Гадаадад суралцах нь

Гадаадад суралцах залуусын тоо жилээс жилд өсөж байгаа. Энэ тоо мэдээж сүүлийн 20 жил буурсан үзүүлэлт байхгүй. Өөрөөр хэлбэл Монгол дахь их сургуулиудын чансаа гадаадын их сургуулиудын дундажтай дүйж очих болоогүй байна гэсэн үг. МУИС, ШУТИС, ХАИС зэрэг их сургуулиудыг дэлхийнд дундажд хүрсэн гэж хэлж болох ч, байгалийн ухааны тал дээр тун тааруу үнэлгээ авах байх. Цэвэр онолын ангиас бусад инженер, туршилт судалгаатай холбоотой салбаруудад тоног төхөөрөмж, бодис материал тун дутмаг. МУИС-ын МТС, МКС зэрэг сургуулиудыг эс тооцвол манай орны нэрийг гаргаж буй залуу эрдэмтэд бас л ховор байна. Эдгээр сургуулиуд нь Математикаар өөрөөр хэлбэл онолын судалгаагаар амжилт үзээлж буй. Эндээс гарах дүгнэлт бол тун ойлгомжтой. Монгол хүнд оюуны боломж буй ч материаллаг боломж хомс хэвээр байгааг илэрхийлнэ.

Иймээс гадаадад материаллаг хангамж сайн газар мэдлэг, боловсрол эзэмшихийг залуус хүсэх нь тодорхой. Тэгвэл нийгмийн ухааны салбар маань хаана явна вэ? Хуулийг бид дотооддоо нилээд өндөр хувьтай бэлдэж байгаа. МУИС-ын Хуул зүйн сургууль, хувийн нэр бүхий хэдэн дээд сургуулиуд бий. Гэхдээ ажлийн байр нь дээр маргаан байхгүй, захиралууд улсын сургуулийн оюутныг нь гэж хэлдэг. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Эдийн засгийн салбарын хувьд МУИС-ын Эдийн засгийн их сургууль, СЭЗДС хоёр бол тэргүүн байруудад орно. Бэлдсэн боловсон хүчнүүд нь, яам, банк, хувийн болон улсын компаниудад очдог. Харин гадаадын компаниудад шууд ажилд орох боломжгүй, өөрөөр хэлбэл хүлээн зөвшөөрдөггүй. 

Харин дотоодын их сургуулиа төгсөөд гадагш мастерд яваад төгсмөгцөө гадны нэр хүндтэй компаниудад ажилд орж чаддаг. Энэ нь Монголд өгч буй боловсрол тийм ч муу бишийг илтгэж байна. Мөн Монголын их сургуулиудын багш нар бүгд нэгэн дуугаар оюутнуудаа гадагш гарж, нэмж суралцахыг зөвлөдөг. Мэдээж гайгүй гэсэн оюутнуудаа улам мэдлэгтэй, чадалтай мэргэжилтэн болгохыг хүсэх нь тодорхой. Харин хэзээ гадагшаа суралцахаар явах нь зөв бэ? Эцэг эхчүүдийн хувьд энэ бол шийдэхэд бэрх асуудлуудын нэг. Мөн төлбөр, тэтгэлгэ, тухайн орны бараа бүтээгдэхүүний үнээс хамаараад мөнгө санхүүгийн асуудал босож ирнэ. Хэрхэн зөв шийдэх вэ?

Миний хувьд 6 жил гадны оронд суралцаж байгаа болхоор өөрийн туршлага дээрээ үндэслээд хэдэн санаа оноогоо бичлээ. Бичихдээ эцэг эхийн тал, мөн гадагшаа суралцахаар сонирхож буй тухайн хүний талаас гээд бичье гэж бодож байна. Харин дотор нь ялгаж бичих нь төвөгтэй тул нэг өгүүлбэрт аль болох багтаагаад явна.

1. Юуны өмнө эцэг эхчүүд маань хүү/охиноо хэр сайн хувь хүн талаас нь мэдэх вэ гэдэг чухал. Таны хүүхэд ахлах сургуулиа төгсмөгц гадаад оронд бие даана амьдарж чадахуу. Хоолоо өөрөө хийхээс гадна, хүмүүстээ өөрөө ганцаарчлан харьцаж, асуудал тулгархад бие даан зөв шийдвэр гаргах чадвар хэр вэ гэдэгт анхаарлаа төвлөрүүлэх чухал. 
Гадны оронд оюутан болохыг хүсэж буй хүний хувьд явахыг хүсэж буй орныхоо хэлийг хэр түвшинд эзэмшсэн гэдэг тун чухал. Тухайн орондоо очоод хэлний бэрхшээл байхгүй, өдөр тутмын амьдралд оролцож чадах, мөн сургуулийн амьдралд, хичээлийг тухайн орны хэл дээр ойлгох чадвар буюу мэргэжлийн гадаад хэлний түвшин чухал билээ.

2. Дотоодын их сургуульдаа амжилттай суралцаж чадахгүй байгаа, мөн ерөнхий боловсролын мэдлэг тань тийм өндөр биш байгаа бол гадны их сургуульд амжилттай суралцах, тэр дундаа тэтгэлэг авах боломж тун бага гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. 

3. Мөнгө санхүүгийн асуудлаа яах вэ? Хэрвээ хувийн зардлаар суралцахаар шийдсэн, гэр бүлээс төлбөр, амьдрах зардлыг 100% гаргах бол асуудал байхгүй, зөвхөн суралцахдаа л анхаарахад хангаллтай биз. Мөн 100% тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамаарагдсан (дотор нь сургалтын төлбөр + амьдрах зардал орсон толхиолдол.) бол санаа зовох зүйлгүй, бусад асуудлуудад анхаарлаа хандуулах. Харин хувийн зардлаар яваад өөрөө очоод ажиллангаа сурна гэсэн бодолтой байгаа бол тун сайтар судалж, тунгаах нь зөв. Энэ бол ихээхэн том риск өөр дээрээ авч байгаа хэрэг. Тэр тусмаа эмэгтэй хүүхдийн хувьд эцэг эх нь зөвшөөрөхгүй байж болох хүндэтгэх шалтгаан. Ямар ч оронд бүтэн цагаар ажиллаад, хажуугаар нь суралцахыг зөвшөөрөхгүй. Цагийн ажлаар төлбөрөө, дээр нь амьдрах зардал олно гэдэг нь бүтэх боломжгүй зүйл. Онц сураад тэтгэлэг аваад, цагын ажлаар амьдрах зардлааа олж болох ч, ажиллахын хажуугаар тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахуйц өндөр дүн авна гэдэг бэрх даваа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Үүнд толгой сайн байх, авъяастай байх огт хамаагүй. Бодлогыг хэр хурдан боддог байхаас илүү нэг даалгаварт зарцуулах цаг ерөнхийдөө тогтмол байдаг. Ямар нэг эссе, репорт бичихэд уншиж судлах, мэдээллээ боловсруулах, үр дүн гаргах, бичих хэвлэх гэх мэт цаг ордгийг санах хэрэгтэй. Нэг даалгаварт хэр их цаг зарцуулна сайн дүн авах боломж тэр хирээр ихэсдэг. 

4. Тухайн орны соёл, зан заншил зэрэг нь суралцаж буй гадаад оюутанд нөлөө үзүүлнэ гэдгийг санах хэрэгтэй. Мэдээж үүнд хүйсний ялгаа ч гарж мэднэ. Хэдийгээр их сургуулийн багш ч эмэгтэй оюутнаа дорд үзэх, эс бөгөөс өөр нүдээр харах зэрэг сайтар судлаагүйгээс огт бодоогүй асуудалд орохоос болгоомжлох. Сурах гэж буй мэргэжлийн хүйсний харьцаа ч чухал. Механикаар сурахаар ирсэн охин ангидаа цор ганц эмэгтэй нь байх нь хүнээсээ шалтгаалах ч дийлэнх хувьд нь таатай байхгүй л боловуу. Мөн гадаадын оюутануудыг өөрийн орны соёл, зан заншилтай танилцуулахаар Home stay, Host family зэрэг арга хэмжээнүүд зохиогддог тул та хэрэгцээтэй мэдээллийг аль болох эх орондоо байхдаа мэдээд явсан нь дээр болвуу. 

5. Суралцах их сургуулиа зөв сонгох нь таны ирээдүйн 50%-аас илүү хувийг ч шийдэж мэднэ. Төлбөр чөлөөлтийн хувь, тэтгэлэг олдох боломжинд найдан сургууль сонгох нь тааруу их сургуульруу явах үүдийг нээдэг. Оюутан цөөтэй, гадны орны оюутнаар сургуулиа дүүргэж улсаас дэмжлэгийн санхүү авдаг их сургуулиуд бишгүй бий гэдгийг эцэг эх, хувь хүмүүс сайтар ойлгох хэрэгтэй. Эсвэл өөрийн байж болох чадамжаас хэт өндөр их сургуульд орж чирэгдэж үхэх аюул бас бий. Чадахгүй байна гээд боломжийн сургуульруу шилжихээс илүү, бүр сургуулиа хаях, улирах, бүр амиа хорлочих нөхдүүд бий тул сайтар анхаарах.

6. Соёлын шок буюу гэрээ санаж бэтгэрэх. Энэ бол гадаадад сурж буй бүх хүмүүст тохиолддог зүйл. Соёлын шок гэхээр өндөр хөгжилтэй оронд очоод, их хүн ам, өндөр хөгжлийн шоконд орох бус, ерөөсөө дасаагүй шинэ газар очсоноор тохиолддог зүйл гэдгийг санах хэрэгтэй. Гэрээ, ээж аав, аханд дүүсээ санах бол мэдээж байх зүйл бөгөөд хэрхэн энэ асуудлаа даван туулах, зөв зохицуулах нь хувь хүний хүмүүжил, биеэ даах чадамжаас болдог учир өөрөө өөртөө найдахаас өөр гарц үгүй байх. Тэгж байгаад болно, дасна биздээ гэх хайнга бодлоосоо хожим муу үр дагавраар дууссан тохиолдолууд байдаг тул САЙТАР АНХААРАХ. Сэтгэл мэдрэлд нь өөрчлөлт орсон, мөн өрөөндөө амиа хорлосон ч бий.

За ингэсгээд дуусгалааа. Бичээд байсан улам хар бараанруу яваад байх шинжтэй. Эцэст нь хэлэхэд сайтар судлах, гадагш сурахаар шийдсэн бол аль болох эрт байх тусмаа сайн бөгөөд, сэтгэл санаагаа бэлдэж, юу ч тохиолдсон даван туулна гэх зоригтой байвал амжилттай сурж, эх орныхоо хөгжилд баараггүй хувь нэмэр оруулах байх гэж би итгэдэг. Та ч тэгж боддог байх!    

Гэмт хэрэг бидний амьдралд

Монголд гэмт хэрэг ихсээд байх шиг... Гэмт хэргийн тухай мэдээ их цацагдаад байгаа болохоор тэр үү, мөн би өөрөө саяхнаас энэ бүхэнд урьд урьдаас илүү эмзэглэдэг болоод байгаа юмуу. Ямар ч л байлаа ГЭМТ ХЭРЭГ гэх зүйл үнэхээр бид бүгдээрээ анхаарал хандуулж, тууштай тэмцэхгүй бол гадагш гараад гэмт халдлагад өртөхөөс гадна гэртээ сууж байгаад халдлагад өртөж мэдэхээр болоод байх шиг.

