Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ардчилсан парламент үүсэж хөгжсөний 20 жилийн ойд зориулсан УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулганд хэлсэн үг

Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,

Эрхэм төрийн түшээд, хүндэт зочид оо,

Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай, анхны ардчилсан парламент үүсэж байгуулагдаад эдүгээ 20 дахь намартайгаа золгож байна. Улсын Бага Хурал анхны хуралдаанаа хийж байсан түүхт өдрүүд саяхан. Гэвч энэ хороонд 4 удаагийн Их Хурлын бүрэн эрх өндөрлөж, 5 дахь Их Хурлын 5 дахь чуулган нь хуралдаж байна. Улсын Бага Хурал бол Монголын нэн шинэ түүхийн хүндтэй зохиогч байж, иргэд сонгогчдынхоо эрх чөлөөт, түүхэн сонголтыг хэрэгжүүлэх бахархалт үүргээ нэр төртэй биелүүлснийг манай ард түмэн мэднэ. Нийгэмдээ ардчилсан, нээлттэй, эрх зүйт харилцааг цогцлоон бүрдүүлэх, улс орныхоо бие даасан болон иргэдийнхээ эрх, эрх чөлөөт байдлыг бэхжүүлэн бататгахад үе үеийн парламент түүхэн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Монгол Улсын ардчилсан Үндсэн хуулийг баталж, хэрэгжүүлж ирсэн уламжлал, улс орноо улс төр, эдийн засаг, нийгмийн нээлттэй, чөлөөт тогтолцоонд шилжүүлэх нөр их ажил, Монгол Улсын олон улсын нэр хүндийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа, тулгамдсан олон асуудлыг шийдэж ирсэн шийдэл, түүхэн санал санаачлага бүхэн Монголын үе үеийн парламентын гишүүдийн хичээл зүтгэл, нэр алдар, ажил үйлстэй салшгүй холбоотой юм. Иймээс Монголчуудын эрх чөлөөт, шинэ сонголтыг хэрэгжүүлэхэд гар бие, оюун санаа, хичээл зүтгэлээ дайчлан оролцсон шинэ Монголыг бүтээгч эцгүүд болох Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын үе үеийн депутат, гишүүдэд Монголын ард түмэн, төрийн нэрийн өмнөөс гүн хүндэтгэл илэрхийлж байгааг минь хүлээн авна уу.

Чөлөөт сонголтоо хэрэгжүүлэх монголчуудын зам амар хялбар байгаагүй. Гэвч шинэ сонголтдоо эзэн болж, төрийн эрх барих байгууллагаа сонгон бүрэлдүүлж амжилтыг нь урамшуулж, алдааг нь зэмлэн амин холбоотой байж ирсэн нийт сонгогч түмэндээ Монгол Улсын үе үеийн парламентын нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлж, энэ их ойн чин сэтгэлийн мэндчилгээг уламжилж улс орондоо хөгжил дэвшил, ард иргэддээ хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.
Парламентат ёс төлөвшин хөгжихөд олон хүчин зүйл нөлөөлдөг. Манай орны парламентын төлөвшлийг ч түүний шууд удирдлага, оролцоо, үйл ажиллагаанд хамаарч харилцаж ирсэн олон байгууллагууд эдгээрээс Тамгын газар, судалгаа шинжилгээ, хэвлэл мэдээллийн гээд олон мянган хүний хичээл зүтгэлээс салгах аргагүй юм. Үүнд үе үеийн Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Төрийн захиргааны төв орон нутгийн байгууллагууд ч хамаарна. Мөн дотоод, гадаадын дэмжин туслагч, хамтран ажиллагч олон байгууллага, иргэдийн үнэтэй хувь нэмрийг дурьдах нь зүйтэй. Монгол оронд төлөвшин тогтсон парламентат ёсны 20 жилийн түүх бол зөвхөн Монголын төдийгүй бүс нутгийн ач холбогдолтой үйл явц юм. Энэ бол хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн үнэт зүйлс болох хүний эрхэм нандин чанар, хүний эрх, эрх чөлөөт байдал Монгол хүн бүрт хамаатайг тэдний эрх ашигт нийцтэйг харуулж байгаа юм. Монголчуудын дээрхи ололт бол хүн бүр нийгмийн ямар ч гаралтай бай, бүр ядуу зүдүү ч бай, өөрийн чөлөөт сонголтоороо амьдрах эрхтэй, тийм боломжтойг харуулсан бодит нотолгоо юм.

Эрх чөлөөт Монгол хүний эрхийн хэрэгжилт, түүнээс үүдсэн үүрэг хариуцлагын ухамсарт уялдаа холбоо, төлөвшин буй соёл сүүлийн 20 жилд олж авсан Монголын ард түмний хамгийн эрхэм нандин хүч юм. Энэхүү амжилт ололтоос хэлбэршин төгөлдөржиж байгаа манай парламентат ёсны түүхийг салгах аргагүй юм. Иймээс энэ баярт өдөр Монгол оронд байнгын ажиллагаатай ардчилсан парламент бий болох нэр төртэй ариун үйлсэд гар бие оролцсон, оролцож ирсэн, оролцсоор байгаа нийт иргэд, бүх сайн санаат хүмүүс, тэдний ар гэрийнхэнд тус бүрийнх нь үнэтэй хувь нэмрийн төлөө Монгол Улсын нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлж, цаашид улам их амжилтыг хүсэн ерөөе. Манай оронд байнгын ажиллагаатай парламент ажиллаад удаагүй мэт санагдавч, хуримтлуулсан туршлагын хувьд чамлах аргагүй юм. Энэ нь өнгөрсөн богино хугацаанд нийгмийн бүх салбарт гарсан хувьсгал, чанарын шинжтэй өөрчлөлттэй холбоотой нь мэдээж. Гэхдээ парламентат ёсыг хэрэгжүүлсэн ихэнх оронд урт удаан, магадгүй зуунаар тоологдох түүхийн хуудсууд Монгол Улсын хувьд 20 жилийн дотор эргэж, олон үйл явдлаар баяжиж чаджээ.

Засгийн эрх нэг улс төрийн хүчнээс нөгөө улс төрийн хүчинд ард түмний сонголтоор тайван замаар шилжих шилжилт нэг бус удаа хийгдлээ. Ингэж Монгол Улсын хувьд төрийн эрх мэдэл шилжих нь жирийн дэглэм, хуульчлагдсан соёл, нийгэмд хэвшсэн үйл явц болж төлөвшлөө. Харин энэ бол манай бүс нутгийн олон газар төсөөлөхөд ч бэрхтэй цоо шинэ ололт. Парламентын засаглалтай орны хувьд бүх нийтийн сонгуулийн үр дүнгээр аль нэг улс төрийн хүчин нь хууль тогтоох байгууллагадаа олонхи болж чадаагүй тийм түүхийг ч бид туулсан. Ард түмний сонголт, хуулийн буулган дор хамгийн олон суудалтай хоёр нам нь хүнд нөхцөлд Засгийн газраа байгуулж, тэргүүн нь цөөнхийн төлөөллөөс томилогдож байсан түүх бол дахиад л та биднийх. Сонгуулийн албан ёсны дүнгээр үнэмлэхүй олонхи болж чадсан улс төрийн хүчин нь парламентад цөөнхи болсон намтайгаа хамтарч Засгийн газар байгуулж гаргасан стандарт бус шийдэл бас л манай парламентад бий. Засгийн газраа сольж өөрчилж, албаны хэллэгээр хариуцлага тооцож байсан нь ч нэг бус удаа. Хүсэлтээрээ Ерөнхий сайд нь ажлаасаа чөлөөлөгдөж шинээр томилогдсон нь хуучин танхимтайгаа ажлаа эхлүүлэхийг ч бид үзсэн.
Нэг үгээр хэлбэл парламент төлөвших хоёр арван жилийн өнгөн дээр бидний үзсэн зүйл их байна. Хамгийн гол нь та бидний авсан сургамж чухал. Их юм үзсэн бол их сургамж үлдсэн байх ёстой. Тэр сургамжийг төрт ёсны утгаар нь яривал төр, нийгэм, иргэний харилцаанд урьдахаасаа илүү олон дэвшилтэт шийдэл гарч уламжлагдсан байх учиртай. Өнгөрсөн түүх ийм байгаа ч бодит байдал ямар байна вэ?

