар болоход навчны өнгө нь хувирдаг байх. (Навчит Бонса и)
эдгээр зүйлсийг баримталж төрөл бүрийн гайхам чанартай Бонса и сонгох нь таны мэдлэгт ч тус болно.

Анхнаасаа гоё муухай хэмээн ялгалгүй сонгох нь эхлэн суралцагч нарт тохиромжтой юм.

Зугаалсаар...

Нөгөө нөхөр чинь аялж зугаалсаар л явна даа. Энэ удаа Homestay-ээр явж айлд төвөг удаж байгаад ирлээ. Манай аймгийн төвд амьдрах Токумицү сан гуайнд 2 хоногийг өнгөрөөв. Гэрийн эзэн надтай адил мэргэжилтэй бөгөөд 60 гараад тэтгэвэртэй суусан хөгшин. Кёото-ын их сургуулийг төгссөн, хувийн компанид, улсийн төсөлд, бразилд үйлдвэрийн инженер тэндээ мөн их сургуулийн багш, эх орондоо эргэж ирээд коллежийн багш хийж байсан юм билээ. Нэг нь сурдагаа сураад ажиллаад ажиллацан хүн, нөгөөх нь яг сурж буй, яваандаа ажил хийх ийм хоёр хүн 2шөнө 2өдөр тасралтгүй ярьж гэрийн эзэгтэйгээ баахан уйдаасан.

Эхний өдрөө Хоншү арлын хамгийн урд хэсэгт байрлах Шимоносэки хот орж Кюшү болон Хоншү-г холбосон том гүүрийг үзэн, мөн хажууханд нь байрлах Усны амьтны хүрээлэн үзэв. Дараа нь Япон тэнгис үзэхээр Цүношима арал руу явав.

Хоншү Кюүшүг холбосон гүүр

Усны амьтны хүрээлэн （Ингэж хэлдэг юмуу）

"Япон тэнгисийн эрэг дээр янаг хоёр зугаална, янаг хоёрын явдал бидэнд ямар хамаатай вэ" гэдэг байхаа. Өмнө Япон тэнгис орж байсан болохоор айхтар шинэлэг зүйл байгаагүй ч хар хүйтэнд далайн эрэг дээр загасчлах улсуудыг хараад жаахан гайхаж байваа. Магадгүй тэр хүйтэнд зугаалж яваа биднийг хараад загасчид нь ч мөн багагүй гайхсан биздээ.

Маргааш өдрийнх нь хувьд Хоофү хот орж Японд гурван ширхэг байдаг "Эрдэм номын Жинжа"-д (Жинжа гэдэг нь Шинто шашиний сүм) очив.

Шинто шашны сүм （2 удаа мэхийж 2 удаа алга хавсарч 1 удаа мэхийж залбирал үйлдэнэ.）

(Гурван ширхэг байдагийн нэг нь энэхүү Ямагүчи аймаг Хоофү хот, нөгөө нь Фүкүока аймаг Дазайхү хот, Кёото хотод байдаг) Миний хувьд хоёрт нь очоод үзчлээ. Одоо бол онц суруул сурахаар л болсон доо. Зарим нэг хүнийг бурхан даанч харж л үзэхгүй юмдаа.

Энд ч бас сүмийн гадаа тагтаа хооллоно. Гэхдээ манайх шиг экспортолдоггүй байхөө. Хэхэ

Энэхүү сүмийг үзсэний дараа Моори хэмээх １５-р зууны үед Хоншү арлын урд хэсгийг удирдаж байсан гэр бүлийн гэр музейг нь үзэж сонирховоо. Аа тэгээд түүхийн сонсоод ч юмыг нь үзсэн ч Япон хүн биш болохоороо тэгдэг юмуу тийм Японы түүхэнд дургүй юмуу нэг л сонирхол тат сангүй. Сайхан модон байшин байлээ. Тэр цэцэрлэг энэ тэр нь янзтай.

Сайхан байшиндаа. Зүлгэн дээр гэрээ бариад зүгээр л амьдрахсан.

Иймэрхүү байдлаар өнгөрсөн хагасай бүтэнсайныг өнгөрөөх шивдээ.