1. Хүний наймаа
Энэ гэмт хэрэг бол байж болшгүй зүйлс. Хулгай, дээрэм бол дутагдаж гачигдахаас эхлээд, нийгмийн мораль, боловсрол, эдийн засгийн байдал, төвөлшил гэх мэт маш олон үүсвэрүүдээс улбаалдаг. Нэгийг нь хянаж, сайжрууллаа гэхэд өөр нэг хүчин зүйлс нөлөөлөөд гарах зэрэг. Харин хүний наймаа, хүн хулгайлах гэдэг гэмт хэрэг бидний дунд хэзээнээс орж ирвээ? 
Тэмүжиний сүйт бүсгүй Бөртэг хулгайлсан зэрэг түүхэн талаас яривал эртнээс байсан, байсаар ч байгаа мэт боловч бас тэр талруу хэт далийлгаж болохгүй байх. Хүний хүн болох гээд байгаа хайртай юмуу харж явсан бүсгүйгээ хулгайлах, эс бөгөөс оргуулж авах зэрэг нь байсан. Гэхдээ 21-р зуунд бидний дунд гараад буй энэ хүний наймаа бол үнэхээр харуусал төрөхөөр гэмт хэрэг болоод байна. Гэмгүй яваа эмэгтэй хүнийг хулгайлаад, цааш нь зарах, эс бөгөөс хүчээр биеийг нь үнэлүүлж мөнгө олох нэгэн арга болгоод байна. 

Гэрээсээ 3 сартай хүүхдийнхээ 20 мянган төгрөгөө авах гээд гарсан эх хүний наймаанд өртөх. Дэлгүүр гараад ирье хэмээсэн охин, гэрийн хувцастайгаа гэртээ ирсэнгүй. Хичээлээ тараад харьж явсан жаахан охин мөн л хар машинтай хүн аваад явсан сурагтай л гэрийнхэн нь үлдсэн байна. Мөн хүүхдээ тэврээд явж байсан эх, хүнд хууртагдаад дэлгүүрээс чихэр аваад ир хэмээн 5 цаас өгөөд хүүхдээ үлдээгээд яваад ирэхэд л хүүхдээ алдсан байх аж. Хүний хулгай, хүний наймаа Монголд хэдийнээ орж ирээд хаа сайгүй үрээ цацаад тороо татчихжээ.

2. Хэрцгий аллагууд
Аллага хаана ч гардаг гэмт хэрэг болвуу. Угаасаа хүн гэдэг энэ амьтний зүйл саяхнаас хүн хүнээ алах нь хориотой болж байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Дайн болохоор нэгнээ алж болдог, энх цагт хуулиар хорьчихдог нь сонин. Аллага гэдэг үгийн цаана өшөө авалт хэмээх утга давхар явдаг. Өшөө авалтын шалтгаан харин том жижиг, зайлшгүй, албагүй гээд явж өгөх байх. Архи авч өгсөнгүй гээд хүн алах нэгэн байхад, гэр бүлээ хүйс тэмтрүүлсэн нэгэн өшөөгөө авдаг тохиолдол бид кинон дээрээс бишгүй харсан. Харин өнөөдөр бидний дунд нүйрлээд байгаа АЛЛАГА бол аймшигтай. Ямар ч шалтгаан хэрэггүй, бүүр шалтаг ч хэрэггүй. Зүгээр л алмаар санагдаад хүний амь хороодог болж. Дээрэм хийгээд гэрч үлдээхгүй хэмээн хорооно, хэрүүлээс болоод хороох, хүчирхийлээд хороох, маньяк учир хорооно. Энэ гэмт хэрэг эрүүл хүний ухаанд багтамгүй зүйлсээр дүүрэн болсон. Дэндүү хэрцгий аргаар хөнөөдөг, тэр бүр баригдахгүй. Яагад гэвэл учир шалтгаан байвал хөөж нэхэж барьж болдог бол маньякийн аллага ямар ч шалтгаан үгүй. Хэнийг ч сонгож болно, хэзээ ч үйлдэж мэднэ. 

3. Бага насны хүүхдийг садар самуунд уруу татах
Ноцтой гэмт хэргүүдийн нэг нь яах аргагүй мөн. Бэлгийн харьцаанд ордог нас улам залуужсаар, энэ нь тэдний авч буй мэдээ, мэдээлэлтэй шууд холбоотой. Хайр сэтгэл, дурлал, дотно харьцаа гэх мэт заавал тохиолдох ёстой түүнд нас тэдээс дээш байх гэсэн хил хязгаар үгүй мэт ойлгогдох болж. Үзэж буй кино, уншиж буй ном, интернэт, клип, тэр бүү хэл реклам гээд бүхий л зүйлс жаахан хүүхдүүдийг том хүний ертөнцрүү оруулахаар яаравчлуулж байна. Тэд өнөөдөр мэдээллийг хаанаас авч болохуйц эринд амьдарж буй. Томчуудад зориулсан сэдэвтэй кино, мэдээллүүд +16 гэсэн ангилал байх авч олон нийтийн тв сувгаар чөлөөтэй гарна. 
Үүний дээр тэдэнд тв чаат, интернэт чаат, мэссэнжэр, фэйсбүүк зэрэг нийгмийн сүлжээгээр буруу замруу оруулах зүйлс бишгүй бий. Түүндээр нэмээд ээж аавийн хариуцлаггүй байдал улам тэлсээр. Гэр-Сургууль-Гэр гэсэн маршрутыг хяналтандаа байлгаж чадсанаар аюул ослоос сэргийлж чадна хэмээн бодох авч, гар утас, интернэт, тв зэргээс ирэх аюулыг ухамсарладаггүй. Тв чаатаар 12 настай охид сайн дураараа хижээл насны эрд биеэ үнэлсэн хэрэг саяхан л гарж байсан. Энэ бол нийтэд ил болсон гэмт хэрэг. Харин ил болоогүй, өөрөө ч гэмт хэргийн золиос болсноо мэдээгүй, мэдсэн ч ичсэн айсандаа хэлж чадахгүй байгаа хичнээн хүүхдүүд байгаа бол. Өсвөр насны хүүхдүүд ЧААТ-ыг маш ихээр хэрэглэж байна. Харин чаатыг хянаж байгаа нь нэгээхэн ч үгүй. Үүнээс сэргийлэхийг сануулсан кино, танин мэдэхүйн нэвтрүүлэг гадаадын орнуудад гарж буй ч харин Монголд маань тийм үйл хөдлөлийн эхлэл ч алга. Ядаж орчуулаад цацая гэх сэтгэл ч үгүй. Гэмт хэргийн золиос болсон хойно нь, амьдралын эдгэрэх аргагүй шарх авсан хойно анзаарж халаглахвий дээ. 

Гэх мэтээр гэмт хэргийн төрөл зүйлээр ялгаад бичээд байвал, мөн судалгаа хийгээд цааш явбал урт жагсаалт гарах байх. Өөрийн хэр хэмжээндээ авсан мэдээллээрээ чадан ядан энэ хүргээд жагсаалтаа зогсооё.

Бид энэ бүхэнтэй яаж тэмцэх ёстой вэ? Гэмт хэргийг таслан зогсоох нь мэдээж гарц. Харин үүнийг яаж хийх ёстой вэ? Ямар арга барилаар хаанаас нь эхлэх нь зүйтэй вэ гэх мэт асуултууд урган гарна. Хууль зүйн сайд Тэмүүжин гэмт хэрэгтэй тэмцэх тал дээр анхаарж ажиллаж буй бололтой. Юуны түрүүнд гэмт хэргүүдээр нь ялгаж тасаг байгуулах тухай дуулсан юм байна. Өөрөөр хэлбэл, хүний наймаа, бага насны хүүхдийг садар самуунд уруу татах гэх мэт ангилаад тусгай хэлтэсүүд гаргана гэсэн үг. Мэдээж үр дүнгээ өгөх нь гарцаагүй. Гэхдээ ганц Тэмүүжин сайд, түүний хамт олон, ЦЕГ, Улсын мөрдөн байцаах газарт даатгаад орхих нь гэмт хэргийг таслан зогсоох арга болж чадахгүй. Иргэн бүр энэ асуудалд санаа тавьж ядаж гэр бүлээ энэ гэмт хэргүүдээс хэрхэн хамгаалж, сэргийлж чадах тал дээр санаа тавьж, арга хэмжээ авах хэрэгтэй.
Хүний наймаа, хэрцгий аллага зэрэгт төрийн хяналтыг чангатгахыг, мөн шударга авилгалгүй орчин үүсгэхэд бид ТӨРӨӨС шаардах хэрэгтэй. Харин үр хүүхдээ садар самуунаас хол байлгах нь эх эцэг таны үүрэг билээ. Юуны өмнө та хүүхэдтэйгээ хэр дотно вэ? гэсэн асуулт өөрөөсөө асуу! Таны хүүхэд өөрт тохиолдсон зовлон бэрхшээл, асуудалаа танд хандаж ярихуйц танд итгэж, зөвөлгөө хүсэхээр дотно уу. Та өдөрт хэр хугацааг үр хүүхэддээ зориулдаг вэ. Хамт суугаад тв үзэхийг энд хамруулахгүй гэдгээ эрх биш ойлгож байгаа байх. Өдөр тутмын байдлыг нь та хэр мэдэх вэ. Найз нөхөд нь ямар хүүхдүүд байдаг, интернэтэд хэдэн цагийг зарцуулдаг ба тэр цаг хугацаандаа юу хийдэг гэх мэт.. Мөн гадаа явж байхад танихгүй хүн яриа өдөхөд ямар байдлаар харьцах тухай ТА л зөвлөхгүй бол ХҮҮХЭД хэзээ ч мэдэхгүй гэдгийг өөрийгөө оронд нь тавиад сайтар бодоорой. 

Японд гэмт хэрэгтэй тэмцэх, иргэдээ түүнээс сэргийлэх зэрэгт нилээд ач холбогдол өгч тэмцдэг ба наанадаж твиттэр, фэйсбүүк, лайн гэх мэт нийгмийн сүлжээ програмуудыг хэрхэн зөв зохистой ашиглах, өөрийгөө хэрхэн хамгаалах, хувийн нууцаа алдахгүй байх гэх мэт зөвлөгөөг олон нийтийн тв-ээр сонирхолтой нэвтрүүлэг болгон цацдаг. Эрэн сурвалжлагдаж буй гэмт хэрэгтнүүдийн талаар мэдээлэл, зураг, 3D хөдөлгөөнт дүрсэн мэдээллээр ч хангадаг. Мөн нэвтрүүлгүүдээ шууд цацаж, иргэдээс ирэх мэдээллийг тэр дор нь утасаар авдагаараа давуу талтай.