Ард иргэд ээ, УИХ-ын гишүүд ээ,

Төр бий болсон эхний шалтгаан, бас байгаагийн эцсийн шалтгаан явж явж нэг л зүйлд төвлөрдөг, нэг л үгээр илэрхийлэгддэг. Энэ бол-Үйлчлэх. Би аливаа төрийн, ялангуяа ардчилсан төрийн үүрэг бол иргэндээ үйлчлэх л гэж ойлгодог. Монгол Улсад Их Хурал нь ч бай, Засгийн газар, шүүх ч бай, Ерөнхийлөгч нь ч ялгаагүй нэг л ариун үүрэгтэй. Энэ бол Монголын ард түмэнд үйлчлэх. Ард түмнийхээ нийтлэг, хууль ёсны эрх ашигт үйлчлэх. Бидний ажил үйлчилгээ заавал амжилттай, заавал мундаг сайхан байх албагүй. Бид ажлаа л хийх, иргэддээ үйлчлэх л үүрэгтэй. Түүнээс биш заавал оны тэргүүн болж, магтуулж сайшаалгаж байх албагүй. Өнөөдөр төрийн олон үйлчилгээ манайд шат шатандаа нэр төдий, үзүүлэн төдий л байна. Гайхаад яахав. Иргэд нь оролцдоггүй, иргэддээ эрх ажлыг нь өгдөггүй төрийн ажил ийм л байдаг. Төрөөс ард иргэддээ биш өөртөө үйлчлэх нь гаарлаа. Төрийн үйлчилгээний үр дүн ихэнх нь төрдөө л эргээд тусаж байна. Дээрээс нь өөрсдийгөө муу хэлүүлэхгүй, харин магтуулж сайшаалгахын тулд мөнгө хөлсийг хайрлахгүй цацаж байна. Энэ Засгийн газрын хамгийн сайн чадаж байгаа ажил бол энэ. Ардчилсан нийгэм бол сүүдрээ нуудаггүй давуу талтай гэж би хэлэх дуртай. Гэтэл албан тушаалтнууд нээлттэй нийгэмд сүүдрээ ч харахаас айдаг болжээ. Бид өөрсдөө ч “бидний сүүдрийг хүн харахгүй байна. Бидэнд сүүдэр ч байхгүй” гэж бодоод байгаа болохоос биш монголын хэрсүү ард түмэн та бидний сүүдрийг байтугай, хөшигний ар дахь драмыг ч нэвт шувт уншиж харж, эгдүүцэх нь эгдүүцэж, бухимдах нь бухимдаж, шоолох нь шоолж байна.

Төрийн нийгэмд гүйцэтгэдэг эрхэм нандин нэг үлгэрлэл байдаг. Итгэлт төр байх, ард түмнийхээ сэтгэлд шингэсэн төр байхаар тэр нь илэрхийлэгддэг. Төрд очих ардын зам итгэлээр хучаастай байдаг гэж ярьдаг. Учир нь бүх шатны төрийн байгууллага, түүний удирдлага тухайн шатандаа нийгмийн өнгө, элит, манлайлагчийн тоонд зүй ёсоор ордог. Хамгийн сайхан санаа, сэтгэл, хүмүүнлэг алхам, сайн ажил үйлс, үйлчилгээ нийгмийн манлайлагч хэсгээс гарч байх ёстой. Нэг үгээр хэлбэл шат шатандаа манай шийдвэр гаргагчдаас, түүчээ улс төрчдөөс тэр сайхан чанар ханхалж, үйл ажиллагаа нь бусдад үлгэр дууриал болж байх ёстой. Хэрэв ийм байж чадахгүй бол төрдөө, төрийн түшээддээ, шийдвэр гаргагчдадаа иргэд дургүйцдэг. Тэдний үйлдэл, шийдвэр иргэдэд ёс бус, бохир харагддаг.

Манай дарга нар ард түмнээ сонсоод, бүс бүсээр зөвлөлдөөд байна. Ард түмнийхээ хэлж байгааг өнгө будаггүй, тэдний зөвлөлгөөг элдэв шүүлтүүргүй сонсож байгаа бол сайн хэрэг. Зарим хүний захидал бичгээс харахад “Эд зөвхөн сонсох гэснээ сонсож, зөвлөх гэснээ зөвлөж, өөрсдийн бодлоо эцсийн үнэнд тооцож байна” гэсэн нь байх юм. Саяхан ард түмнээ сонсох хуралд сууж, ард түмнээ сонссон УИХ-ын нэг эрхэм гишүүн надтай уулзсан. Тэр гишүүн хэлж байна. “Ард түмнээ сонсох хуралд оролцлоо. Энэ хүмүүс чинь цуглахаараа нэг их л төр засгаа муу хэлэх юм, хараах юм. Бүр үзэн ядаж байна” гэж. Тэр эрхэм гишүүн бодлоо хуваалцахдаа монгол хэлэнд байдаг хэтрүүлгийн хэлбэр ашигласан байх. Иргэдийн үйлчилгээнд очих мөнгө эрхэм гишүүний нэр төрийн үйлчилгээнд зарцуулагдаж байгааг хараад иргэд бухимддаг. Төрийн нэрээр хийж буй хулгай хаа сайгүй гаарлаа. Ямар ч хяналт алга, хариуцлага тооцохгүй байна гэж ирээд л хүмүүс ярих юм. Хэвлэл мэдээллийнхэн ч ярьж бичиж харуулах юм. Олонхийн дэмжлэгтэй бол ямар ч хэрэг хийгээд, тэр нь тогтоогдсон ч бай, албан тушаалдаа үлдэж байна гэж ярьж бичих юм.

Уг нь 20 жилийн өмнө УБХ-ын нэг гишүүн Засгийн газраас 20 дугаар тогтоол гаргах тухай мэдээлэл сонсчихоод, гэртээ харих зуураа дэлгүүрээс хувийн мөнгөөрөө чихэвчний магнитфон авсан хэргээр бүрэн эрх нь түдгэлзэж байсан юм. Монголын хууль тогтоох байгууллагын олонхи нь өнөө үеийнх шиг дандаа ийм увайгүй, улаан цайм байгаагүй. Монголын шинэ, ардчилсан төрийн нэр хүндийг цэвэр тунгалаг байлгаж, төрийн нэрийг өөрийнхөө нэр нөхөрлөлд сууж болох цагийн толбоос илүү эрхэмлэдэг сайхан уламжлал манай парламентат ёсонд байсан. Тэр ариун ёс журмынх нь төлөө, тийм өндөр босго тогтоосных нь төлөө, тийм цэвэр эрхэм ёс суртахуунтай байсных нь төлөө Монгол Улсын анхны байнгын ажиллагаатай ардчилсан парламент болох, үүсэж байгуулагдсаных нь 20 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож байгаа Улсын Бага Хуралд, түүний удирдлага гишүүдэд Монголын үе үеийн төр байнга талархаж явах ёстой. Тийм байдалд тэнцэж ажиллаж амьдрахын төлөө өнө хойчийн улс төрчид, төрийн албатууд нэн хичээж гарч буй, гарч болох зарим завхрал, ёс суртахууны уруудалт доройтлоосоо ичиж амьдрах ёстой.

Эрхэм гишүүд ээ!

Энэ удаагийн УИХ-ыг болон Засгийн газрыг ажил хийхгүй байна гэж хэлэх аргагүй. Ажил хийгээгүй, хийдэггүй УИХ, Засгийн газар ч гэж байдаггүй юм. Том уурхай, том төсөл, том мөнгө тойрсон ажлууд яригдаж, зарим шийдвэр гарч байна. Харин манай Их Хурлын олонхи, Засгийн удирдлагад нэг гэм байна. Суудал, бялуу хуваах ажилд уургын морь шиг атлаа, шударга ёс ярихаар л суугаа хүн шиг, чих нь дүлий юм шиг болчих юм. Төр лүү хандсан ард иргэдийн дургүйцлийн нилээн өндөр хувь дээрхи байдалтай холбоотой. Хүмүүс биднээс мөнгөнийхөө амлалтыг биелүүл гэж шаардаж байгаа нь үнэн. Гэхдээ түүнээс дутуугүйгээр нэгд: нийгэмд шударга ёсыг тогтоохыг, хоёрт: ажил хийх боломж олгохыг хүсэж байна.

Ч.Сангарагчаа даргын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх эсэх шийдвэрийг гаргаж төвдөхгүй 3 сар гаруй болж байгаа нь, Оюу толгой ордыг ашиглах тухай 5 жил хэлэлцсэн байдлаас дутуугүй бухимдлыг ард түмнээс УИХ, эрх баригчид руу татаж, өнөөгийн төрийн нэр хүндэд хохирол учирч буйг эрхэм гишүүд та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Өнөө маргаашдаа УИХ-аас сонгогч олон “Алтан бороо” оруулаад өг гэж шаардах төлөв алга. Тэгэж ч чадахгүй, түүнийг монгол хүн өөрөө бүтээвэл бүтээнэ гэдгийг ч тэд мэдэж байгаа. Харин хариуцлага алдсан байж болох албан тушаалтанг хаацайлаад байгаад хүмүүсийн уур бухимдал үнэнээсээ хүрч байгаа нь мэдрэгдэж байна. Манай зарим нам, гишүүд сонгуульдаа эрт орж байх шиг. Хамгийн гол нь сонгогчдынхоо юу хүсэж байгааг зөрүүлж уншвал өнөөдрөөсөө ч дордож мэднэ. Ард түмэн алт зэс, нүүрсний уурхайг тэдний оролцоо хяналттай, улс нийгэм, ирээдүй, амьдрал ахуйд нь наалдацтай ашиглахад тэгтлээ дургүйцэхгүй. Харин авлига, хүнд суртлын үүр уурхайг хөндөх, цэвэрлэх ажилдаа Их Хурал, эрх баригчид хойрго хандаад байгаад л тэд бухимдаж байна.

