Америк, Монголд тохиосон хоёр өөр хэрэг.
Энэ хэрэг 1964 оны 3 сарын 13-ны өдөр, Нью-Йорк хотын Куинс дүүрэгт гарчээ. Китти Женовэзэ гэж баарны мэнэжэр бүсгүй ажлаасаа шөнийн 3:15-д ирсэн байна. Гэрийнхээ яг гадаа машинаа тавиад орох гэтэл нэг эр гэнэт гарч ирээд шууд хоёр хутгалсан байна. Ингээд үүнээс хойш бүтэн 30 минутын турш хөөрхий бүсгүйг хашгируулан хөөсөөр, хутгалсаар байж хөнөөж орхиод, 49 долларыг нь аваад арилж одсон аж. Америкийн эвгүй хорооллуудад бол иймэрхүү аллага бараг өдөр тутам гарч байдаг байх, гагцхүү энэ тохиолдол л “Китти Женовэзэгийн хэрэг” хэмээн түүхэнд зартай болсны учир нь арай өөр шалтгаантай. Бүтэн гучин минутын туршид бүсгүйг хутгалуулж зугтаангаа “Амь авраарай” хэмээн хашгирч байхад Киттигийн хөршүүд болох 38 хүн цонхоороо харж байжээ. Ганц нь ч гарч ирж туслах байтугай цагдаа ч дуудсангүй…
Харин одоо миний өгүүлэх явдал 2010 оны 10 сарын 21-нд , Монгол улсын нийслэлд болж өнгөрчээ. Тэр өдөр Монголын парламент хуралдаж, төрийн дээд албатны, өөрөөр хэлбэл өөрсдийнхөө болон бусад цөөн “хамаатныхаа” цалингийн хэмжээг шинэчлэн тогтооно гэсэн нэрийн дор, мэдээж хэрэг юу гэж л багасган шинэчлээ аж, их хэмжээгээр нэмж орхижээ. 2009 онд тэд бүр ичгүүртэй үйлдэл хийсэн нь төсвийн мөнгөнөөс бүгд өөр өөртөө нэг тэрбум төгрөг захиран зарцуулах эрхтэйгээр хуваарилсан байлаа. 2008 онд энэ тоо 500 сая, түүний өмнөх жилүүдэд 250 сая, 100 сая, 10 сая байсан аж. Санхүүгийн багаахан мэдлэгтэй, хууль эрхийн анхан шатны боловсролтой, ядаж хүний мөс, ичих нүүр гээч зүйл үл мэдэг ханхлуулсан хүн ч ингэж мөнгийг гишүүд тойрогтоо хуваах нь маш буруу шийд гэдгийг ойлгоно. Тийм ч учраас Элбэгдорж ерөнхийлөгч тохиолдол бүрт нь хориг тавьсан, Энхбаяр Ерөнхийлөгч ч тухайн үед нь хориг тавьдаг байсан, парламентийн далан зургаа хоригийг нь хүлээж авдаггүй байсан билээ.
Илт буруу шийдвэрийг удаа дараа ичгүүргүйгээр гаргаад байгаа манай далан зургаа, Киттиг хутгалуулж үхэж байхад цонхоороо хараад зогсож байсан гучин найм хоёрт үйлдэл, орон зай, цаг хугацаа гээд олон зүйлийн ялгаа байгаа боловч сэтгэлзүйн мөн чанарын хувьд төстэй байж болохыг судалгааны материалд тулгуурлан батлах нь энэхүү нийтлэлийн маань зорилго юм.