Мөн бид гэмт хэрэг үйлдэж мэдэх, тийм замруу орж болохуйц хүмүүст тв, сонин, интернэт мэдээллийн сайтаар маш их санаа өгч байдгаа анзаарах хэрэгтэй. Тэр тусмаа сэтгүүлч нарын хариуцлаггүй байдал энд ихээр ажиглагддаг. Гэмт хэргийн тухай нарийн мэдээллийг олон нийтэд цацдаг байдал, тэр тусмаа аллагыг хийсэн процэссийг ч хамтад нь дэлгэдэг нь байж боломгүй алдаа юм. Энэ тал дээр сэтгүүлч нар маань анзаарах хэрэгтэй.

Мөн иргэд бид өөрсдөө санаачлагтай байж, гэмт хэргийг мөрдөж илрүүлэх, түүний гаргахгүй байх нь цагдаагийн л асуудал мэт ойлголтоосоо салж өөрсдөө энэ асуудалд оролцож, ГЭМТ ХЭРЭГ ГАРАХАД БЭРХШЭЭЛТЭЙ хот, дүүрэг, хороог бий болгох хэрэгтэй!

Мэтгэлцээн

Саяхан Баярцогт, Ганбаатар нар Үндэсний тв-гээр мэтгэлцдэг юм байна. Мэтгэлцэх болсон шалтгаан нь Оюутолгойн гэрээ агаад, мэтгэлцээнд дуудсан олонд Фэнгшү хэмээн танигдсан УИХ гишүүн Ганбаатар ажээ. Мэтгэлцээн ямархуу байдалтай эхэлж, өрнөж, дууссаныг бүгдээрээ мэдэж байгаа. 

Энэ мэтгэлцээний талаар би хувьдаа ямар нэгэн зүйл блог дээрээ бичье гэсэн бодол бол байсангүй. Харин хүмүүсийн тэдний талаар бичсэн нийтлэл, бодрол, бас твиттер дээрх яриа, нийтлэлийн элдэв сэтгэгдэлүүдээс хараад өөрийн бодлоо хуваалцая гэж санав.

Мэтгэлцээн эхнээсээ шууд Баярцогтын түрэмгийллээр эхэлсэн билээ. Мэдээж стратеги гэдэг юмуу арга барил талаасаа зөв байж болох ч. Хэн асууж, хэн хариулж явах нь тун тодорхой иймэрхүү мэтгэлцээнд байраа буруу эзлээд, илүү харагдая, амын нь таглая гэж байгаа нь илт тул эхлэлээсээ зэвүүцэл төрөх аж. Баярцогтын 20000 хувьсагчтай тэрхүү тооцоог Ганбаатар мэдээгүйгээрээ буруутаж, харин мэддэг чаддагаараа Баярцогт дээрэлхэх аж. Тэгвэл нэг сонирхолтой асуулт байна. Оюутолгойд олборлолт хийж буй компани ч, тухайн үед гэрээ хийсэн Монголын ЗГ ч энэ талаар олон нийтэд ойлгомжтой мэдээлэлээр хангасан уу? Хэрвээ та Баярцогттой нүүр тулж уулзаад энэ талаар асуусан бол таныг юу гэж хэлэх бол? Үндэсний тв-ээр мэтгэлцээнд дуудахад хүн доромжилохоор бэлдээд, бэлтгэл сургуулилт мөн слайд бэлдээд очиж болдог. Харин иргэддээ хийсэн гэрээгээ тв-ээр 40минутны нэвтрүүлэг хийгээд цацчих ухаан гэх үү, сэтгэл тутсан ЗГ юмсанж.

Мэдээллээр хангаж өгөөгүй, ард түмний өмчийг эргэлтэд оруулж эх орны хөгжилд хувь нэмэр оруулахаар хөдөлсөн юм бол эздэд нь тайлагнах үүрэгтэй байх. Харин үүргийн ухамсарлуулж асуулга тавьсаныг нь тэнэг мангуугаар нь дуудах шахуу болж буй нь ариун явдал уу?

Асуулга тавьсан, мэтгэлцээн зохион байгуулж үнэн мэдээлэл иргэдэд хүргэх гэсэн хүн нь олон нийтээсээ бэлтгэлгүй боловсролгүйгээрээ дуудуулж байх юм. Хүнийг түрэмгийлж 2.7 сая хүнийг доромжилсон хүнийг, өөрсдөө доромжлуулчаад сайн бэлджээ гэж суух нь ухаалаг санагдахгүй байх юм.

Магнай, Батзандан, Баасан, Ганбаатар нар шоучин байж болноо. Тэд шоудсаныхаа төлөө одоо авахаа авсан байж ч болно. Харин ч хүн бүр өөрийн эрх ашигтай нийцүүлэнгээ нийтэд сайн үйл хийдэг. Нийтэд сайн сайхан зүйл хийж байнаа гээд орон гэрээ зараад асрамжийн газар хандивлаад өөрөө гудамжинд гарах нь сайхан сэтгэл үү??? Тэд Оюутолгой, Тавантолгой гэх зүйлсийг ард түмний ой ухаанд, үгсийн санд суулгаж өгсөн. Та хэзээнээс энэ үгүүдтэй, Монгол иймэрхүү их хэмжээний баялаг бий гэдгийг мэдсэн бэ? Алтан дээр суусан гуйлгачин гэж гадныхан биднийг хэлдэг гэнээ гэдгээс, Эрдэнэт биднийг тэжээдэг гэхээс өөрийг яг нарийндаа би мэддэг байлуу? Тэд зориг гаргаж, тэд шоудаж, тэд жагсаж, тэд бидэнд хэлэээгүй бол ТА МЭДЭХ байснуу? 

Хэн нь хэн бэ гэдгийг ялгаж сурах цаг ирсэн байхаа. Аливаа асуудалд ухаалаг, тулхтай байр сууринаас хандаж байцгаая!

2012 оны ажил

Энэ жил 2 эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавив.

7 сард：　2012年度 支部学術講演会 　山口大学工学部
9 сард： 日本物理学会　2012年秋季大会　横浜国立大学

Мөн постер хадаж оролцох хурал дараагийн долоо хоногт болно.

11 сард: 2012年分子シミュレーション討論会　九州大学

Холбоотой линк：　http://home.hiroshima-u.ac.jp/minerva2/presentation.html

Хийсэн ажлаа танилцуулах маягаар блог дээрээ Монгол хэл дээр тавих бодолтой байгаа. Гэхдээ мэргэжлийн хэллэгүүдээ Монгол хэл дээр мэдэхгүй гэх нэг асуудал бас байна. Хүнд ойлгуулж чадахаар хийж чадах эргэлзээтэй ч энэ ондоо багтаагаад тавинаа.

Монголд...

 Монгол хариад ирлээ. Эх орондоо хариад ирсэн хүн ямар байдаг билээ яг л тийм байна. Харьж ирэх болгондоо Монголоо шинээр хараад, Монголтойгоо танилцаад буцдаг. Сайхныг нь хараад, саарийн ч ажиглаад л ирдэг. Гэхдээ энэ удаагын харилтаараа нилээд хэдэн томоохон асуудлуудаа шийдэж ирлээ. Ямар ч байлаа ирэх хавар Монголдоо ажиллаж амьдрахаа шийдэж ирэв. Хүүгийнхээ даахийг үргээх гэдэг том тэмдэглэлт ажилд оролцлоо. Оролцлоо гэдэг учир нь зохион байгуулсан гэхээсээ эхнэр бид 2 ээж, аавуудаараа хийлгээд оролцсонтой агаар нэг. (Мэдээж эхнэр минь намайг бодвол илүү их оролцсон.) Бас Бээжин, Эрээнээр ороод ирсэн гэх мэт, сар гаруйн хугацаанд Монголчуудынхаа адилаар бужигнаж байгаад ирсэн нь өмнө нь амрах нэрээр налайж байгаад ирдэг байснаа бодвол бас ажил амжуулж иржээ гэж өөрийгөө дүгнээд байна даа.

 Монголдоо мэдээж сайнтай муутай дүгнэлтүүдээ хийсэн. Гэхдээ аль болох эх орноо муулахгүй төрсөн сэтгэгдэлээ бичнээ. Онгоцноос буугаад гэр рүүгээ явах зам бол сайхан байдаг даа. 9сарын сүүлээр очсон жаахан сэрүүссэн байсан ч АГААР сайхан даа. Улаанбаатар маань машин ихтэй, урдуур хойгуур дайрдаг хэвээрээ, явган зорчигчид нь гэрэл, шугам хардаггүй хэвээр. Хуртай сайхан зун байсан болоод тэр юмуу намаржаа их сайхан байсан. Харин өвөл эрт эхэлж байна нээх хүйтрэлгүй гайгүй байжаагаад хавар гарчаасай билээ гэж бодогдсон. Ноднин жилийг бодвол самар, жимс бага гарсан юм болуу даа. Лагераар сул газар байхгүй болоод удаж байгаатай хамт, ойруугаа орох ямар ч боломжгүй болсон байна лээ. Ойн хаяатай нь хамт зай завсаргүй газар хашсаар, Цаад ойгоо цугт нь өмчилж байгаа юмуу гэлтэй. Ойд зугаалаад цайлаад ирэх боломжгүй болсон нь харамсалтай. Мэдээж ой оръё гэвэл, цоорхой хашаа олоод ч болов орох л байх. Гэхдээ төмрөөр хашаалаад данагар цоожоор дангинатал цоожилсон байсан нь даан ч муухай санагдсан. 

 Мөн салхинд гарж хөдөө нэрээр ойрхон гараад ирсэн. Малчид маань ажилсаг, шуугиулсан хэвээр, дээр нь хятад техникээр өөрсдийгөө зэвсэглээд хөдөлмөрөө хөөрхөн хөнгөлж чадсан санагдсан. Нарны баттерэйгээр тогтой болж аваад, мотор асаавал зурагтаа үзчинэ. Малласан малын үр шимээрээ, амьдрал ахуй, үр хүүхдийнхээ сургалтын төлбөрийг төлөөд товхийтэл амьдарж байна. Ногоо ч бас хажуугаар нь тариад, юм юмаа л амжуулчдаг бололтой. 

 Харин Улаанбаатар маань шинэ хотын даргатай болоод их ажил буцалж байна. Гайгүй зөв шийдвэр гаргаад, тэр нь үр дүнгээ өгчиж байна. Зарим нь хэр зөв юм болдоо гэмээр шийдвэр гараад үр дүн гарахыг нь харзнасан зүйл ч байна. Дугаараар нь хязгаарлаж машиныг хөдөлгөөнд оруулсан нь үр дүнгээ өгч байгаа ч хэр удаан энэ шийдвэрээр явах вэ гэдэг асуулт сонирхолтой санагдсан. УБ-ын машин өдөр өдрөөр өсөх нь тодорхой, мөн зам нэмж барих бололцоо дутмаг байхад ийм шийдвэр байдлаар хэр их удах вэ асуудал, асуулт үүсгээд л байна. 

Үргэлжлэл бий..