Төрд ард түмэндээ үйлчлэх үндсэн үүргээс гадна маш чухал хоёрдох үүрэг байдаг. Энэ бол нийтээр тогтсон хэв журам, хуулийг, нийгмийн гэрээг зөрчсөн, нийтийн баялгаас хулгай хийсэн, хумсалсан, төр ард түмний хүлээлгэсэн итгэлийг алдсан олиггүй этгээдийг албан тушаалаас нь өөрчлөх, хариуцлага тооцох, алба үүргээс нь цаг тухай бүрт нь хөөж зайлуулах үүрэг юм. Энэ бол төрийн тодорхой байгууллагын бүрэн эрхээс гадна бүр улс нийгмийнхээ сайн сайхны төлөө төрөөс хийж байх ёстой чухал ажил нь. Энэ утгаараа төр, тодруулбал манай Их Хурал бол ард түмэн албан тушаалтан хоёрын хооронд хариуцлага тооцох гүүр болдог. Түүнээс биш тэр хоёрын хооронд татсан хөшиг, чулуун хана байж болохгүй. Хуулийн хэрэгжилтийг Монгол Улсад хангах, хянах үүргийг Их Хурал хэрэгжүүлдэгийг жирийн иргэн бараг цээжээрээ хэлдэг. Эрхэм гишүүд та нар ч хэлдэг. Хууль хэрэгжүүлэх ёстой, үүрэгтэй албан хаагчаа толгой дээрээ гаргасан төр, тийм хууль тогтоогчид, хуулийн хэрэгжилтийг хянагчид байж болох уу! Бүр саналаа ил хэлэх, өгөхөөсөө айдаг гишүүдтэй ардчилсан, шударга парламент гэж байж болох уу! Зарим нь “өшөө авалтанд өртчих гээд байна” гэж өчдөг сурагтай. Гэмтэй л хүний хэлдэг гэмтэй үг. Манай Үндсэн хууль хүртэл УИХ-ын гишүүн хүн саналаа илээр илэрхийлэх баталгаа нь болдог. Хуулиар тусгайлан тогтоогоогүй бол саналаа Их Хурлын гишүүд нээлттэй өгөх ёстой. Ардчиллын зарчим ч ийм. Гэтэл саналаа нууцаар илэрхийлмээр байна гээд зөрөөд байдаг. УИХ-ын гишүүд “баригдашгүй өшөө авагчид” биш. Тэр байтугай далд нууц үйл ажиллагаа нь хүртэл ил байх ёстой хүмүүс.

Жирийн иргэн хүн гэмт хэрэгтнийг мэдсээр байж нуун дарагдуулбал хэрэг хүлээдэг. Мэргэжлийн, хуулийн байгууллагуудынхаа гэмт хэрэг байж болзошгүй, нарийвчлан шалгах шаардлагатай байна гэсэн тодорхойлолт, дүгнэлтийг авч уншаад, мэдээд байгаа атлаа асуудлыг дараад байж болох уу! Ингэж Их Хурлын гишүүд хариуцлага алдсан байж болох этгээдийн хүсэл зоригоор ажиллаж байгаа юм шиг ааш, аяг харуулаад байж болох уу!

Би жилийн өмнө анхааруулж байсан. Үндсэн үүргээ биелүүлэх чадваргүй, ёс суртахуунаа алдсан удирдлагууд нь Авлигатай тэмцэх газрыг Авлигатай тэнцэх газар болгож байгааг хэлсэн. Өнөөдөр энэ газрын удирдлага “авлигачид ард түмнээс минь хулгайлчих бий гэж санаа нь зовдог бус, авлигачдын минь тоо цөөрчих бий” гэж санаа тавьж ажилладаг мэт харагдаж байна. Ийм байдлаар бид удаж болохгүй. Авлигачдынхаа барьцаанд орсон юм шиг арчаагүй байдалтайгаа Монголын төр, Монгол Улс эвлэрч болохгүй.

УИХ-ын гишүүд ээ, та нарын энэ арчаагүй байдал Засаг төрийн бүх түвшний үйл ажиллагаанд муу хаялгатай байна. Наад зах нь засгаа хар, юу хийж байна. Зэвсэгтэй түрэмгийлэгчид довтлоод хөрсөнд нь гүн шингэж чадаагүй Монгол орны зүүн тал шүлхийнд эзлэгдээд хоёрдох сарынхаа нүүрийг үзэж байна. Нэг хурга, нэг тугал, нэг унагыг хүртэл амиа тавих шахам явж өсгөдөг малчид иргэдийнхээ эрдэнэт сүргийг хэдэн арван мянгаар нь устгаж хог шиг булж байна. Энэ тухай эрхэм гишүүд та бүхэн Засгийн газраас, ажил хариуцсан хүмүүсээс асуусан уу! Байдал иймдээ тулсны хариуцлагыг хэн нэгэнтэй ярьсан уу! Манай иргэд төрөөс, та биднээс хариуцлага, ажил хоёрыг шаардаж байна. Хүмүүс ажилтай болохыг, орлоготой болохыг хүсэж байна. Гэтэл Засгийн газар Монгол хүний ажилтай болох боломжийг бүрдүүлэх нэмэх биш, хаах багасгах саналыг УИХ-аар шийдвэрлүүлэхээр оруулж ирж байна. Саналаа үндэслэлтэй бол Засгийн газар хамгаалах ёстой. Гэтэл ганц нэг гишүүний шүүмжилснээр буцаагаад авч байна. Засгийн газрын шийдвэр ийм байж болох уу! Үүнийг манай Засгийн газар ажил үүрэгтээ хариуцлагатай хандаж байна гэж хэлж болох уу!Надад ийм асуултууд байна. Хариуг нь та нар эндээ хэлэлц.

УИХ, Засгийн газрын гишүүд ээ!

Би энэ индрээс өнөөдөр төрийн түшээгээр сонгогдон ажиллаж байсан олон хүнийг төлөөлөн ярих ёстойгоо ойлгож байна. Зарим нь ч надад санал бодлоо хэлсэн. Энэ хүмүүст бахархал ч байна, бухимдал ч байна. Ард түмэн хариуцлагатай, бүтээлч, шударга ажиллахыг төр засгаасаа хүсэж байна. Би энд ард түмэн гэж ярих эрхтэй. Би ард түмнээ төлөөлөх үүрэгтэй. Би энэ индрээс зөвхөн баяр хүргэж алга ташуулах биш, бас ард түмнийхээ зовлон зүдгүүр, хүсэл зоригийг илэрхийлэх, шаардлага тавих, хариуцлага асуух, энэ ажлыг хэцүү ч байсан хийх үүрэгтэй. Улс төрийн хариуцлагатай, жинтэй хоёр нам олонхи цөөнхөөр нь хариуцлагыг нь хуваасан ард түмний сонголтын дээгүүр алхаж Засгийн газарт хамтран орсон. Ийм хамтрал муу уршигтай, бас сайн үр дагавартай болохыг нийтээрээ чамгүй ярилцсан. Хамтарсан Засгийн ч, Их Хурлын ч ажил эрчтэй, найдлага төрүүлж байсан үе бий. Тодорхой санал, санаачлагууд ажил хэрэг болсон.
Стандарт бусаар хоёр нам засагт хамтарснаа сул тал гэж үзвэл түүнийгээ нөхөж, давуу тал гэж үзвэл түүнийгээ баталж ажиллах ажиллагаа улам бүр үгүйлэгдэж байна. Засгийн газарт зовлон болдог хөрөнгө мөнгө их шаардахгүй, тэгсэн атлаа төр засагтаа итгэх ард иргэдийн итгэлийг нэмэх ажлууд бидний өмнө багагүй хуримтлагджээ. Стандарт бус засагтай нөхцөлд шийдэмгий бус, нялцгай байдал давамгайлбал ёс бус тогтолцоо руу хальтрах эрсдэл байнга байгааг бид анхаарах л ёстой.

Би энэ үгийг хэлэхийн тулд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноосоо хойш нийтэд хандаж хэлсэн үгнүүдээ эргэж харлаа. УИХ, Засгийн газрын энэ бүрэлдэхүүнд итгэж хамтарч ажиллахыг хүссэн санал санаачлага цөөнгүй байна. Би төрийн тэргүүн гэдгээр түрий барьж төр, засгийн бүх ажилд хутгалдахыг хүсээгүй. Тийм шаардлага ч надад байхгүй. Мундаг ажил хийсэн болох гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нүүрийг өдөр бүр хаасан зарлалын самбар шиг байхыг бас бодоогүй. Харин би ард түмнийхээ захиж сонгосны дагуу тодорхой асуудалд анхаарлаа хандуулж ажиллахыг хичээж байгаа.

Улс үндэсний маань аюулгүй байдал, ард иргэдийн маань нийтлэг эрх ашиг хангагдах явдал бол миний анхаарлын төвд байгаа. Өнгөрсөн хаврын чуулганд би улс орны аюулгүй байдалтай холбоотой асуудлаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хийсэн. Уг мэдээлэлд УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх олонхи нь өндөр ач холбогдол өгч санал бодлоо хуваалцаж идэвхтэй оролцсонд би маш их баярлаж байгаа. Дараа нь УИХ-ын хуралдаанаар эрхэм гишүүд Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг богино хугацаанд туйлын ажил хэрэгчээр хэлэлцэж баталсан. Энэ нь улс үндэснийхээ аюулгүй байдал, ард иргэдийнхээ нийтлэг эрх ашгийг сахин хамгаалахад манай парламентын оруулж байгаа түүхэн хувь нэмэр юм. Цаашид уг үзэл баримтлалын хэрэгжилтийг хангаж, үндсэн зарчмуудыг нь ажил хэрэг болгоход төрийн бүх шатны байгууллага, албан тушаалтны бүтээлч, санаачлагатай үйл ажиллагаа их хэрэгтэй. Аливаа улс үндэсний аюулгүй байдал, хар хайрцагны бодлого бол тухайн ард түмний хэлбэрэлтгүй хэрэгждэг амин чухал эрх ашиг, хэн ч зөрөх ёсгүй зарчим.