Bystander effect – Гэрчийн нөлөөтөл
Китти Женовэзэгийн хэрэг анхандаа хотын амиа хоохойлсон амьдралын муу муухайг батлах сонгодог жишээ болон олонтоо хэлцэгджээ. “Нью-Йорк Таймс” сонинд Абэ Розентал хэмээх сурвалжлагчийн бичсэн нь: “Тэр гучин наймын нэг нь ч цагдаа руу утасдаагүй. Яагаад? Тэд өөрсдөө ч үүнийхээ хариултыг олохгүй байхад бид яаж мэдэх сэн билээ? Зүгээр томхон хотын амьдралын нэг хэв маяг гэдэг нь л тодорхой юм. Сая сая хүний дунд, бүгд л чам руу довтлох мэт ертөнцөд сэтгэлзүйн хувьд амьд үлдэх ганц гарц бол бусдыг аль болох үл анхаарах явдал юм. Тийм ч учраас том хотуудад хөрш тань ямар хэцүү асуудалтай байгаа нь танд огт хамаагүй”
Энэ дүгнэлтийг ихэнх хүн зөвшөөрөх байх. Уншигч та ч эхний догол мөрийг уншиж байхдаа Америкчуудын хүн чанарын хэмжээг буруутган суусан байх, тийм үү?
Гэвч, сэтгэлзүйн нарийн судалгааны дүн энэ хэргийн учрыг хотын амьдралын бараан талаас арай өөр, маш сонирхолтой зүйлд оршиж байсныг баталсан байна. Коламбын Их Сургуулийн эрдэмтэн Бибб Латанэ, Нью-Йоркийн Их Сургуулийн судлаач Жон Дарли нар Киттиг 38 хүн харж байснаас хэн нь ч туслаагүйн учрыг машид гайхаж, бүр лабораторид туршилт хийн судалжээ. Тусгай нөхцөлд янз бүрийн аюултай, шийдвэр хурдан гаргах, хүнд туслах ёстой байдлууд бий болгож, хэн хэрхэн хандахыг ажиглаж л дээ. Гэтэл сонирхолтой нь хүмүүсийн туслах эсэхийг шийдэх хамгийн гол шалгуур, нөлөөтөл нь мөнөөх хэцүү байдлыг хэдэн хүн харж, гэрчилж байгаа тоо байсан байна.
Тодруулъя. Нэг туршилтанд нэг өрөөнд татаж унаж байгаа хүн байршуулжээ. Хажуу өрөөнөөс нь татаж унаж байгааг нь сонссон хүмүүс ямар хариу үйлдэл үзүүлэхийг туршсан хэрэг. Сонсогч, өөрөөр хэлбэл гэрч этгээд ганцаараа байсан тохиололд 85 хувьд нь тусламж дуудахаар яаран гүйж байсан бол өөрөөс нь гадна 4 өөр хүн сонсож байгаа гэж бодохоор бэлдсэн нөхцөлд ердөө 31 хувьд нь л тусламж дуудаж байсан байна. Өөр нэг туршилтаар хаалганы завсраар утаа орж ирж ирэхэд ганцаараа өрөөнд байгаа хүн тусламж дуудах нь 75 хувь байсан бол олуулаа байгаа тохиолдолд ердөө 38 хувьд нь л гадагш мэдээлж байжээ. Сэтгэлзүйн хувьд хүн эхлээд өөр хэн нэгнийг тусламж дуудчих биз гэж найддаг бол хэн ч туслахгүй байгаад байвал болж байгаа явдлыг тийм ч аюултай биш юм байна гэж дүгнэх сэтгэгдэл төрдөг байна.
Өөрөөр хэлбэл, Латанэ, Дарли хоёрын баталж байгааг хэлшинжлэлийн холбоос үг ашиглан тайлбарлавал, Киттигийн аллагыг гучин наймын гучин найман хүн харж байсан АТЛАА хэн нь ч тусламж дуудаагүй гэх биш, харин гучин найман хүн харж байсны УЛМААС нэг нь ч цагдаад хандаагүй болж таарч байна. Үүнийг сэтгэлзүйн ухаанд bystander effect буюу “гэрчийн нөлөөтөл” хэмээн томьёолдог. Хөөрхий Китти, тэр олон хүний нүдэн дээр, хөршүүдийнхээ дэргэд гучин минут хөөгдөх биш хүнгүй зэлүүд гудманд гав ганцхан хүн харж байхад хутгалуулсан бол харин ч цагдаа хурдан ирж, аврагдах магадлал нь илүүтэй байсан аж.
Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруутай буюу хариуцлагын сарниан
Бузар муухай хүн амины хэрэгтэй хөөрхий хууль тогтоогч нараа зүйрлэх гээд байгаагийнхаа учрыг хурдан хэл гэж эрхэм гишүүн таны уур хүрч байгаа байж болзошгүй, жаахан тэсээрэй, одоо л гол зүйл рүүгээ орох гэж байна.
Өмнө өгүүлсэн олон хүн осол, гэмт хэрэг зэргийг хамтдаа харж, гэрчилж байх тусмаа тусламж дуудах магадлал нь багасдгийн шалтгааныг нийгмийн сэтгэлзүйчид судалсны үндсэнд diffusion of responsibility буюу “хариуцлагын сарниан”хэмээх үзэгдлээр тайлбарлажээ. Чухал цаг мөчид шийд гаргах хүний тоо олшрох тусмаа хариуцлагын хэмжээ сарнидаг аж. Хүний тоо цөөрөх тусам нэгж хүнд ногдох хариуцлага, идэвхийн хэмжээ эрс ихэсдэг байна.
Тийм ээ, “хариуцлагын сарниан”. Өөрөө өөртөө тэрбум төгрөг төсвөөс батлан, зарцуулах улайм цайм ийм утгагүй шийдвэр гаргах нөхцөл нь үнэндээ хариуцлагын сарниан юм. Ерөнхийлөгч ганцаараа учраас хариуцлага нь “сарнихгүй”, тийм ч учраас ихэнх буруу хууль, тогтоолд хориг тавьдаг.
Зуун сая, 250 саяыг өөрсдөдөө хуваарилж байсан өмнөх парламентын шийдвэрт өмнөх ерөнхийлөгч Энхбаяр бас л хориг тавьдаг байсан, хүлээж авдаггүй байсан, Элбэгдорж ерөнхийлөгч ч одоогийн парламентад чадахаараа хориг тавьж байна, хүлээж авахгүй л байна. Өөр өөр намын, өөр үзэл бодолтой хүмүүс сонгогдсон өөр өөр парламент атлаа өөрсдөдөө мөнгө батлахдаа адилхан ичдэггүй шиг, мөн л өөр өөр намаас сонгогдсон эсрэг тэсрэг гэмээр хоёр ерөнхийлөгч түүнийх нь бурууг олж хараад байна гэдэг бол асуудал намдаа, үзэл бодолдоо биш, олон цөөндөө байгааг, өөрөөр хэлбэл Америкийн хоёр эрдэмтний судалгааг монгол хөрсөн дээр баталж байна гэсэн үг. Яг л Китти хүүхний хөөгдөж байхыг ганцхан хүн харсан бол амьд гарах байсантай адилхан.
Олон хүн тэнэг шийд гаргах тусмаа нэгж хүнд оногдох хариуцлага, ичгүүртэй байдал сулраад ирдэг аж. Би ямар ганцаараа тэгж шийдээ юү?????
Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй гэдэг монгол зүйр үг орчин цагт эсрэгээрээ олуулаа хэлэлцэх тусмаа буруутай гэсэн утгатай болж эхэлж байна уу даа?
Хариуцлагын сарнианы бусад тод жишээнээс
Одоо улс төрөөс түр хөндийрөөд эргээд нийгмийн болон хувь хүний сэтгэлзүйн асуудал руу оръё. Дээр дурдсан бүхэн сэтгэлзүйн тодорхой үзэгдлийн жишээ болохыг тайлбарлалаа. Хариуцлагын сарнианы бусад нийтлэг тохиолддог жишээнээс сонирхуулбал:
Цаазаар авах ялтныг зарим оронд, ялангуяа дайны үед бол буудан хороодог. Ингэхдээ ганц хүн биш, бүтэн баг тушаалыг гүйцэтгэдэг байна. Багийн гишүүдийн нэгнийх нь буу сумгүй, хоосон хонгиотой байх бөгөөд ингэснээр багийн бүх гишүүд өөрсдийгөө хүн алаагүй гэж бодож эрхтэй үлддэг. Хариуцлага ингэж л сарнидаг аж. “Борооны дусал болгон өөрийгөө үер үүсгээгүй гэж боддог” гэсэн англи зүйр үг яг энэ санааг хэлж байна.