Шинжлэх ухааны ололт амжилт

Хүний түүх хэмээгч нь урагшалалт, ухралт байсаар ирсэн байх. Морь унаад нум агсаад явсан хүн хэмээгч нь онгоц хөлөглөөд гар утас барьдаг болжээ. Шинжлэх ухаан гэх зүйлийг системтэй хөгжүүлж, түүнээ уламжлан авч явсны үр дүн. Бидний амьдралд өнөөдөр шинжлэх ухаан ямархуу байр суурьтай хэрэглэгдэж байгаа талаар та эргэн тойрноо, амьдралын хэв маягаа хараад тунгаагаад үзээрэй. Шинжэлх ухааны хөгжил ямар чухал болох, түүнтэй мөн мөр зэрэгцэн, бүр хөгжүүлж урагшлуулж байх нь ямар чухал талаар хүн бүхэн л мэднэ. Үр хүүхэддээ ном сайн сур гэж захидаг нь гагц сайхан амьдрах гэдэгт тулгуурласан бус, ирээдүйг улам илүү болгох талаар эрмэлзэл явж байдаг. 

Шингэн дэлгэцтэй зурагт, гар утас, компютэр, таблет гээд хэрэглэж буй энэ зүйл шинжлэх ухааны ололт амжилтын ач тусаар бий болсон билээ. Харин энэ бүхний үйл ажиллагаа хэрхэн явагддаг, яагаад ажиллаад байдгыг мэдэх хэрэгцээ энгийн хүнд бий юу? Хүн бүр ашиглаж буй эд хэрэгслийн хаан хэрэглэгч байгаад, ажиллаж буй салбартаа түүчээ нь байхад хамгийн үр дүнтэй хэмээн нилээд хувь нь боддог байхаа. Микрософт хэмээн компани гарч ирснээр цахим ертөнцийг ихээхэн хялбар хүн бүрийн хэрэглээнд нэврүүлэх гол үүргийг гүйцэтгэсэн байх. Энгийн ямар ч хүн ашиглах бололцоотой болсон нь сайн талтай ч яг яагаад ажиллаад, байдаг бяцхан эвдрэл гэмтэл гарахад асуудал үүсдэг байна. Хэтэрхий энгийн хялбар болгосон нь эргээд муу  үр дүн ч дагуулсны жишээ байх. Тэгвэл энэ байдал өнөөдөр бүхий л салбарт, өргөн хүрээтэйгээр тархаад ЗОМБИ ХҮНийг бий болгоцон билээ. Та гар утас, радио, зурагт, интернэт, компютэргүйгээр өөрийгөө төсөөлөх гээд үз.. Багахан гэмтэл гарахад засаж чадах эсэхээ бодоод үзээрэй. Шинжлэх ухааны хурд хүн төрөлхтны хөгжлөөс ч даваад явцан, бид ард хоцроод хэдэн арван жилийн өмнө хийгдсэн судалгааны үр дүнг хэрэглэж амьдардагаа тэр бүр анзаардаггүй. 

Өөрөөр хэлбэл эрдэмтэд, инженэрүүд л тэр салбарт ажиллаад бусад нь хэрэглэгч, устгагч байдлаар явж байгаа. Энэ байдал цаашид ч улам үргэлжилэх болно. Харин шинжлэх ухааны салбар дээрх уралдаан, дайн бол улам хүчтэй, улам хурдтай, улам ширүүссээр байна. Гэрлийн хурдаас давсан хурд байж болох талаар, Хайзенбэргийн Тодорхойгүйн зарчимд ч өөрчлөлт орж мэдхээр болоод буй. Харин та Эйнштэйний Харьцангуйн онол, Хайзенбэргийн Тодорхойгүйн зарчим, Шроденгэрийн тэгшитгэл зэргийн талаар сонссоноос илүү юу мэдэх вэ? Энэ талаар мэдэхгүй ч бид цаашдаа амьдарж болоод л байх болно гэж бодож байж мэднэ. Энэ ч үнэн гэхдээ эцэст нь хэн хохирох вэ?

Хүн амаар цөөн, хоёр том гүрний дунд орших Монгол оронд цааш өөрсдийгөө авч явах боломж юу билээ? Эх орныхоо иргэдийн боловсролын талаар бид нухацтай эргэн харж, хоцорж байгаа салбаруудыг хэрхэн түрүүлүүлэх тийш хандуулах вэ, жигд хоцрон хаягдаж буй шинжлэх ухааны салбаруудаа ядаж мөр зэрэгцэх хэмжээнд хэрхэн хүргэх талаар бид бодох л ёстой. Төр засгаас асуудал шийдэхийг хүлээх аваас яг байгаа байр дээрээ холоо хоцрох болно. Дарга нар утаагүй газар амьдраад, утаагүй газар хүүхэд нь боловсрол эзэмшээд, баталгаатай хүнс хэрэглэж, гадаадад боловсрол эзэмшсээр буй. Тэд нүүгээд явчихад алдах зүйлгүй. Харин та л энд гэр бүлтэйгээ торойсоор үлдэнэ. 

Сайхан амьдрах ганц түлхүүр бол ШИНЖЛЭХ УХААНД СУРАЛЦАХ!!!
Сайхан амьдрах газар бол БИДНИЙ ЭХ ОРОН!!!
Сайн сайхан байя гэвэл МОНГОЛДОО ТЭРГҮҮЛЭХ САЛБАРУУДАД ТЭРГҮҮЛЭГЧЭЭР АЖИЛЛАХ!!!
Таны ирээдүй ТАНЫ Л ГАРТ БУЙ!!!

Ирээдүйн өмнө та л ухамсарлаж хариуцлага хүлээж УХААЛАГ БАЙ!

Тамын тогооноос Туршилтын хулгана тийш..

  Наадам сайхан боллоо. Хамгийн үзүүштэй, сонсууштай, сонирхууштай нь миний хувьд бөх байлаа. Аймгийн арслан шууд улсын арслан болдог наадам нэг насанд тийм ч олон тохиолдох зүйл биш болвуу. Залуу үе бөхийн ертөнцөд хүч түрэн орж ирж буй бололтой. Бололтой ч юу байхав одоо цолтой, цолгүйн ялгаа улам л багасаад мэргэжлийн түвшинрүү дөхөөд байх шиг..
  За наадам бол наадам, сайхан наадлаа дууслаа. Харин Увсын хөвгүүд төрүүлсэн биш энд тэндгүй янз бүрийн яриа гарах болов. Увсынхан омогшиж, зарим нэг нь нөгөөх л цус, ясаа ярилцав. Баруун зүүнээрээ хуваагдах, жалга довоороо үзэлцэх. Монгол хүмүүс цаанаасаа ингээд төрциймүү гэлтэй хуваагдах, арсалдах сонирхолтой ч юм шиг. Сонгууль болохоороо намаараа талцаад үзэлцэнэ. Насны эрэмбээрээ, сонирхолоороо, ажлаараа, албан тушаалаараа заавал хавиралдана.  Нэгнээ хүндлэх, дургүй бол харьцахгүй байна гэх мэт наад захын соёл огтоос үгүй. Гудамжинд явахад ч нэг л том цээжтэй, хээр ганцаар алхаж буй мэт..
  Зөвхөн хувь хүний эрх ашигаа л түрүүнд тавихаас нийтээр амьдрах, хамтран аливааг бүтээх талаар тун ч хойрго, үл хүснэ. Бид шинэ гар утас хэрэглээд, хуучин тэрэг унасаар 21-р зуунаа давна гэж бодож байгаа бол эндүүрэл. Хүнсний хэрэглээ, үйлдвэрлэл, бараа бүтээгдэхүүн бүгд импортоос. Хэдийгээр шинжлэх ухааны хөгжлийн хурд хурдацтай буй ч өсөж буй хүн амаа гүйцэхээ байсан нь нэгэнт илэрхий болсон. Бид энэ цаг үед бэлэн зүйлс, бараа бүтээгдэхүүн дунд умбана, шумбаж байхад хомсдол, үгүйрэл, хоосрол тун удахгүй хаалга тогших гэж байна.  Энэ бол айлган сүрдүүлэлт биш, бодит байдал. Энергийн нөөц багассаар буй. Нефтийг удахгүй түлшинд ашиглахаа эрс багасгаж, бодис материалын нөөцөнд нөөж эхэлнэ. Пластик, нийлмэл бодисууд нефтгүй бол гаргаж авах боломж бага байна. Төрөл бүрийн судалгаа явагдаж буй ч хямд байдлаараа нефтийг даваагүй л байна. Хөгжингүй орнууд түлш шатахууныг өөр эх үүсвэрээс хайхуйд хөрөнгө хаяад удаж байна. Тодорхой дэвшлүүд гарцууд харагдаж буй ч өнөөдөр дэлхийн хүмүүсийн энэ их цатгалан хэрэглээ асуудлыг хүндрүүлсээр эрдэмтдийг улам ихээр ажиллуулах шаардлагатай болж байна. Энд дэлхийн дулаарал, хүлэмжийн хийн асуудал тусдаа ба жижиг асуудалд орно.
 Хүнсний хэрэглээ, түүний нийлүүлэлт хамгийн аймаар, хамгийн том асуудал болж ирсээр. Яг л цастай ууланд алхаж байхад, уулны оройгоос цасан нуранги ирж буй мэт. Доошлох тусам улам томорж, аюул нь нэмэгдэнэ. Хүн амын өсөлт жолоогоо алдаад, түүнээ дагаад ой хөвчөө талж, хүнсэнд зориулах боллоо. Экологио бид өөрсдийн гараар устгаж урагшилж байлаа, гэвч гор нь гараад дийлдэхээ байлаа. Олон төрлийн амьтад устав, экологийн тэнцвэрт байдал алдагдлаа. Хэт том суурьшил нь хүнсний асуудлаас гадна шинэ өвчингүүд гарах боллоо. Ерөөсөө дэлхий ачаагаа даасан хэрэг. Үгүй болохгүйн тулд байгаль дэлхий арга хэмжээгээ хэдийнээ аваад эхэлсэн. Та ухамсарт хүн, та бүхнийг удирдаж чадна, асуудлаас гаргаж дийлнэ гэж бодож буй бол ТОМ ТЭНЭГТЭЖ байна л гэе.   Удахгүй томоохон дайн ч болж мэднэ. Дайн бүхний гол шалтгаан ХООЛ УНД л байдаг. Генетикийн өөрчлөлттэй хүнс бий болгож чадсан нь бага талбайд асар их хүнс гаргаж авах боломжийг бий болгосон. Саяхныг болтол хэний ч төсөөлж байгаагүй, хүнд жинтэй үхэр бий болж, сүүгээр нь асгаж тоголсон ч болох мэт. Махны хувьд Хятадууд хэрэглээ ихэссэнээс үнэ нь өсөж буй мэт яриа байдаг шалтгаан бол өөр газар байх шиг. Малын гол идэш болох эрдэнэ шиш тариалах газар бага байна. Өөрөөр хэлбэл хэрэглээ нь хэт томдоо. Тарьж буй эрдэнэ шиш нь ч идэж буй үхэр нь ч гений өөрчлөлттэй. Гар утас хор уршигтай эсэх нь ч тодорхойгүй хэрэглээнд орсонтой адилаар, гений өөрчлөлттэй бүтээгдэхүүнүүд ч хор уршигны талаар тоймтой судалгаа үгүй. ХОРТОЙ юу ХОРГҮЙ юу? Дэлхий үнэхээр дулаарж буй юу? Түүний шалтгаан хүлэмжийн хий гэж ҮНЭН үү? Хөгжилтэй зэрэгцээ асуултууд ч мөн ихэссээр.. Индүкцэн зуухаар хоол хийх нь хоолонд ямар нэгэн нөлөө үзүүлэхүү? Та хэрэглэдэг үү?   Үнэхээр энэ бидний амьдарж буй гаригийн өөрчлөлтийн хурд, хүн амжиж төлөвлөх боломжгүй асар хурдтай явагдаж байна. Нэг л мэдэхэд бид хүлэмжин орцон байгаагаа анзаарах вий.. Харин тэр үед Монголчууд бид, намаараа талцаад, жалгаараа жийлцээд байж байх зөвүү?Лабораторийн харх болох уу? Түүний туршигч нэгэн болохуу? Бидэнд боломж бий. /эсвэл хэдийнээ оройтсон./
Асуудал нь увсын бөхөд, МАНАНы засгийн газартаа бус танд байна. Яаж гарцаа олох нь бидний АСУУДАЛ.