Улс үндэстэн, төрийн тогтолцоо гаднаасаа эзлэгдэж биш харин дотроосоо авлига, хүнд суртал, ёс бус үйл ажиллагаанд идэгдэж уруудан доройтсон сургамж түүхэнд олонтаа гарсан тухай би нэг бус удаа сануулж байсан. Авлига хүнд суртлын тухай заримдаа зохион байгуулалттайгаар, хүчээр ерөнхий яриа өрнөдөг ч бодит алхам хийгдэхгүй байна. Харин авлигач түшмэд, авлигалын сүлжээг хамгаалсан эсэргүүцэл системтэй, зохион байгуулалттай, бүр улайрсан, амь тэмцсэн мэт хэлбэрт шилжиж байгаа нь түгшүүр төрүүлэх боллоо. Үүнийг ч газар бүрийн авлигач, хариуцлагагүй этгээдүүд овжин ашиглаж байна. Авлига, албан тушаалын хэргийг шинээр авч үзэж шийдвэрлэх тухай эрүүгийн хуулинд өөрчлөлт оруулах миний санал УИХ-д ирээд бараг бүтэн жил болох гэж байна. Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд шинэчлэлийг эхлүүлэх талаар оруулсан санал маань 2 дахь чуулганаа дамжин таг чиг дарагдсаар байна. Шүүх эрх мэдлийн байгууллагыг үлдэгдлээр санхүүжүүлдэг уламжлалд цэг тавих ёстой. Одоо УИХ-д өргөн барихад бэлэн болсон хэд хэдэн хуулийн төсөл байна. Түүний дотор Засгийн газар хагас жил шахам хойшлуулсан оюутны цалин тэтгэмжтэй холбоотой хууль ч бий.

Их Хурал, Засгийн газартайгаа хамтарч ажиллах гэсэн сэтгэл зүтгэлийнхээ хариуд эсэргүүцлийн илгээмж аваад байх нь надад таатай биш. Хамтарч ажиллах гэдэг хуйвалдаж ажиллахын нэр биш. Бидний хамтын ажиллагаа шударга ёс, хууль ёсны нийтлэг зарчимд суурилах ёстой. Би та нарын зарим нь ямар асуудал дээр хамтрах дуртайг, бас ямар асуудалд шилээ татамхайг сайн мэднэ. Миний ямар алхам, үйл ажиллагаанаас болгоомжилдог, эс болгоомжилдогийг ч мэднэ. Зарчим бол зарчмаараа, ажил бол ажлаараа явсан нь аль аль талдаа өлзийтэй байдаг.
Би аль болох хуулийн болон тогтолцооны өөрчлөлтөөр асуудлыг шийдэхийг эрмэлзэж байгаа. Нийгэмд урт удаан амьдрах шударга ёсны зарчим, хуулийн хэлбэрэлтгүй хэрэгжилтийг хангахыг зорьсон миний санал санаачлагыг энэ Их Хурал, Засгийн газар дэмжээсэй гэж би чин сэтгэлээсээ хүсэж байна. Энэ бол одоо миний хувийн биш, Монголын ард түмний хууль ёсны сонголтоороо бататган нотолсон нийтлэг хүсэл эрмэлзлэл юм шүү. Бид бүгдээрээ энэ л дээд эрх ашигт дуулгавартай үйлчлэх ёстой. – Хууль, шударга ёсыг сэргээн сахиулах нь бидний амьдралд ус агаар мэт хэрэгтэй байна гэсэн ард түмнийхээ захиасыг өглөө бүр Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд төрийн бүх албан хаагчид санаж босдог, түүнийг бас биелүүлэхийг хичээдэг байх ёстой. Би үүнийг л хүсэж байна.

Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ!

Ерөнхийлөгчийн хувьд Их Хурлын, Засгийн газрын энэ бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж болно гэсэн миний итгэл бүрэн унтраагүй. Иймээс би тодорхой санал санаачлага дэвшүүлж, хүндрэлтэй асуудлуудын шийдлийг хамтдаа олохыг хичээж байна. Ингэхийн тулд би та бүхний өмнө явж гал барихад ч бэлэн. Төрийн албыг шинэ цагийн шаардлагад нийцүүлж, төрийн албаны хуучин тогтолцоог өөрчлөх тухай би өнгөрсөн хаврын халуун өдрүүдэд эхэлсэн чуулганы нээлтэд хэлсэн. Энэ чиглэлд дэвшил гарсангүй. Энэ асуудлаар өргөтгөсөн ажлын хэсэг гаргаж ажиллуулах бодолтой байгаагаа хэлье. Улс төрийн намын, сонгуулийн хууль, сонгуулийн амлалтын тухай бид бас ярьцгаасан. Би тодорхой санал дэвшүүлсэн. Мөнгөний амлалтыг хэрэгжүүлэх зарим ажил явж байна. Гэхдээ зарчмын олон асуудлыг шийдэх хугацаа улам богиноссоор байна.

Иргэдэд, орон нутагт эрх мэдэл шилжүүлэхтэй холбогдсон ажил өргөн далайц авч чадахгүй байна. УИХ, Засгийн газар эрх мэдлийг төвлөрүүлж биш шилжүүлж асуудал шийдэх хэрэгтэй. Тэгвэл өнөөгийн маш олон асуудал гольдролдоо орж төв Засгийн газрын ачаа, түүнийг дагасан олон завхрал арилна. Монгол оронд улс төр, эдийн засгийн эрх хаана байгааг бид гаднаас биш Их Хурал, Засгийн газрын тогоон дотроос хайх хэрэгтэй.

Манжийн үед Бээжинд, коммунизмын үед Москвад байсан Монголын ард түмний эрх мэдэл үндэсний эрх чөлөө, ардчилсан хувьсгалын ачаар Улаанбаатарт ирсэн боловч манай Улсын Их Хурал, Засгийн газрын халаасанд гацчихаад байна. Ард түмний төр юм бол ард түмэндээ эдлэх эрхийг нь өгөөч гэж би та бүхнээс дахин гуйя. Хуулиар булаасан эрхийг чинь хуулиар буцааж өгнө гэсэн үгийг манай иргэд, орон нутгийнхан дахиад хэдэн чуулган дамжиж сонсох ёстой юм бэ! Дахиад хэдэн жил тэд эрхээ ирэхийг харж шилний цаанаас чихэр долоох юм бэ!
Хүмүүс гол юмаа төрөөсөө аваагүйгээ мэдээд байна. Тэгээд л бухимдаад байгаа юм. Тэр нь тэдний үндсэн эрх, эрх чөлөө. Эрх чөлөөгөө бүрэн эдэлж байж аливаа хүн үүрэг хариуцлагаа үүрэх соёлд суралцдаг. Үнэндээ тэд бол төрөөсөө илүү юм нэхээд байгаа юм биш. Зүгээр л эрхээ нэхээд байна. Эдийн засаг улс төрийн эрх нь иргэддээ очвол тэд эдийн засаг, улс төрийн асуудлаа өөрсдөө шийдээд л явна. Төрөөс юм горьдохгүй. Хүн эдэлдэггүй хүний эрх байж болохгүй. Иргэн оролцдоггүй иргэний нийгэм байж болохгүй. Ийм ойлгомжтой юмыг шийдэж чадахгүй төр л иргэдийнхээ үзэн ядалтын бай болдог. Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой хуулийн заалтыг түдгэлзүүлэх миний саналыг УИХ-аас дэмжсэн. Харин Засгийн газраас энэ талын харилцааг орчин цагийн шаардлагад нийцүүлж шийдвэрлүүлэх саналаа бас л гаргаагүй байна. Шаардлагатай бол би ажлын хэсэг гаргаж, санал боловсруулахад бэлэн байна.

Ашигт малтмалын хайгуул ашиглалттай холбоотой санаа зовоосон асуудлууд гарсаар байна. Энд дахиад орон нутаг, иргэний эрхийн асуудал хөндөгдөж байна. Өнөөдөр Монгол Улсын иргэн, иргэд байгаа суугаа газрынх нь гол, ус ширгэсэн байхад шүүхэд хандаж хохирлоо төлүүлэх эрхгүй байна. Мөнгөний хойноос улайрагчдын балмад үйл ажиллагаанаас болоод “Хүн малгүй бидний ундаалдаг гол ус ширгэлээ, бохирдлоо” гээд иргэд гомдол гаргаад явахаар хуулийнхан, эрх мэдэлтнүүд өөдөөс нь “Тэр ус гол чинь үнэгүй юм байна. Танайд хохирол учирсан гэх үндэсгүй байна” гэж хэлсэн тохиолдол ч бий. Үнэ цэнэтэй хүний эрх эзэндээ очоогүй учраас, үнэ цэнэтэй баялагтаа үнэ тогтоох эрхээ манай иргэд эдэлдэггүй учраас манай орны үнэ цэнэтэй бүхэн үнэ цэнэгүй байна. Үнэ цэнэтэй баялгаа үнэлэх эрхийг орон нутагт, иргэддээ өгье. Билчээрээ үнэлэг, гол усаа үнэлэг. Говьд худгуудаа үнэлэг, баян бүрд, заг, бударганаа үнэлэг. Хангай нутгийнхан халзан хүн шиг болсон монголын толгойд байгаа хэдэн модоо үнэлэг, ан амьтнаа ч үнэлэг. Баялаг гэж үзсэн бүхнээ үнэлэг.