Судлаачдын үзсэнээр хариуцлагын сарниан олон зэрэг зиндаатай, тушаал олон дамждаг байгууллагууд, ялангуяа цэрэг, цагдаагийн газруудад их тохиолддог гэнэ. Хүн төрөлхтний эсрэг томоохон гэмт хэрэг өдүүлсэн Наци-гийн хэрэгтнүүдээс авхуулаад Ми Лай-д яргалал үйлдсэн Америкийн цэргийн салааныхныг хүртэл бүгд гүйцэтгэгчид нь “Бид зөвхөн тушаал биелүүлсэн” хэмээдэг бол дарга нар нь “Бид яг тэгж ал, зод гээгүй, өөрөөр хэлбэл үйл ажиллагааг нь зааж өгөөгүй, чиглэлийг нь л өгсөн” хэмээдэг нь хариуцлага сарниж буй тод жишээ юм. Америкийн тэр салаа цэрэг Вьетнамын Ми Лай-д аллага, хүчин гээд хамгийн муу муухай зүйлийг үйлдсэн боловч ганцхан ахлагч нь гуравхан сар хоригдсоноос өөр шийтгэл амсаагүй байдаг юм.
Хариуцлагыг нь сарниахгүйн тулд яах ёстой вэ?
Хаа хол Нью-Йоркт гарсан аллага, АНУ-д хийсэн туршилт, Ерөнхийлөгчийн хориг зэргээс харахад бүлгээрээ шийд гаргах үед “хариуцлагын сарниан” бий болж, үүний дүнд маш муу үр дагавар гарч болдог нь тодорхой байна. Энэ нь тухайн бодгал хүн бүрийн сайн муугаас үл шалтгаална. Киттиг үхэж байхыг харж байсан 38 дотор маш сайхан сэтгэлтэй хүн байсан л байх, манай 76 дотор ч ухаантай хүн олон бий. Ер нь бол тус тусад нь нийгэм, эдийн засгийн чухал асуудлаар санал солилцвол бүгд л өндөр боловсролтой, Монголын төлөө сэтгэлтэй улс байгаа. Гагцхүү 76-уулаа хамт байгаа тохиолдолд буруу гэдгийг зүрх нь хэчнээн хэлээд байвч хариуцлагын сарнианд өртөн нөлөөтөж, нөгөө кнопоо дарчихдаг бололтой. Тэгээд л сонин хэвлэлээр 76 мангуу гэж дуудуулдаг биз. Уг нь асуудал тус бүр дээр хэн ямар саналтай байсныг нарийн хөөж, анализ хийдэг хэвлэлийн хэрэгсэл, олон нийтийн байгууллагууд их хэрэгтэй байгаа юм. Гэтэл нийтэд нь хавтгайруулж, 76 мангуу, бүгд ялгаагүй гэж хэлэх тусам хариуцлага улам сарниж, улам л буруу шийдвэрийг улам зоригтой гаргах болно.
Тиймээс хамгийн сайн арга бол (Ерөнхийлөгчийн засаглалд ор гэх гэж байна гэж бодоогүй биз дээ?) парламентийн гишүүдийн тоог бууруулах л болох байх даа. 35, 36 орчим гишүүнтэй парламент олонхийн саналаар УИХ-ын гишүүд арван тэрбум төгрөгийн цалинтай байх хууль баталлаа гэж бодъё. Олонх гэдэг нь хориод л хүн гарч ирнэ шүү дээ. Тов тодорхой. Хариуцлага далан зургаан мангуу гэдэг шиг сарнихгүй, сарнихгүйг нь мэдээд, дараачийнхаа сонгуулийг ч бодоод, тийм шийдвэр ч гаргахгүй дээ, харж л байгаарай.