Сэнгийн Эрдэнээс Намбарын Энхбаярт бичсэн захидал (1997 он)

www.news.mn

Насны даваа уруу ихэд уруудсан хойноо миний хүүхдээс ялгаагүй залуу хүнд ийм хатуу хайрган үгтэй захидал бичихэд хүрэх юм гэж санаагүй явжээ. Би баяр гомдлоо илэрхийлэх хэвлэлийн талбар гээч юмыг олон жилийн өмнө олж авсан учраас иймэрхүү эпистоляр жанрын юмаар маруухан хүний л нэг. Гэвч мэргэн дүүд энэ хэдэн үгийг бичихээс өөр аргагүйд хүрсэн шалтгааныг минь ойлгоно биз ээ. Би энэ Монгол газар далаад жил хүн болж, хүзүүн дээрээ толгой тээж явахдаа цөөн дайсантай, олон нөхөртэй явлаа.

Чи бид хоёрын хооронд энэ Монгол Улсын иргэн болохоос өөр ямар ч холбоо, ямар ч өр төлөөс, ямар ч нэхэл дагал байхгүй. Буриад эхийн хэвлийгээс төрсөн хүү гэж зүгээр нэг жалганы маягийн талтай нүдээр би чамайг харж явдаг байлаа. Би бол амьдралын урт зам туулж олон янзын хүнтэй уулзаж учирч, холдож ойртож явсан бас ч муугүй гярхай нүдтэй зохиолч, хүний сэтгэхүйн талын бага зэрэг мэдлэгтэй учраас зохиолчдын хороонд чамтай ганц хоёр жил ажиллахдаа жаахан зайнаас ажин харж, холын бодолтой нь, холын шуналдаа дийлэгдэж мэдэх хүн юм даа гэж боддог байсан юм. Хожим соёлын яамны сайд байхад чинь энэ бодол минь улам лавширсан. Одоо бол чамайг хутагтын дүр эсгэсэн их шуналтан байжээ гэж шулуухан хэлье. Чиний мэтийн ийм жигтэй шуналтангууд "өдрийн завсрын ноён" болох цаг төрийн байдал Монголд нүүрэлснээр чи маш богино хугацаанд "умопомарачительный карьер" хийж хувьсгалт намын толгойд гарсан. Хувьсгалт намын толгойд залуу шинэ хүчин гарч ирэх цаг болсон нь үнэн. Гэхдээ чамтай адил дүүрсэн карьерист биш ухаантай буурьтай багачуул гарсан бол сайн байсан юм.

Чи намаа, магадгүй улсаа аваад явчих ухаантай буурьтай хүнсэн бол хувьсгалт намаа аврах гээд булшилж яваа Роозонтон мэтийн "реваншистуудын дуу хоолой болох ёсгүй байсан. Гэтэл чи гэв гэнэт Монголын Зюганов болчихлоо. Зүй нь чизасаг төрийн эрх барьж буй үе тэнгийнхэнтэйгээ реваншистуудын гар хөл болж үзэлцэх биш ухаан мэдлэгээрээ, улс төрийн зүтгэлтний буурь сууриараа "үзэлцэх" ёстой байсан. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн суудлыг одооноос зүүдлэн, гагцхүү мөнөөх холын шуналдаа автан уулгардаж, цаг төрийн харьцангуй тогтвортой байдлыг ягэнэхэн үед устгахыг санаархан давшилж эхэллээ. Чиний улс төрийн хараа харин энэхэн эгзэгтэй цагийг олоход л хүрэлцлээ. Далан хэдэн жил ардынхаа хүзүүн дээрмордож амьдрах чадваргүй болгосон хувьсгалт нам тэр л амьдрах чадваргүйн эрхээр тоталитар ёсыг эргэн санагалзаж эхэлсэн хөөрхий олныхоо сэтгэлээр тоглон чамайг гаргаж ирснээс биш чи намдаа ч улсдаа ч гавьяатайдаа гарч ирээгүй. Чиний үзэл бодлын талаар би мэдэхгүй, мэдэхийг ч хүсэхгүй. Гэхдээ чи намын толгойд гарахдаа хар африкийн нэгэн үеийн дарангуйлагчид өмсч бас багагүй цус нөж болгосон "Ардчилсан социализм" гэдэг хуучин багийг өмсчхувьсгалт намын үеэ өнгөрөөгсөд болоод гэнэн багачуулыг илбэдээд гарч ирсэн...

Чи хэдэн жил Соёлын яамны сайд байхдаа сайдын дүр эсгэхээс цааш ер гараагүй. Цагтаа Эрдэнэзуугийн мөхлийн тухай дуулиантай шиг өгүүлэл бичсэн шинэхэн сэтгүүлч сайдын суудал эзлээд тэр Зуугаа өөд татах талаар юу ч хийгээгүй мэтийг чинь тоочоод яах вэ!

Хэрвээ чи үнэхээр шашин соёлоо хүндэтгэдэг хүнсэн бол (төвд хэл сураад бурхны шашны сургаалын гайхамшгийг мэдэж эхэллээ хэмээн ярьж байсныг чинь би мартаагүй) хувьсгалт намын кассанд хэдэн зоос оруулах л зорилгоор "бардак" болгосон Лениний музейн барилгыг дүрслэх урлагийнхаа музейд егчих эр зориг гаргах л байсан. Гэтэл чиний эр зориг огт өөр юманд буюу ширээ, өмч хоёрт л зориулагдах нь тов тодорхой. Сайд байхдаа чи Соёлын сангийн санаачилж хийсэн ажлыг өөртөө хаяглачихаас ичдэггүй байсан. Чи бас муухай хоёр нүүр гаргаж чадаж байна. Үнэхээр шинэ цагийн эринд намаа авч явах хүсэл зорилготойсон бол гуч дөчөөд оны аюулт яргалал харгислалын төлөө олон түмнээс уучлал гуйдаггүй юмаа гэхэд ядахдаа тухайн үеийн харгис бурангуйчуудыг буруушаан зэмлэх ухаан хүрэх л байсан. Гэтэл байчихаад бараг л өөрөө хэлмэгдэлд өртсөн гэх нь холгүй "тангарагийн гэрээ" байгуулна хэмээн цаанаа бол өнөөх л реваншист холын санаатай санал хэлээд сууж байна. Би чамд үүнийг л шулуухан хэлье гэсэн юм. Эрвээхэйн насгүйгээ би мэдэж байна. Гэвч "всем смертям назло" хэдэн жил явахдаа л явна. Чиний мэтийн хутагтын дүр эсгэсэн бэрднүүдтэй үзэлцэж яваад л дуусна.

Тэмцэл бүхэн ялалт авч ирэх албагүй

Эх сурвалж: "Өглөөний сонин"

Тархиндаа жаахан зай гаргачих л юм бол тэнэглэл орогночихно

  Яруу найрагчид гэж сэтгэл зүрхээ бүгдийн өмнө ном шиг дэлгээд тавьчихсан хэрнээ өөрийгөө бүхнээс нууцлаг, далд ертөнц хэмээн боддог хүмүүс байх. Тиймээс ч тэдэнтэй бусдын яриагүй сэдвээр ярина гэдэг хэцүү. Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч, СГЗ Б.Лхагвасүрэнтэй уулзахын өмнө түүний хөндөөгүй сэдвийн талаар удаан бодлоо. Эцэст нь түүнтэй “Амьдралтай хийсэн тэмцэл хийгээд эр хүний нулимс”-ны талаар ярилцъя гэвэл тэр уриалгахан зөвшөөрсөн юм.

-Тэмцлийн талаарх бодлоосоо манай уншигчид­тай хуваалцаач?

-Би тэмцэл гэдгийн цаад талд нь заавал шалтаг байх ёстой гэж ойлгодог. Өрсөлдөгч, зорилго, мөрөөдөл, үзэн ядалт, тэр байтугай цагаан атаархал хүртэл тэмцлийн шалтаг болдог. Бид юутай тэмцээд амьдраад байгаа юм бэ гэсэн чинь эцсийн дүнд амьд байх л гэж тэмцсэн байна.

“Сайн сайхны төлөө тэмцье” гэж хэлэх зохидоггүй юм. Яагаад ч юм, энэ өгүүлбэр их харь сонсогддог. Сайн сайханд хүрэх үйлдэл нь тэмцэл байж болдог ч тэмцэл гэдэг үгээр бүх зорилго нь илэрхийлэгдэх надад таатай санагддаггүй.

Тэмцэх гэдэг үгийг монголчууд хоёр айхтар утгаар хэрэглэдэг. Амьдрах, амьд байх, юм бүтээх, аливаа нэг үйлсийг бүтээхийн төлөө тэмцэх гэж хэрэглэхээс гадна амь тэмцэх гэдэг үгэн дээр ашигладаг. Амь тэмцэх гэдэг бол үхлийн шалтгаан.

  Бас зарим хэтэрхий шуналтай, улангассан хүнийг байж ядсан, амь нь тэмцсэн амьтан гэж ад үзэж ярьдаг л даа. Олон үйлдлийн утгыг илэрхийлдэг үг юм шиг санагддаг.


-Та амьдралынхаа тур­шид юуны төлөө тэмцсээр ирсэн байх юм?

-Уран бүтээлээ сайн хийхийн төлөө чармайсан. Энэ нь яваандаа сайн зүйл бүтээхийн төлөөх тэмцэл гэдэг тодорхойлолтод орохоор болчихож.

Миний хамгийн их тэмцсэн зүйл бол өвчин, хагацал хоёр. Үр хүүхдээ амар мэнд, ханиа эрүүл энх байлгаж, аав, ээжтэйгээ хамт удаан амьдрах юмсан гэж их тэмцсэн. Тэрнээс биш өөрөөсөө илүү хүн байхыг дургүйцэх юм уу, илүү амьдралтай хүнд атаархах, “Би тэрнээс илүү байна” гэсэн тэмцэл бүтээх бодгал сэтгэлийг ижий, аав минь надад өгөөгүй. Удам судрынхаа зарлигаар би илүү юмны төлөө атаархаж тэмцдэггүй. Тийм ч учраас би бусдын хэрэгт оролцох, аливаа нэгэн юманд хэл, хошуу дүрэх дургүй.