Ийм эрхийг нь иргэддээ өг л дөө. Энэ эрхээ эдлээд орон нутагтаа эрх ашгаа хамгаалж, хууль шударга ёсыг сахиулж тэд хүн шиг, эзэн нь шиг амьдарцгааг. Эрх нь зэвсэг болоогүй иргэд тэмцлийн өөр хэлбэр хайж хэрэгт орчих гээд байна. Бид чинь иргэн бүрээ боломжит гэмт хэрэгтэн гэж хардаг биш, иргэн бүрээ улс үндэснийхээ гол баялаг гэж хардаг нийгэм байгуулж байгаа төр засаг шүү дээ. Дээрхи зарчмаар иргэд нь эрхээ эдэлж үүргээ хэрэгжүүлэх ёстой. Манай хууль шүүхийн байгууллага ч иргэдийнхээ хууль ёсны эрх ашгийг хатуу манах ёстой. Ингэж Монгол Улсад хууль шүүхийн байгууллага иргэншиж, иргэндээ үйлчилдэг нийгэм төлөвшиж, төр тойрсон хэл ам, авлига хүнд суртал арилна.

Би саяхан Төв аймгийн Баянчандмань суманд манай иргэд сайн дураараа хэлэлцэж ярилцаад, нэгдэж нийлээд өөрсдийнхөө өмнө тулгамдаж буй олон асуудлаа шийдвэрлэж байгааг харлаа. Тэтгэврийн ахмадууд, санаачлагатай иргэд хоорондоо 100, 200 төгрөг нийлүүлээд нэгэндээ туслаж ногоо тариад, хадлан тэжээл бэлдээд, хашаа гудамжаа тохижуулаад, мод тарьчихсан, сүүдрэвч барьчихсан, усан оргилуур хийчихсэн байж байна. Гудамжиндаа зүлэг ногоотой, хүүхдийн тоглоомын талбайтай болчихож. Ийм санаачлага олон аймаг, хот суурин, сумдад өрнөж байна.
Би бүр эдгээр иргэд, “Хуримтлалын бүлэг”-ийн үйл ажиллагааг дэмжиж орон даяар өрнүүлэх тухай зарлиг гаргасан. Тэдний хийж байгаа ажил, гаргаж байгаа санаачлага, бие биенээ дэмжиж байгаа дэмжлэг бол сонгуулийн үеэр нэр дэвшигчид уралдаж хийдэг кампанит тохижилтоос хүмүүст хамаагүй өгөөжтэй үлдэцтэй байна. Учир нь тэд өөрсдөө өөрсдийнхөө гараар санаачлагаар юм бүтээж байна. Ажил хийж байна. Тэнд хаягдалгүй бие засах газраас авахуулаад утаагүй түлш хүртэл хийж хэрэглэж байгаагаа харуулж байна. Энэ бол эрх чөлөөт нийгэмд эрх чөлөөт иргэд нэгдэж гайхамшиг бүтээж болдгийн нэг л жишээ.

Суурин иргэншилд байдаг хоршиж ажиллах соёлоос манай иргэд жаахан хөндий нь үнэн. Нэгэнт олон хүнтэй суурьшил бий болбол тухайн орчинд үүсэж буй харилцааг зохицуулах дүрэм, нийтийн гэрээ хэрэгтэй. Манай улсын засаг захиргааны анхан шатны нэгжээс энэ соёл эхэлбэл сайн. Хотод гудамж, хороо бүр, хөдөө баг сум бүр иргэд нь хэлэлцэж баталсан дүрэмтэй байвал сайн. Энэ нь тосгон суурин, дүүрэг, аймаг, хот, нийслэлийн хэмжээнд хэвштэл удах байх. Нийгмийн бүх харилцаанд хууль хүрч, зохицож үйлчлэх амаргүй. Харин хүний суурьшлын харилцааг хүмүүсийн тогтоосон дүрэм журам, гэрээгээр зохицуулж болно. Тэнд хаана хашаа, гэр байшин барих, зам харгуй яаж явах, ямар баялгаа яаж ашиглах хамгаалах, юу нь хувь хүний, юу нь нийтийн эрх ашиг болох бүх л харилцаа байдаг. Иргэд ингэж сурвал эрхээ ч хамгаалж, үүрэг хариуцлагаа ч үүрч чадна. Иргэдээ хамгаалсан ийм дүрэм хамгийн сайн хэрэгжинэ.
Зарим хуулийн хэрэгжилтээс замын дүрэм арай дээр байдаг гэдэг. Дүрэмгүй амьдрал утгагүй. Сум, суурин бүрийг дүрэмтэй байхыг төрөөс дэмжих хэрэгтэй. Та нар иргэншсэн аль нэг оронд очоод “манай хот аймаг, сум, тосгон дүрэмгүй” гээд хэлээд үз. Нэг л хариу сонсох байх. “Жинхэнэ зэрлэгүүд” гэсэн. Ардчилсан, иргэншсэн орон юм бол бид иргэдийнхээ гарт ингэж иргэнших, иргэд өөрсдөө өөрсдийнхөө амьдралыг зохион байгуулах эрхийг нь өгч аргыг нь зааж туслах ёстой. Болж өгвөл таарсан санхүүгийн дэмжлэг бүр нүдээ олно.

Иргэддээ иргэншсэн соёлтой байдлаар амьдрах боломжийг нь эдлүүлэхийн тулд эхлээд үндсэн хөрөнгийн татварын хувь хэмжээг уян хатан тогтоож тэр мөнгөө олж авах эрхийг нь тэдэнд өгчих. Орон нутгийн захиргаанд нь зарим зардлаа тэндээс санхүүжүүл гэж ч хэлж болно. Тэд хүн унтдаг байр байтугай, нохой хэвтдэг хайрцгийг хүртэл бүртгээд татвар авна. Том хөрөнгөтэй нь том байшинтай нь өндөр, бага хөрөнгөтэй нэг амбаартай нь бага л татвар төлнө. Байршлаар нь татвараа тогтоочих. Тухайлбал Улаанбаатарын төв, ашигтай байршилтай үнэтэй өндөр байшинтгууд өндөр татвар төлөг. Зах руу болоод, хэн ч сонирхдоггүй газар хөрөнгөтэй бол билэгдлийн шинжтэй татвар төлөг. Сургууль, эмнэлэг спортын барилгууд татвараас чөлөөлөгдөг. Зөвхөн ийм бүртгэл, ийм систем бүрэн ажиллаад эхэлбэл хотын төвлөрөл түгжрэл, авлига хүнд суртал тойрсон олон ужиг асуудал өөрөө шийдэгдэнэ. Орон нутаг, хүмүүс удирдлага нь татвартай мөнгөтэй харьцаад ирэхээр хариуцлагатай болно. Асуудлаа өөрсдөө шийднэ. Төв рүү, дарга руу харж бухимдахаа байна. Би асуудлын шийдлийг ингэж харж байгаа.
Төрийг тойрч, засаг захиргааны нэгжийг тойрч асуудал төлөвлөхөө боль. Бүхнээ хүн тойрч төлөвлө. Засаг даргын Тамгын газар бол Засаг даргад үйлчилдэг газар биш. Иргэдэд үйлчилдэг Засаг даргын үйлчилгээний газар. Цаашдаа бид засаг даргаас захирагчийн тогтолцоо руу, засаг захиргааны нэгж, төрийн төв байгууллага тойрсон тогтолцооноос хүн тойрсон, иргэнээ тойрсон, тэдэнд үйлчилдэг тогтолцоо руу шилжих хэрэгтэй. Төр, засгийн бүх байгууллага, хууль шүүхийн байгууллага ч энэ тогтолцоо, энэ тойрогт орох хэрэгтэй. Асуудлыг ингэж харвал бид биесээ асуудал гэж харахаа болино. Хэн нэгний барьцаанд байгаа юм шиг ядаргаатай, яршигтай байдлаар ажиллаж амьдрахаа болино.

Эрхэм гишүүд ээ!