МонЦаМэ агентлагийн Вашингтон хот дахь албан ёсны сурвалжлагч Мягмарын Саруул-Эрдэнэ.
Жич: Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл биш учраас зүүлт хийх хэрэггүй биз. Гэвч өгүүлэл дотроо хэлэх гэхээр хадуурч явчих гээд байсан зарим анхааруулах зүйл, бас нэр дурдагдсан улстай холбоотой хүн сонирхож мэдэх баримт, мэдээ байгаагаа одоо энд бичье.
1. Китти Женовэзэ нь ижил хүйстэн байсан, тэрбээр гэртээ Мари хэмээх хайрт бүсгүйтэйгээ хамт амьдардаг байжээ.
2. Алуурчин Уинстон Мозли анхан шатны шүүх хурлаар цаазын ял авсан боловч сэтгэцийн өвчтэй байсан тул бүх насаар хоригдох ял болгосон, 1935 онд төрсөн тэрбээр өнөөг хүртэл шоронд, амьд байгаа. 1970 онд шоронгоос Нийгэм судлалаар бакалаврын зэрэг хамгаалжээ. 1984 оноос хойш нийт 13 удаа хугацаанаас өмнө суллагдах хүсэлтээ өгсөн боловч тэр бүр хэрэгсэхгүй болгож байсан, дараагийн хүсэлтийг нь чухам энэ 11 сард сард хэлэлцсэн байх учиртай.
3. Өөртөө захиран зарцуулахаар мөнгө баталдаг тухайд Парламент хэмээн нийтэд нь хавтгайруулан хэлсэн маань бас учир дутагдалтай. Парламент – Ерөнхийлөгч буюу “Олны эсрэг Нэг” гэсэн эсрэгцлийг уншигчдад тодорхой гаргах гэсэн үүднээс 76 vs 1 гэсэн тоог байнга аваад байсныг болгооно биз ээ. Ер нь бол нэгд, хууль батлах тохиолдол бүрд 76 гишүүн бүрэн суухгүй нь тодорхой, хоёрт, лав л миний санаж байгаагаар 250 сая дээр өөрсдөдөө мөнгө авахгүй гэж зориг гарган, энэ саналыг эсэргүүцэж байсан гишүүд С. Оюун, Гантөмөр, Э.Бат-Үүл гээд бий.
4. Цэрэг, цагдаагийн гэмт хэрэг хариуцлагын сарнианаас болж замхардаг тухай бичсэн хэсгээ эргээд унштал 7 сарын 1-ний хэрэг, Энхбатыг хулгайлсан хэрэг зэрэгтэй холбоотой санаагаа хэлж байгаа мэт ойлгогдож болохоор болчихож. Уншсан хүн өөрөө юутайгаа холбон бодох нь хувь хүний асуудал, миний хувьд бол тэр талаар огт санаа хэлэх гээгүй, өгүүллийн маань гол зорилго нь нийгмийн сэтгэлзүйн хоёр өвөрмөц үзэгдлийг (bystander effect, diffusion of responsibility) л Ерөнхийлөгч –Парламентийн жишээн дээр нотлох гэсэн билээ. Ер нь энд холбогдуулж хэлэхэд манайд үүссэн тэр хоёр хэргийн тухайд бол олон хүн оролцсон цэргийн тушаал биелүүлсэн, тушаал өгсөн гэх хэргийг олон улсын хэмжээнд хэрхэн шийддэг, Нюрнбергийн шүүх хурлын жишээ, 1998 оны Ромын тогтоолын 33-р зүйл (Superior Orders and prescription of law) зэргийг мэргэжлийн хуульчид энгийн үгээр тайлбарлан бичвэл их л хэрэгтэй сэн.
5. “Хариуцлагын сарниан”, “Гэрчийн нөлөөтөл” хэмээн өөрөө дураараа орчуулчихлаа. Манай сэтгэлзүйн ном сурах бичгүүдэд албан ёсны өөр орчуулга, нэр томьёо байдаг бол дур мэдэн үг зохиосондоо сэтгэлзүйчдээс хүлцэл өчиж байна.
2009-08-09