Манай уран бүтээлчид болон улстөрийн зүтгэлт­нүү­дийн амьдралд хаш­гичиж, ард түмний эмзэг­лэлээр тоглож, шударга хүн болох гэж, эх орон, тусгаар тогт­нол гэж хашгирч, яг нидэр дээрээ хамгаалж чадахгүй мөртлөө тэмцэж байсан хөөрхий нэг үзүүлэх тэмцэл олон бий. Би үзүүлэх юм уу, хүнд харуулах жүжгийн хэсэг шиг тэмцэлд дургүй.

Би юуны төлөө тэмцээд байсан юм бэ гэвэл олуулаа, бүтнээрээ байх юмсан гэж их тэмцсэн. Гэвч хорвоо бүтэн биш шүү дээ.

Үүнээс өөр тэмцлийн тулаанд дуудсан үйл явдал надтай таарсангүй.


-Өвчин зовлон, үхэл хагацлыг хүний хүчээр ялна гэж үгүй. Гэтэл та ялж болохгүй тэр зүйлтэй л тэмцээд байжээ?

-Тэр бол сэтгэлийн их том далд тэмцэл юм. Тэмцэл бүхэн минь жам гэдэг хатуу хуульд л тулж зогсдог байлаа. Тиймээс ч би дандаа ялагддаг байсан.

Тэмцэл бүхэн ялалт авч ирэх албагүй шүү дээ. Хүмүүс тэмцлийн үр дүн нь ялалт гэж боддог юм шиг байна лээ. Зарим тохиолдолд ялагдал ч байж болно. Ялагдлын үр дүн нь сургамж, гашуун үнэн. Ялалтууд нь цаашид хэрэгтэй, хэрэггүй зүйлийн төлөө тэмцэхийн удиртгал болдог. Би ийм тэмцэлд дургүй.


-Хорвоогийн жамд ялагдсан хамгийн том ялагдалтайгаа хэзээ нүүр тулсан бэ?

-Ижий, аав хоёроосоо хагацах л байлаа. Би өтөлтлөө тэдэнтэйгээ хамт байх юмсан гэж бодож, их тэмцсэн. Үйлдлээр тэмцээгүй ч гэсэн миний дотоод сэтгэл, боддог, санадаг бүхэн минь тэр л зүйлийн тухай тэмцэж байсан. Гэвч энэ маань “Тэртэй тэргүй хорвоо тийм юм чинь дээ” гэсэн үр дүнтэй л тэмцэл байлаа.

-Тэр ялагдлаас танд ямар нэгэн сургамж үлдэв үү?

-Ертөнцөд хамгийн сургамжгүй зүйл бол үхэл шүү дээ. Хүн төрөлхтөнг ялладаг хамгийн том цааз бол үхэл юм.

Амьдралд ёс бусын, давж болшгүй бэрхшээлүүд, туйлдал, ядуурал зэргээс гарах тэмцэл бол өөрөө ургаж ирдэг, тэмцэхийн шалтгийг ургуулж өгдөг. Зөв тэмцэхийн шалтаг гэж бас бий. Зовлон, бэрхшээл хоёрт ялагдаж байгаа бол тэр хамгийн өчүүхэн хүн гэж би боддог. Хүмүүс давж гарахын тэнхээ, эр зориг гээд л мундаг зүйлсийн тухай ярьдаг даа. Энэ бүхэн худлаа. Тэрнээс гаргадаг ганцхан зүйл бол ухаан юм.

Архинд орчихсон хүмүүсийн тухай бодоход ялих, ялихгүй шалтгийн өмнө бууж өгсөн байдаг.

Тэнэг хүн л архинд ордог юм биш шүү дээ. Зарим тохиолдолд хамгийн их ухаарсан хүмүүс архинд орчихдог. Ертөнцийн мөнх бусыг ойлгоод, түүндээ төгс төгөлдөр итгээд, түүний хооронд үүлэн чөлөөний нар шиг амьдрал дунд амьдрах ёстой гэдгээ “Ерөөсөө дэмий” гэдэг үгээр сольчихдог тохиолдол зөндөө бий. Үүнийг би үл тэмцсэн, өөрийгөө аливаа муу зуршил, элдэв зүйлээс аврахын тулд хийгээгүй тэмцэл, өөрөөсөө урвасан хэрэг гэж үздэг.

-Өөрийгөө өчүүхэн юм гэдгийг хэзээ хамгийн ихээр мэдэрч байв?

-Амьддаа нэг хэсэг болж салаад, дараа нь өсч өндий­чихөөд нэгнээ үхүүлж хагацах нь хамгийн том хагацал. Том юмнаас том юм сална гэдэг их том хагацал шүү.

Ижий, аавыгаа санах, тэднийгээ хайрлах, дурсах зэрэг их бодол, үхэн хатан санадгаа би ер гаталж чадахгүй. Гаталж чадах, бэрхшээлийг туулж, бодохгүй санахгүй явж чадах хүн биш. Үндсэндээ би үүний л өмнө бууж өгдөг. Дутуугийн бэрхшээлийг давах тийм эр зориг надад байхгүй.

-Гэхдээ ямар нэгэн тэмцлийн өмнө хэзээд эр зоригтой байж чадна биз дээ?

-Чаддаг юмаа хийх, мэддэг зүйлээ ярих тэмцлийн өмнө хэзээд эр зоригтой байж чадна. Тархиндаа жаахан зай гаргачих л юм бол тэнэглэл орогночихно шүү дээ. Тиймээс болж өгвөл уншиж гэгээрч, үзэж харж явах тэмцэл хийсээр ирсэн. Хүмүүс аар саархан юм л гэх байх. Энэ бол надад агуу том тэмцэл байлаа.

Биеэ баглаад юм удаан унших нь биеэ барих тэмцэл л гэж би боддог. Энэ тэмцэл монголчуудад минь битгий их дутаасай гэж хүсдэг. Зорьсон юмандаа хүрэхийн төлөөх тэмцэл нь аливаа алиг, шалигхан зүйлээс болоод замын голоосоо битгий буцаасай л гэж боддог юм.

Амьд байгаа минь л том ялалт

  -Хүмүүс муу зуршилд их амархан автдаг. Таны хувьд элдэв муу зуршлаас өөрийгөө хамгаалах тэмцлийг сайн хийжээ гэж бодогддог?

-Тэр бол тэмцэл байгаа­гүй. Хажуудаа байгаа хүн, эцэг, эх, ах, дүү, нутгийн буурлуудаасаа авсан жудаг л байсан.

Муу зуршил гэдэг угаасаа хүн рүү нүүж ирдэг эд. Нүү­гээд л нөмрөөд ороод ирдэг. Тэр бүхнээс зайлж бултана гэж үгүй. Нэг бодолтой, түүндээ үнэнч байсан хүн л манан дундаас гарч явна. Ерөөсөө монголчуудын жудаг л намайг авардаг юм.

-Өөрийгөө олж авахын төлөөх тэмцэл гэдгийг та хийрхэл гэж боддог уу, аль эсвэл?

-Хийрхэл. Өөрийгөө таньж үхсэн хүн нэг ч үгүй. Орчлонд хүний хамгийн таньдаггүй зүйл бол өөрөө юм. “Би хэн бэ” гэдгийг би өөрөө мэддэггүй юм.

Хүнд сайн, муу хэлэгдэж байгаа хэмжээгээр өөрийгөө үнэлнэ гэвэл түүн шиг худлаа зүйл үгүй.

Хүн өрөөлийг худлаа таниад л дуусдаг. Хүн бол ердөө танигддаггүй бодгал. Маш их гэрэл гэгээ, чанадын бодол санаатай, таагдашгүй оньсого.

-Яруу найрагчид өөрс­дийгөө хамгийн нууцлаг хүн, далд ертөнц гэж хэлэх дуртай. Гэвч тэдний уран бүтээлээр дамжуулан түүний талаарх бүхий л нууцыг мэдэж болдог?

-Тодорхой уншиж болох сэтгэл, эмзэг нимгэн арьстай, амархан хөөрч, амархан гомддог, хүн төрөлхтний уншиж болох хамгийн амархан үсэглэл бол яруу найрагч, зураач, уран бүтээлчид шүү дээ.

-Олны танил хүмүүсийн хувьд өөрийг нь чиглэн ирэх атаа хорсолтой тэмцэх тэмцэл гэж бас бий?

-Хүмүүсийн атаархаж байгаа нь надад мэдрэгдээгүй, эсвэл би мэдрээгүй байх. Өөрийгөө хүнээс илүү гэж бодсоныхоо дараа атаархлыг ярих ёстой. Би бусдаас илүү гэж бодож байсан өдөр нэг ч байхгүй. Тиймээс надад атаархал ирэх шаардлага байгаагүй. Би анхны шүлгээ хэвлүүлчихээд 20 жил номоо хэвлүүлж чадаагүй. Өөрийнхөө муугаас болж хэлмэгдэж, хавчигдаж л явлаа.

Тэр атаархал, хорлол гэдэг чинь надад мэдэгдэхээр ирдэггүй юм байна лээ. Уучихсан эм шиг үйлчилгээ нь мэдэгддэггүй. Би одоо хэнд гомдох билээ гэхээр өөртөө гомдохоос өөр юм олддоггүй юм.

-Та сүүлийн жилүүдэд ч бас шүлгийн ном хэв­лүүлсэнгүй?

-12 жил ном гаргасангүй. Дэвтэр бүрт л шүлэг байна. Би их гоё дэвтэр дээр, их гоё үзгээр бичих дуртай. Энэ бол миний ганц шунал. Дэвтэр бүхэнд шүлгийн ноорог бий. Ганц, хоёр мөр тавихгүй өдөр цөөхөн.

-Тэгээд?

-Насны бөгсөнд муу ном гаргамааргүй байна. Ядахдаа өөрийнхөө хэмжээнд “Энэ болж шүү” гэсэн хэдэн шүлгээрээ ном гаргамаар байна. Миний тэр шүлгүүдийг уншаад хүмүүс “Лхагвасүрэн сөнөжээ. Амьдаараа үхэж” гэж хэлнэ үү, яана вэ, надад хамаагүй. Миний бодож байгаагийн хэмжээнд таарсан, дүйсэн шүлгүүдтэй ном гаргах ёстой гэж их удаан нухлаа.

-Дотоод хүн тань “Ном гарга” гэдэг. Харин та “Чи болоогүй байна” гээд л сууна уу?

-Миний сэтгэлийн доторх сармагчин намайг яаж үймүүлдэг нь бид хоёрын дотоод хэрэг. Цээжин доторх сармагчин маань миний бодсоныг татгалзах, хүлээн зөвшөөрөх эсэх нь бидний л хэрэг. Цээжин доторх сармагчин маань гадаад Лхагвасүрэнгээсээ илүү ааштай учраас бид хоёр их зөрчилддөг. Бид хоёр таарамж муутай ч тэмцэлдэж байгаагүй.

-Амьдралын аливаа тэмцэлд ялагдсанаа гаднаа хэрхэн илэрхийлдэг вэ?