Ам нээвэл уушиг нээ гэдэг. Та нараас би МАХН, АН-ын 2008 оны 09 дүгээр сарын 12-ны өдөр байгуулсан “Хамтран ажиллах гэрээ”-г олж авч үзэхийг хүсье. Анх ямаршуухан бодол байр суурьтай, юу бүтээж ямар асуудлууд шийдэх гэж хамтарснаа харцгаа. Одоо хүртэл хүчин төгөлдөр энэ баримт бичигт хүмүүсийн хүсэн хүлээгээд байгаа нилээд зүйлийн санаа ажил хэрэг болохоор туссан байгаа. Ойрын 10 жилд Монгол Улсын үндэсний нийт бүтээгдэхүүн жил бүр доод тал нь 10 хувиас доошгүй өсөж магадгүй байна. Монгол Улсад мөнгө хурц асуудал биш болох нь. Харин тэр мөнгө хэний сайн сайхны төлөө зарагдах нь асуудал. Гэхдээ энэ боломжоос манай ард иргэд л хожих ёстой. Бид хүндээ хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Юуны түрүүн иргэнийхээ эрүүл мэнд, боловсролд хөрөнгө оруулалт хийе. Шаардлагатай байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгээ барих, засвараа хийх мөнгийг нь өгье. Энэ ажлыг орон нутгийн иргэд, аж ахуйн нэгжээр нь хийлгэе. Хөвсгөлийн нэг суманд эмнэлэг барих тендерийг тэнд байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж мэдээгүй байхад Улаанбаатарт нэг компани авсан байдгийг зогсоо.
Монголын алс хязгаар хөдөө нутаг эзгүйдээд хүмүүсийн ажил амьдрал дордоод байгаа нэг л шалтгаан бий. Тэнд ажлын байр бий болгодог, хүмүүс ажилтай, орлоготой болдог тэр бизнесийг нь төвөөс дэмжихгүй байна. Орон нутаг, алс хязгаарт бизнес амиллахгүй байна. Тэнд мөнгө очихгүй байна. Боломжийг нь бүрдүүлэхгүй байна. Монголд мөнгө дагасан амьдрал яваад байна. Мөнгөө дагаад эрх мэдэл нь төвлөрөөд байна. Мөнгөө иргэд рүүгээ, орон нутаг руу шилжүүл. Мөнгөө дагуулаад эрх мэдлийг шилжүүл. Монголд байгаа 5 төгрөг тутмын 5 төгрөг Улаанбаатарт яригддаг биш 5 төгрөг тутмын 4 төгрөгнийх нь хувь заяа орон нутагт шийдэгддэг байг. Мөнгө, эрх мэдэл дагасан төвлөрсөн завхрал, түүнийг дагасан бухимдал, муу хэл ам ч сарнина.

Хэдэн оюутнаа цалинтай болго. Эмч, багш нараа бүгдийг нь байртай болго. Тэр байраа тухайн эмч, багшийн байгаа суугаа газрынх нь хүмүүс, аж ахуйнууд бариг. Мөнгө байгаа. Мөнгийг нь өг. Жил бүр Монголд монгол хүний хөгжил, Монгол улсын нэр хүндэд хамаатай нэг том бүтээн байгуулалт хийе. Нэг жил стадион баръя. Нөгөө жил номын сан, театр баръя. Бас спортын иж бүрэн ордонгууд баръя, эмнэлэг сургууль, цэцэрлэг, дотуур байр баръя. Түүх дурсгалаа дээдэлсэн цогцолбор баръя. Энэ жилээс эхлээд нэг нэгээр нь төсөвт суулгая. Наад зах нь энэ жил бүгдийнх нь зургийг чанартай хийх мөнгийг суулга. Ингэж мөнгийг цөөн хүнд сурталтнуудын халаасанд биш хүмүүсийнхээ сайн сайханд зарцуулж байж Монгол улс хөгжинө, дэвжинэ. Удахгүй Их Хурал төвлөрсөн төсвийн хэлэлцүүлэг хийнэ. Манай төр засгийг шоолдог баалдаг олон шог үзэгдлийн үндэс энд байдаг юм. Нэг л их буян амалсан, ард түмнээ бодсон яриа өрнөнө. Бас биесээ буруутгана. Үүрэг өгнө. Хууль тогтоол батална. Удахгүй сайхан болно гэж ярина. Гишүүд засгаас юу шаардахаа мэднэ. Засаг яаж аргалахаа мэднэ. Зальжин сайд нь хаана ямар мөнгө нууснаа, яаж ашиглахыг нь хэлж өгнө. Төсвийн хэлэлцүүлгээс сайн зүйл, том дэвшил хүлээхэд хэцүү. Хориг тавиад ч үг сонсох биш. Гэхдээ та нарт нэг юм хэлье. “Улсын мөнгө идчих бий” гэж эх эцэг чинь, сонгогч иргэд чинь санаа нь зовж ярьж байдгийг сонсоорой.

Увсын Түргэн сумын хүн эмнэлгийн тэрэгний хэдэн дугуй ирэх жил хагарах, түүнийг яаж нөхөх, сэлбэх тухай энэ танхимд ярихаа боль. Ийм ярианаас ард түмэн залхаж байна. Төсвийг төвлөрүүлж төлөвлөж байгаа, хувиарлаж байгаа нэрээр ил далд төсвөөс, ард түмнээсээ хулгай хийхээ Их Хурлын гишүүд өөрсдөөсөө эхэлж зогсоо. Тэр ярих, хувиарлах, зарцуулах, хянах эрхийг нь иргэддээ өг, орон нутагт өг.

Ард түмэндээ, эд баялагтаа ч эзэн, эрх үүрэгтээ ч эзэн байх боломжийг олго. Эрдэнийн хувиа эзэмших эрхийг нь иргэддээ нээж өгөөрэй. Энэ бол мал, газар, орон сууцны хувьчлалын дараахь иргэн хүн хамгийн чухал өмчдөө эзэн байх боломж юм шүү.

Монгол оронд мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулдаг нийлүүлдэг орчин цагийн тогтолцоо бүрдүүлэх рүү хөрөнгө хий. Малчид, иргэдийнхээ хоршиж ажиллах боломжийг нээ, урамшуул. Хөдөө хотгүй иргэдийг үнэ хөөрөгдсөн ченжүүдийн гараас салга. Ирэх оны өдийд гэхэд ажил хийе гэж хүссэн Монгол Улсын иргэн бүр ажилтай болсон байх ёстой. Цаашдаа иргэддээ төр нэг бодлогыг тодорхой зарлая. “Та ажил хий, ажил хийсний чинь төлөө мөнгө өгье” гэж хэлье. Иргэн хүн ганц нэгээрээ ч, нийлээд ч ажил хийж л байгаа бол мөнгө авдаг байг.

Монгол улс нийгэмдээ шударга ёсыг бэхжүүлэх, иргэдээ эрх мэдэлжүүлэх, ардчиллынхаа чанар чансааг сайжруулахад мөнгө зарах цаг болсон. Цаашдаа төрийн байгууллагын төсвийн санхүүжилт багасаж, төрийн бус байгууллагын төсвийн дэмжлэг өсөх ёстой. Нийтэд тустай үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагааных нь зардлыг төр өгөх хэрэгтэй. Зүүн аймагт гараад байгаа шүлхий өвчний асуудлыг шийдэхийн тулд тэнд байгаа төрийн бус байгууллага, иргэдийн санаачлагыг төр дэмжиж тэр их мөнгөнөөсөө өгч, үр дүн шаардсан бол өөр дүр зураг харагдах ч байсан байж магадгүй. Манай төр улаан гараараа өвчин, зовлонтой тулж хүнд ажил хийж байгаа иргэддээ гар татдаг атлаа, чанаргүй бүтээгдэхүүн, вакцин шахагчдыг уралдуулж мөнгө цутгах юм.

Иймэрхүү увайгүй үйлдлийг хүмүүс хараад үзэн ядаж байна. Өнөөдрийн төрийн ачааны 80 хувийг манай иргэд, иргэдийн үүсгэл санаачлагын байгууллагууд үүрээд явж чадна. Төрийн хийж чадаад, оролцоод байгаа ажлыг иргэдээ хийж чадахгүй гэж хардаг төр бол харалган төр. Энэ байдлыг өөрчлөх хуулийг би санаачилна. Дэмжиж өгөөрэй.

Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих нь чухал гэж манай засаг ойлгожээ. Ингээд түүнийг дэмжих төв байгуулжээ. Төв байгуулах мөнгөө гаргасан атлаа, төвийн үйл ажиллагааных нь зардлыг хэмнэж гар татжээ. Түүний оронд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих төв байгуулахыг иргэддээ уриалаад сайн чанартай үйлчилгээ үзүүлж байгаа төвд нь шалгуур тогтоогоод үйл ажиллагааных нь зардлыг төрөөс өгчих.

Би төрийн нэр хүнд нийгэмд унаж байгаад Та бүхэнтэй адил санаа зовж байна. Төр өөр аргаар ажиллаж болно. Төр нэр хүндтэй байж болно. Тийм боломж байна, тийм шийдэл байна гэдгийг л би хэлээд байгаа. Иргэддээ, үүсгэл санаачлагынх нь болон мэргэжлийнх нь байгууллагууддаа төр засаг ажил өгөхгүй бол тэд ажил хийж сурахгүй. Манай нийгэмд хариуцлагын тогтолцоо, иргэншсэн харилцаа тогтохгүй. “Бизнесийн орчинг сайжруулах жилд” бизнесийн орчин муудаж байгаа тухай Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас мэдэгджээ. Бодит байдал ийм л байна.
Э.Бат-Үүл гишүүн 2 жилийн өмнө ярьж байсан. Манай авлигачид өнгөрсөн хугацаанд ард түмэндээ очих байсан 3 тэрбум долларын хөрөнгө завшжээ. Энэ бол 40 жил Монголын бүх хүүхдэд өгөх мөнгөтэй тэнцэнэ гэж. Хэрэв төрийн энэ хүнд суртал нүсэр бүтцийг өөрчлөхгүй бол ойрын жилүүдэд авлигач төр, түшмэдүүддээ төлж ирсэн монголын ард түмний төлбөр олон дахин өснө шүү.

Төр улсынхаа бүх ажлыг хийх албагүй. Иргэд нь ажлаа хийдэг, төр түүнд үйлчилдэг л байх ёстой. Ингэх юм бол төр өөрөө 5 тэрбум төгрөгний ээмэг барьчихсан мал руугаа гүйж явах хэрэггүй. Гэтэл сумынх нь эмнэлэгт боломж байхгүй учир малчин шингэнээ барьчихсан шинжлүүлэх гээд аймгийн төв рүү явж байна. Хаана хэнд хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй байгаа нь эндээс харагдаад байгаа юм.
Төрийн олгодог бүх зөвшөөрлийг олгох, цуцлах эрхийг мэргэжлийн болон иргэдийн үүсгэл санаачлагын байгууллагад өгчих. Тэдэнд төрөөс тавих шаардлага, стандартын тухай сургалт явуул. Үйл ажиллагааных нь зардлыг төр тодорхой, ил тод шалгуурын үндсэн дээр өг. Маргаашаас эхлээд төрийн тэр эрх мэдэл тойрсон авлига, хүнд суртал алга болно. Монголын ажил хэрэгч хүмүүс, иргэд төрдөө баярлана. Төрийн нэр хүнд өснө. Төрийн стандарт, ил тод шалгуур нь хөгжлийн хөшүүрэг болж хувирна. Монгол улс эрх ашгаа тухайн ажил үүрэг гүйцэтгэж байгаа иргэдээрээ, тэр шударга шалгуур стандартаараа дамжуулаад хамгаалчихна, илэрхийлнэ. Төрийн үйлчилгээ, нэр хүнд бүх газар сайжирна. Иргэдийн эрх ашиг хангагдана. Аюулгүй байдал хангагдана.

Ноднин 2010 оны төсвийн тодотгол хэлэлцэх үеэр Д.Дэмбэрэл дарга парламентын сэтгүүлчдийн нэрлэснээр “бүсээ чангалах” захирамж гаргаж байсан. УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан тэргүүтэй ажлын хэсэг гарч төсөвт байгууллагуудын орон тоо, зардлыг танах, дэд сайдууд, яам агентлагийн давхардсан орон тоо албан тушаалтнуудыг цомхотгох тухай санал ч гарч байсан. Нөгөө найр тавьсан, хяналтгүй засаг нь түүнийг хэрэгжүүлэхээс зүрхшээсэн. Одоо бүр “Монгол мал” хөтөлбөрийн дагуу мянга мянгаар нь төрийн албан хаагчдын тоог нэмэх эсрэг саналыг Засаг гаргаж байгаа сурагтай. Дэлхий даяар засгийн газрууд төрийн албыг цомхон болгох зоримог шийдвэр гаргаж байхад манайх яаж байна!

Ер нь манай Засгийн агентлагууд дотроос Тагнуул, цагдаа, хилийн цэрэг, зэвсэгт хүчнээс бусад төрийн агентлагуудын бүтэц санхүүжилтийг орвонгоор нь өөрчилж, тэдгээрийн олонхи нь мэргэжлийн холбоод, нийгэмд үйлчилдэг иргэдийн байгууллагуудтай өрсөлдөж үйл ажиллагааныхаа зардлаа төрөөс олж авдаг, эс чадвал татан буугдах зарчимд шилжих ёстой. Төрд өөрт нь байгаа төсвөөс санхүүждэг бүх үйлчилгээ гэрээнийх байж болно. Хэрэв энэ удаагийн Их Хурал, Засгийн газар төрийн байгууллагуудын бүтэц, санхүүжилтэд эрс өөрчлөлт хийж амжимгүй бол тэр тухай хуулийг нь гаргаад 2012 оны 7 дугаар сарын 1-нээс хэрэгжүүлж болно. Нийгэм, төр, хүмүүстээ уг өөрчлөлтөд бэлдэх ийм хугацаа өгье.

Төсөв, төрийн байгууллага гэснээс Хөрөнгийн бирж, МИАТ хоёрынхоо асуудлыг хурдан шийдээрэй. Монгол улсад нээгдэж болох олон боломжийн хаалгыг энэ хоёр байгууллага тагласаар байна. Мөн 5 дугаар цахилгаан станцаа хурдан барьж эхлэхгүй бол эрчим хүчний ноцтой дутагдалд бид орж магадгүй байна. Манай Их Хурал, Засгийн газар өнөөдрөөр парламентын 20 жилийн хүндэтгэлээ өндөрлөөд, маргаашаас ирэх 20 жилийн улс орныхоо хөгжлийн суурийг тавьж эхлэхийг хүсье. Үүнд зориулж би түрүүчийн зарим санааг хэллээ.

Хөгжиж байгаа орнуудад ойрын жилүүдэд нэг хүндрэл бий болох нь. Арай гэж хөл дээрээ зогсож ядаж байгаа дундаж анги, амьдралаа болгоод байгаа иргэдэд ирэх ачаалал нэмэгдэх нь. Хамгийн ашигтай бизнесийг төр засаг эсвэл үндэстэн дамнасан корпорациуд хийх нь. Харин хамгийн өндөр хүүтэй зээл, хамгийн үнэтэй мөнгө, хамгийн ашиггүй ажил жирийн иргэдэд, үйлдвэр үйлчилгээ, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд ноогдох нь. Өрмийг нь төр, гадныхан хоёр хамтарч хамж, хусмыг нь ядуу жижгүүд булаацалдах нь. Ингэж нийгмийн хөгжил дэвшил, тогтвортой байдлыг бүрдүүлэгч дундаж анги төр том аж ахуйнуудад хоёр талаасаа шахагдаж агших нь. Энэ бол баялагтай бөгөөд нээлттэй ядуу буурай, хөгжиж байгаа орнуудад тохиолдож байгаа шинэ асуудал. Үүнийг бид онцгой анхаарч, үндэснийхээ хууль тогтоомж, бодлогодоо тусгах хэрэгтэй. Энэ үгийг би Европын төв Брюселльд сарын өмнө хэлсэн. Одоо энэ танхимд хэлчихье.

Эрхэм гишүү дээ!

Би үгээ сайн мэдээгээр өндөрлөе. Саяхан ОУВСангийн төлөөлөгчид надтай уулзсан. Манай оронд валютын сангийн хөтөлбөр иж бүрнээр амжилттай хэрэгжиж дууссан тухай мэдээлсэн. Монголын энэ амжилт манай бүс нутагт, өнгөрөгч хориод жилд шилжилт хийсэн улс орнуудын дотор ч ховорхонд тооцогддог юм байх. Юу ч болов Монголчууд улс орныхоо цаашдын хөгжлийн асуудлыг олон улсын санхүүгийн байгууллагын хөтөлбөр туслалцаагүйгээр бие даан шийдээд явах чадвартай болсон гэдэг үнэлгээ бол яах аргагүй сайн мэдээ.
Өөрөө өөрийгөө толгой даагаад аваад явах чадавхи манай нийгэм, эдийн засаг, хувийн хэвшил, мөнгө санхүүгийн орчинд бүрэлдэн бий болж байна. Ойрын өдрүүдэд тэрбум доллараар тооцогдох хөрөнгө эргэлдүүлэх боломжтой хувийн аж ахуйн нэгж манай улсад гарч ирж байна. Шалгуур өндөртэй олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас манай үндэсний компаниуд дэмжлэг авч тийм стандарт түвшинд хүрсэн нь сайн хэрэг. Монголчуудын, ялангуяа манай залуу үеийнхний сэтгэхүйн цар дэлхийн дундажаас дутахгүй болжээ. Ирээдүйдээ итгэх, өөртөө итгэх, амжилт дэвшилд хүрэх хүмүүсийн урам зориг итгэл нэмэгдэж байна. Спортын, бизнесийн, урлагийн шинэ шинэ амжилтууд сонор мялаах боллоо. Хамгийн гол нь монголчууд шинэ сонголтынхоо 20 жилийн өндөрлөгт гарчихаад амжилт ололт, алдаа дутагдал, зовлон бэрхшээл, тэдгээрийн шийдэл гаргалгаа, шинэ шинэ боломжуудын тухай зовхи өөдрөг хэлэлцэж байна.

Би улс орныхоо, ард түмнийхээ ирээдүйд итгэлтэй байна. Манай орны бүх сайн сайхан, хөгжил дэвшлийн баталгаа бол эрх чөлөө, шударга ёсыг эрхэмлэгч Монголын ард түмэн. Өөрийн хүч боломждоо итгэсэн, нийтлэг үнэлэмж эрх ашигтай, чөлөөт нийгмийн мөн чанарыг мэдэрсэн, тэнд байх байр сууриа таньсан хүмүүс бол манай нийгмийн хамгийн том хүч. Тийм ард түмний өмнө ямар ч хүнд суртал, ямар ч мугуйд албан тушаалтан, бурангуй систем хүчин мөхөсдөх болно.

Анхны ардчилсан байнгын ажиллагаатай парламент үүсэн байгуулагдсаны түүхт ой тохиож байгаа энэ өдрүүдэд би Монгол улсын төрийн тэргүүний хувьд нэг дүгнэлтийг нүүр бардам хэлж чадна. Энэ бол “Монгол улсад парламентат ёс төлөвшин тогтож чадлаа. Парламентат ёс бол монгол түмний нийтлэг эрх ашигт нийцтэй болох нь нотлогдлоо. Парламентын ардчилал нь иргэдийн төлөөллөөс иргэдийн оролцоогоор улам төгөлдөршинө” гэсэн дүгнэлт юм.