-Би олон ялагдлын тухай мэдэхгүй юм. Ялалт гэдгийн тухай ч ойлгодоггүй. Шагнал авсны хэмжээгээр би ялж байна гэж ойлговол биш л дээ. Шагнал гэдэг ялалтын бэлгэ тэмдэг биш. Дайнд орсны дараа баахан тэмдэг өгдөг. “Та ялалтад оролцлоо” гэснээс биш “Та бүхнийг яллаа” гэсэн шагнал биш шүү дээ.

Амьд байгаа минь л том ялалт. Би үүнээс илүү ялалтын тухай зүүдэлж ч байгаагүй.

-Амьдрал үхэл хагацлыг, харин хүмүүс аюултай үгэн сумуудыг илгээдэг шүү дээ. Энэ бүхэн таныг тойроогүй л байх?

-Зарим эрхтнээ хэрэглэж болохгүй цаг хүнд байдаг. Зарим үед хэлгүй, чихгүй, бодож чаддаггүй юм шиг явах нь хамгийн өлзийтэй. Энэ бол миний биений дархлаа байх. Зарим зүйлд хүчирхэг эрхтнүүдээ хэрэглэхгүй байж болно шүү дээ. Болдог юм.

-Тэдгээрийг мэдрэхгүй байгаа юм шиг л өнгөрөөдөг гэсэн үг үү?

-Мэдэрснээ дардаг. Өөрөөсөө гарч байгаа юмыг би өөрөө л хариуцна шүү дээ. Би биедээ бол хаан. Эрхтэн болгон маань түшмэл, өрлөгүүд. Надаас гарч байгаа бүхэн миний захиргаанд байх ёстой.


Би сул үлдсэн хань, дэмий тэнэсэн хүүхэд хоёрт дургүй

  -Эрчүүд, тэр дундаа монгол эрчүүд нулимс цөөтэй хүмүүс. Та ч бас ховорхон уйлдаг уу?

-Тийм ээ. Нулимс гэдэг бол сэтгэлийн зарлигаар гадагшаа асгарч байгаа тархины угаадас шүү дээ. Би үүнийгээ асгахгүй байдаг хүн биш л дээ. Гаргаж байх ёстой.

Нулимс ч бас хувийн өмч. Би ганцаараа уйлах дуртай. Миний нулимс хэн нэгний сэтгэлийг эвдэх, сэтгэлийн үерт автуулах, хэн нэгнийг уруу татах вий. Эсвэл баяр дээр унагасан нулимс минь хүн дэврээж, олон хүнийг дагуулах вий гэхээс эмээдэг.

Худлаа инээдэг хүмүүс л байдаг юм байх гэж бодсон чинь худлаа уйлдаг хүмүүс бас байдаг юм байна. Би худлаа нулимсыг үзэн яддаг.

Хүнд уйлах цаг байлгүй яах вэ. Ер нь эр хүн нулимс ховортой явах нь дээр. Миний муу аав нас барахаасаа хэдхэн хоногийн өмнө намайг дуудаад “Миний хүү, чи эр ганц хүн. Нулимс ховортой л яваарай” гэсэн шүү.

-Хэзээ хамгийн их уйлсан бэ?

-Нулимс бол хэмжээд байх зүйл биш. Асгарах цагаа болбол биеэ эгштэл асгарна. Асгарахгүйгээ хүрвэл биеэ дэвттэл тэвчинэ.

Би ижий, аав хоёрыгоо нас барахад хэсэг, хэсэг зогсоод л, их удаан, далд уйлсан даа. Яг л намрын бороо шиг. Гэхдээ миний төлөө унагасан тэр хоёрын баяр, гунигийн нулимсны хэмжээнд хүрээгүй л байлгүй.

-Амьдралынхаа туршид нулимсаа олон удаа дотогшоо залгив уу?

-Гадагшаа уйлснаасаа дотогшоо уйлсан нь олон шүү.

Би аавынхаа үгийг “Нулимсаа нууж яваарай” гэсэн үг болов уу гэж ойлгосон. Би аавынхаа үгэнд л орно. Орох ч ёстой. Үхтлээ л орно. Би сайд дарга нарын үгэнд орох дургүй шүү дээ. Аав, ээж, ханийнхаа л үгэнд ордог.

Удаан жил хамт амьдрахаар нэгэн биений төлөөлөл шиг ханиараа дамжуулж ертөнцийг ойлгох хэмжээнд тулдаг юм байна шүү дээ.

-Гуниг, зовлонгоо бусдаас нуудаг ч баярын нулимсаа өрөөлөөс нуудаггүй биз дээ?

-Барьж чадалгүй алдчихсан нулимс байлгүй яах вэ. Гэхдээ цөөхөн. 

Хүмүүс наадамд түрүү­лээд ирсэн морьдыг хараад уйлдаг. Би бол зурхайн дээрээс морьд эргэхээр тэсэлгүй уйлчихдаг юм. Миний аав морь эргэж байгааг харах дуртай. Аавтайгаа үзэж байсан болоод тэр үү, морьд эргэх л их гоё. Тэр үед л нулимсаа барьж чаддаггүй.

-Бусдын хийж байгаа үйлдэл, хэлж байгаа үг таныг хэр эмзэглүүлдэг вэ?

-Яагаад ч юм, хүмүүс надаас эмээнгүй байдаг. Халдвартай амьтан шиг бэргээд байдаг юм. Хүндлээд ч байгаа юм уу. Тэгэхээр тэд намайг гомдоох үгийг миний нүүрэн дээр яаж хэлж чадах вэ.

Харин далд юу ярьдаг нь надад хамаагүй. Хүн өөрт нь хэлж чадаагүй үгээ л явсан хойно нь өөр хүнд хэлдэг шүү дээ. Тэр л ёсоороо болдог биз.

-Өрөөлийн хийсэн алдааг хараад, харамссандаа уйлж байв уу?

-Алдаа гэдэг уйлмаар зүйл биш. Харин ч уурламаар зүйл юм биш үү. Буруу зүйл хийсэн хүн буруугаа ойлгосон цагтаа өөрөө уйлах ёстой. Би өмнөөс нь уйлаад яах юм бэ.

Би бурууг нь хэлэх ч дургүй. Өөрөө буруугаа мэдрэх нь илүү болохоос, хүнээр хэлүүлж мэдэрнэ гэдэг хиймэл шүү дээ.

-Таныг зэмлэж зүрхэлдэг хүн байдаг болов уу?

-Намайг загнах эрх ханьд маань бий. Амьдралд ам мурийх, үзэл бодол зөрөх юм зөндөө бий. Хүний хань нөхрөө загналгүй яах вэ. Миний эцэг ижийг минь үглэж байхад дуугарч байгаагүй. “Хэ цэсс” гээд л суудаг байсан. Түүн дээр би аавыгаа сайн дуурайсан. Харин хүүхэд бол намайг загнах эрхгүй. Надаас үүссэн улс, үүсгэл рүүгээ нулимах эрхгүй.

-Эцэг, эхийнхээ ачийг хариулж чадахгүй хэрнээ тэднийгээ захирч, зандардаг хүүхдүүд бас их олширчээ?

-Үр хүүхдээсээ ач горьдож суудаг эцэг, эх бол хамгийн тэнэг эцэг, эх. Хүүхэд эцэг, эхийнхээ ачийг хариулдаггүй, хэзээ ч бардаггүй юм.

Хүүхдүүд маань өндөр их эрдэм сураад, бизнес хийж, ашиг олоод, намайг тэтгээсэй гэж би хүсдэг ч үгүй. Миний хүүхдүүд тэгэх ч үгүй. Би мөрөөрөө байхыг сургана уу гэхээс хүнээс илүү байхыг сургаж чаддаггүй эцэг.

-Анх үрийн зулай үнэрлээд, баярын нулимс унагаж байсан уу?

-Жигтэйхэн баярласан. Гэхдээ уйлаагүй. Ямар нэр өгье дээ гэж бодоод л зогсож байлаа.

Эмнэлгээс гарсны дараа нялх биетэй эмэгтэй хүний сүү, хүүхдийн үнэр гэр дүүрэн түгээд л. Гэр гоё үнэртэй болсон гэж жигтэйхэн. Өөрийн эрхгүй хөл алдаж эхэлсэн дээ. Хүүхдийн даавуу алга болчихно гээд гэртээ хатаадаг байлаа.

Би жаахан юман дээр эмзэглэдэг муухай авиртай хүн. Ширээн дээр тавьсан баллуур алга болчихвол хэдэн өдөр ч гасалж мэднэ. Тамхиар дутах бүр ч дургүй.

Бас өөрийн юмандаа их харам. Үр хүүхдээ их өмөөрнө. Ханьдаа ч харам. Энэ алдаагаа мэддэг юм. Би сул үлдсэн хань, дэмий тэнэсэн хүүхэд хоёрт дургүй.



Хүүхдүүдийн маань хэн нь ч миний дэргэд хундагатай архи барьж үзээгүй

-Амьдралын жамаас алд биеэ, өвчин эмгэгээс эрүүл мэндээ хэрхэн харамладаг вэ?

-Би хань, үр хүүхдийнхээ хажууд “Ёо ёо” гэхээс л айдаг. “Өвдлөө, зовлоо” гээд нүдийг нь том болгоод байх дургүй. Надад оногдсон зовлон бол миний л юм. Хэчнээн хайртай хань, үр хүүхэд байлаа гээд миний зовлонг хуваахгүй. Өвчин, зовлон хоёр бол нэгэн биеэр л эдэлдэг зүйл. Харин тэрнээс үүдэлтэй санах, өрөвдөх, хайрлахын зовлонг хажуудах улс нь амсдаг.

Зарим шөнө зүрх өвдөөд ярагладаг юм. Хань маань дорхноо сэрчихдэг. Олон сэрээхгүй юмсан гээд сүүлдээ ёолохоо хүртэл багасгах үе бий.

Бид хоёр залуудаа зэрэгцээд хэвтдэг байлаа. Одоо бол толгой нь нийлсэн хоёр орон дээр, амьсгаа дуулдах газар хэвтдэг юм.

Би эрүүл мэнддээ бага анхаардаг. Эцэг минь тийм хүн байсан юм. Би үхэх болов уу гэж огт боддоггүй. Бага өвдсөн хүний зан байх л даа.

-Намайг бурхан болохын цагт үр хүүхэд минь их шаналах байх даа гэж боддог л биз дээ?

-Би хувь хүнд гуниг зовлон яаж тусдагийг мэддэггүйгээс гадна түүнийг ямар хэмжээгээр хүлээж авахыг бас мэдэхгүй. Хүүхэд гэдэг надаас өөр гараг ертөнц.

“Би яах бол” гэж бодож байгаагүй юм байна. Ямар ч байсан миний үхэл тэдэнд том хагацал байна гэдгийг ойлгодог. Тэр үед тэдэнд харамлах нулимс, гуниг байхгүй байх аа гэж бардам боддог.

-Амьд явахын төлөөх тэмцлийг огт хийдэггүй гэж ойлгож болох уу?

-Би өдөрт гурван хайрцаг тамхи татаж байна. Энийг л амьд явах тэмцэл гэж хэлэхгүй бол өөрөөр тэмцсэн юм алга даа.

-Хөдөлж л байвал тэмцэж байна гэсэн үг гэлцдэг шүү дээ?

-Би хөдлөх дургүй. Намайг хөдөлгөөнгүй хөшиж үхэхийн шалтгийг хань маань хийсэн гэж боддог юм. Ханьдаа өгдөг ганц буруу. Цайнд ч хүргэдэггүй, аягалаад л өгчихнө. Шүдэнз байхгүй байсан ч дөхүүлээд л өгчихнө.

Лав л “Надаас өмнө үхээсэй” гэсэн бодлого биш байх. Аминдаа надад амарчилж, эрхлүүлсэн царай нь энэ. Үүний цаана хайр л байгаа юм.

Хөдөлгөөн хүнийг, тэр ч бүү хэл орчлонг авардаг. Үүнийг би айхтар ойлгодог мөртлөө чаддаггүй.

-Ахмадууд “Лхагвасүрэн ч хүүхдүүдээ хэтэрхий их эрхлүүлэх юм аа” гэж ярихыг цөөнгүй сонсож байлаа?

-Би хүүхдүүддээ дэндүү эрх чөлөө өгдөг. Хүүхдүүд миний дэргэд тамхи татаж, согтуу орж ирж болно. Гэхдээ эмээдэг. Хүүхдүүд гэдэг чинь арилгачихсан сонгино шиг өөгүй цэвэрхэн амьтад биш шүү дээ. Жаахан амсчихдаг хүүхэд бий.

Гэхдээ хүүхдүүдийн минь хэн нь ч миний дэргэд хундагатай архи барьж үзээгүй. Хүргэн маань хүртэл тэгж чаддаггүй юм. Яагаад гэвэл, би насаараа архи уугаагүй. Архи уудаггүй хүний дэргэд том загнах хэцүү шүү дээ.

-Таныг хүндэлсэндээ халдахаас ч эмээдэг хүн олон. Харин та хэн нэгнээс эмээдэг үү?

-Гайгүй хэдэн журмын нөхөд болон ханиасаа эмээдэг. Миний төлөө зарсан он цаг, зүтгэсэн, хуваагдсаныг нь бодохоор эмээхээс ч өөр аргагүй.

-Номоо удахгүй хэвлэлтэд өгөх гэж байгаа гэсэн. Тиймээс хоёулаа яриагаа таны хамгийн сүүлд бичсэн шүлгээр төгсгөх үү?

-Болно оо, болно.

“Мартахуй”

Хаана ч дураараа исгэрэх

Салхинд би атаархдаг

Салхи эцдэгийг мартаад...

Хаашаа ч хамаагүй урсдаг

Усанд би атаархдаг

Ус ширгэдгийг мартаад...

Холын холд дуурьсах

Цуурайнд би атаархдаг

Эргэж ирдэггүйг нь мартаад...

Хоёр үзүүр нь энүүхэнд

Солонгонд би атаархдаг

Хоосон гэдгийг нь мартаад...

Арван тавны саран мандахад

Тунгалагт нь би атаархдаг

Үүлэнд хиртдэгийг нь мартаад...

Ардчилсан намд баяр хүргэх үү?

Ардчилсан намд баяр хүргэх эсэхээ мэдэхгүй л сууж байна. Засаг байгуулах эрхээ авч чадсангүй, цаашдын үйл явц оньсого болоод үлдлээ. Мэдээж үйл явц өрнөөд шийдлээ олоод явах нь мэдээж.. Гэхдээ л дутуу дулимаг ялалтанд баярын сэтгэл төршгүй нь. Харин хувь гишүүдэд баяр хүргэх хэрэгтэй. Ялалт байгуулсан гишүүддээ, ялалт байгуулахад тусалж компанит ажилд нь оролцсонд нь, мөн дэмжигч сонгогчиддоо БАЯР ХҮРГЭЕ!

Сүхбаатар дүүргийн ялалт хамгийн чихэнд чимэгтэй, итгэл төгс нь байлаа. Хөвсгөл, Ховдын ялагдал уйтай, харуусалтай нь байв. Ингэхэд АН ялвуу, яав?
Энэ асуултанд хариулах нь эрт байна, бас хүнд асуулт билээ. Цаашдын үйл явц явагдахаас өмнө, өмнөх түүхээ жаал сөхөе.

2008 оны 7 сарын 1. АН ялсан гэвч луйвардуулсан өдөр байв. Монголын маань хамгийн харамсам өдрүүдийн нэг болж өнгөрсөн. Хүний амь хамгийн үнэтэй, хамгийн нандин зүйл ч бид алдаа хийсэн алдсан. АН ялсан ч ялагдсан. Тэдгээр залуусын амиар бид том сургамж аваад цааш явсан. Хамгийн том сургамж бол "Дахин хүний амь үрэгдэхгүй байх".
Шинэ дарга Алтанхуяг эвслийн засгийн газар байгуулсанаар үйл явц үргэлжлэв. Хамтарсан энэхүү засгийн газар хамгийн ихээр шүүмжлэгдэж байв. Бичиж буй миний бие ч хүчтэй эсэргүүцэж байлаа. Олонх шийднэ олонхоороо л явсан. Одоо зөв бурууг яриад яахав. Ололт амжилт, алдааг нь л тунгаах хэрэгтэй!!!

Том гэрээ хийсэн нь засгийн газрын том ажил байв. Муу гэрээ болов хэмээн ихээр шүүмжлэв. МУУ САЙНЫГ нэг тийш нь бид шийдэж чадаагүй л байна. Гэхдээ байгалийн баялгаа эдийн засгийн эргэлтэнд оруулсан нь зөв зүйл. Харин ихээхэн хэмжээний мөнгө зээлж аваад ёстой туйлж өгсөн. Монгол улсын иргэн бүр сарынхаа архины мөнгөө "Хөгжлийн дансаараа" авдаг болж ХӨЛЧҮҮ Монгол болж хувирсан нь үнэн. Муу сайн нь хамаагүй бүх оюутнууд сар бүрийн цалинтай болов. Алагчилалгүй ямар сайхан нийгэм бэ??? Яг бидний хүсэж байсан шиг.. Гэвч сүүдэр нь өгсөн сардаа л харагдаж эхлэв. Эрүүлжүүлэхийг нөгөө ОЮУНТАНууд маань дүүргэх болов. БРАВО!!! Монгол орон залуу үеэ бэлдэж байна.

АН-аас нэр дэвшсэн Элбэгдорж МУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөн ялалт байгуулав. ТОМ ЯЛАЛТ! Нам бүлэглэлийн задралд орсонгүй, нэгэн амьсгаагаар ажлаа хийж чадлаа. БАЯР ХҮРГЭЕ! АЛТАНХУЯГ, ЭРДЭНЭБАТ хоёртоо, мөн бусад гишүүддээ.

Засгийн газар ажилласаар, улсын их хурал маань байнгын үйл ажиллагаагаа явуулсаар. Гэвч гацаа гарав. УИХ -аар баталсан хууль, тогтоомжууд ЗГ-т таалагдаагүй бол хэрэгжихээ байв. Эрчим хүчний сайд Зоригт гэх залуу анхнаасаа л таагүй байдлаас олонд танигдаж, өрөвдөгдсөнөөр сайд бас гишүүн болсон эр, МУ-ын хуулийг нулимж хамгийн дээр сандаалан суух мэт болов. Хариуцлага тооцох боломж байхгүй. Яагаад гэвэл хамтарсан..

Байдаг л нэг өдөр, нар манддагаараа мандаж, амьдрал үргэлжилдэгээрээ үргэлжилдэх үед сонин содон явдал болсон нь АН дарга Алтанхуяг ЗГ-аас гарахаар шийдсэн байв. Ёстой л гэнэтийн зүйл байв. Дэмжих нь дэмжиж, бухимдах нь бухимдаж байв. Гэхдээ хамтарж орсон ч, гарна гэдэг нь даан ч анхаасаа ойлгомжтой байв. Ямар дараагийн сонгуулиар эвсэж дэвшилтэй биш.. Гэхдээ гэнэтийн энэ шийдвэр, яарсан хуумгай үйлдэл болсон нь мөн дороо л мэдэгдэв. ҮЗХ-ын хурлаар баяр ёслолын байдалтай итлгэлүүд хөвөрсөөр. Удаан үргэлжилсэнгүй хурал дээр бөмбөг тэвэрж орсон нь Баттулга гишүүн байлаа. Хатуу ч гэлээ үнэн үгийг хайр найргүй хэлэв. Монголчууд үүнийг л хүлээж байсан ба загатнасан газар маажив гэлтэй. Эрүүл мэндийн салбарын ололт амжилт ярьсан Ламбаа сайд илтгэлээ ОЛИМПИЙН АМЖИЛТ ярьж дууссан нь цаанаа л онцгүй. Даан ч дээ гэмээр нийслэлд бид амьдарж буй. Гадны оронд жижиг хотын эмнэлэгүүдэд байдаг багажууд нь Монголд гуравхан байдаг.. Эрүүл мэндийн салбарт ахилт байж болох ч алдаа, хийхгүй цаг алдсаар зүйлс үй олноороо буй. Сангийн сайд Баярцогтын цогтой илтгэл усан дээрх хөөс мэт хуурамч зүйл байлаа. Өнөөдрөөс харахад хувхай хоосорсон сангийн зоорийг хэнээс хариуцлага нэхэх вэ? Хагас жил гаруй толгойлсон Хаянхярваагаас уу? 3 жил илүү барьсан Баярцогтоос уу? Хувийн компанид үйлчилдэг сайд нартайгаа энэ өдөр олон МОНГОЛЧУУД маань ухаарсан байхаа.

Засаг нуран уналаа. Засгаа унагах нь тодорхой байсан ч унагаах энэ засгийг анхнаас байгуулах хэрэгтэй байсан эсэх хариуцлага ярих боломжийг олголгүй цааш хурдаа аван хөдөллөө. Шалтгаан нь сонгууль дөхсөнөөр тайлбарлагдана. Гэхдээ УИХ-ын гишүүн Амаржаргалын хэлсэн үгийг мартах учиргүй. ЗГ-аас гарах нь тодорхой ч бид хасах оноотойгоор бус, цаг үеэ зөв олж ард иргэдээсээ нэмэх оноотой гарах ёстой байсан. ҮНЭН. Ажил хийлгэдэггүй ЗГ-ын хэсэг гишүүд тэнд бий. Хуулиа хэрэгжүүлдэггүй Зоригт сайд, Хуулин дээрээ суусан Нямдорж сайд гээд хөвөрж өгнө. Хувийн компаний хөнжилд ЗГ-аа оруулсан хүмүүстэй тооцоо бодоод гарах боломж бидэнд байсан гэвч ЧАДААГҮЙ.

Сонгуулийн чимээнээр нэгэн командад орж, фракцийн тэнцвэртэй байдлыг хадгалсан АН-ын удирдлагад талархах хэрэгтэй. Мөн том ололт нь Энхболд гишүүн зэрэг шинэ сонгуулийн хуульд санаа тавьж өдий зэрэгт хүрэхэд нөлөө үзүүлсэн гишүүдэд ч баяр хүргэх ёстой.

Эцэст нь бид ЯЛАЛТ байгуулж ЧАДСАНГҮЙ. Хариуцлага удахгүй яригдах байх. Харин АН-ын эгэл гишүүд минь одооноос тунгаана бизээ.