Монголчууд төрт ёсны ариун баялаг уламжлалтай. Тэр тусмаа “бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй” гэдэг иргэнлэг, шалгагдсан зарчимтай. Монголын тулгар төрийн 2220 жилийн ойг бид ирэх 2011 онд тэмдэглэнэ. Бид тулгар төрийнхөө мянганаар тоологдох түүхийн сүүлийн 20 жилийн тухай энэ өдрүүдэд хэлэлцлээ. Ард түмэндээ амжилт хүсье.

Монголын тулгар төр мөнх орших болтугай.

2010.10.20.

Хурц

Монгол орон мундаг тагнуулчтай, муу удирдагчтай юм байна. Ийм дүгнэлтийг сүүлийн саруудад хийж болж байна. Чи тагнуулдаад, бариад ир гэдэг харин дараа нь тагнуулчаа гадныханд барьж өгдөг дэлхийн хаана ч байхгүй сонирхолтой тогтоцтой ажээ. Монголын тагнуулчид сайн тооцож чаддаг, хулгайлж ч дөнгөдөг. Хулгай хийсэн газар нь Европ!!! Сийрэг ухаантай, аливаа зүйлийг МОНГОЛЧИЖ чаддаг авъяас Монголчуудад бий. Угаасаа Монголчилох үзэгдлийг Монголчуудаас өөр хэн хийгээ аж. Гэхдээ энэ бүхэнтэй хамаатайгаар, мөн хамааралгүйгээр нэгэн зүйл нуугдаж байна. Нуугдах юу байхав нуугаад байна л даа. Монголын тагнуулч байсан Хурц гэдэг хүн Англид баричлагджээ. Яахав тагнуулч байжээ гэж хэлсний учир төрийн бас чамлахааргүй албан тушаалтай, айлчлал хийж байгаад баригдсанд оршино. Үнэндээ тагнуулч хэвээрээ ч юм билүү хэн мэдлээ. Англичууд барьснаар мартагдсан асуудал сөхөгдөв. Хүний хулгайн хэрэг сөхөгдөхтэй зэрэг, хүн амьний хэрэг, хэлмэгдүүлэлтийн хэрэг ч дагаж сэргэв. Хүн амьний хэрэг нь улс төрийн аллага гэх С.Зориг агсны хэрэг. Хэлмэгдүүлэлтийн хэрэг гэгч нь дээрх аллага илрээгүй, жил бүр яригддаг болхоор, илрэх битгий хэл зөв гольдролдоо ороогүйгээс энэ хэрэгт холбогдож шалгагдан байгаад шал өөр хэргээр шүүн таслуулсан хэлмэгдсэн хэрэг билээ. С.Зоригийн хэргээр яллагдаагүй ч энэ л зүйлээс болж ороогдсоноос нас барсан хүн.

Монгол хүмүүс гэж тун ч хүн муутай улс юм. Нэг хэсэг Хурц гэж шуугиснаа шүүх хурал нь 11 сар хүртэл хойшлогдсон гэмэгц тэр хүртэл нь мартахаар шийдэв. 10 сарын 2 нь болж С.Зоригоо дурссан ч маргааш нь энэ хэргийг мартав. С.Зориг, Хурц зэргийн хэрэг, асуудал үүсэн байхад энэ хэргээс л болж амиа алдсан МОНГОЛ УЛСЫН ИРГЭН Энхбат хэмээх хүнийг дурссан нь тун цөөн. Бид ийм л хүмүүс...

Тун амиа бодсон талаас нь харъя л даа. Энхбат биш чи өнөөдөр харь оронд амьдарч байхад чинь, хулгайлж авчраад эрүүдэн шүүгээд хүчээр хэргийг чинь хүлээлгэсэн бол ямар байх вэ. Энхбат та хоёрын дунд ямар ялгаа байна? Тэр биш чи байсан бол, түүний дараа чиний ээлж болвол...

Үүнээс дээгүүр бодвол бидэнд хүн чанар байгаа болвуу? Арьсаа хамгаалсан бэртэгчингүүдээр толгойлуулсан, бид хаашаа явж байгаа вэ?

МАСЗХ=НАМЗХ

МАСЗХ гэх МАХН-ы доорх залуучуудын байгууллага байх. Энэ байгууллага яагаад өнөөг хүртэл амь бөхтэй оршоод гишүүнээр тасардаггүй юм болоо гэж боддог юм. Алга болох, татан буугдах хэд хэдэн ноцтой шалтгаанууд гарч ирсээр атал намын доор байдаг гэх халхавчаараа оршсоор байдаг. Энэ талаар нэг бичье гэж бодоод байтал энэ байгууллагын талаарх дахин таагүй мэдээ гарчээ. МАСЗХ маань НАМЗХ гэж нэрээ сольсон билээ. Удирдах зөвлөл, дарга нар нь өөрчлөгдөж намын удирдлагын улыг хэн сайн долоох вэ, тэр цаашаа дэвшинэ хэмээх уралдаан цааш үргэлжилсээр...

Залилан, хүн амины хэрэг гэх мэтээр гэмт хэргийн ертөнцөд байраа эзлэн буй, мөн нийгэм дэхь нэр хүндээ овилгогүй залуус, унхиагүй үйл ажиллагааны буянаар үгүй хийдэг энэ байгууллага оршин байх хэрэг байна уу гэх бодол эдэнтэй холбоотой таагүй мэдээ бүрт дагадаг. Гэхдээ яагаад оршин байдаг, яагаад шинэ гишүүнээр тасардаггүй нь ч тодорхой. Угаасаа цааш явах замын гараа нь энэ холбоо болохоор тэр биз. Үнэнч, намынхаа төлөө юу ч хийхээс үл буцах, жагс гэсэн газар нь жагсаж, өг гэсэн ярилцлагын өгч, өргө гэсэн хандивын өргөдөг хүн хаа ч хүрж чадна. Өргөх хандив нь өөрийн халааснаас гарахгүй ч байсан болно. Учир юу гэвэл байгаа мөнгөө, зээл аваад, хүнээс гуйгаад юу ч гэсэн өгчих дараа нь харин албан тушаал авна, иднэ ууна ашгаа хүртчинэ. Уучлаарай гэхдээ үнэн нь энэ. Би энэ холбоонд үнэхээр Монголын залуучуудын топ төлөөлөл бий гэж хэлж чадахгүй. Улсаа худалдаж чадах, ханасан үнэ өгвөл зарахгүй гэх зүйлгүй хүмүүс цугласан хүмүүсийн олонлог гэж хардаг. ЭБ гуай энэ байгууллагыг хөл дээр нь босгосон доо хөөрхий. Тэр хүний хийж өгсөн үйл ажиллагааны системээр өнөөг хүртэл явж буй. Өнөөг хүртэл тэр замаар нь явж буйдаа ч одоог хүртэл амьдраад буй. Аугаа хүн юм даа тэр хүн, аугаа байгууллага юмдаа энэ байгууллага.

Жийлцээн

Ардчилсан нам орон дотроо хөрвөөх болжээ. 12 оны сонгууль дөхсөнийг хэлэхүү. Хөрвөөж байснаа сүүлээс орон дотроо жийлцэж эхлэх шивдээ. Үүл гишүүн нийтлэл бичихээсээ хэрүүл хийх нь ихсэж Эрдэнэ тэр хоёр хэвлэлээр муу муухайгаа сайхан дуудалцав. Эндээс Эрдэнэ олон дайсантай, олонд нэргүй нэгэн бололтой. Бат-Үүлийн араас Баабар нэмээд гөвөөд өгөв. Удсанчгүй Нийслэлийн ардчилсан намын хорооны хурал гэгч болоод Нийслэлийн намын даргаа унагав. 58 хүн өгснөөс 60 саналын хуудас гарч ирсэн гэх чимээ чих дэлсэх. Түвдэндорж гэх нөхөр ганцаар гарч ирэн ялж ч байх шиг. Цөөхүүлээ цуглаад булагнаад дуусгав бололтой. Хамгийн ардчилалтай нам гэх АН иймэрхүү маяг үзүүлдэг болсон бол хөөрхийлөлтэй л байна. Энэ жийлцээн, энэ хурган даргын суудлын араас хошуурах нь цаашид юунд хүргэж болох вэ? АН-ын дарга, нарийн бичиг, нийслэлийн намын дарга гурав хамгийн нөлөө бүхий хүчтэй алба бололтой. Нэгнээ унагаадаг, шаварт хутгадаг нь улс төрийн ёс ч энэ хагарал дараагийн сонгуульд өөрсдийн саналаа баллаж буйтай агаар нэг юм шиг. Энэ хагарал бутрал, фракц хоорондын мөргөлдөөн олигтой ямар ч үр дүнд хүргэхгүй. 12 онд МАХН 76-аас 72 суудал авч хүчрэх нь өнгөрсөн ч АН-ын энэ тоглолт эрчээ авбал МАХН нилээд өндөр амжилт үзүүлэх дардан зам нээгдэж байх шиг. Нэг нам хэт олонх болохын гашуун зовлонг бид хүртээгүй биш хүртэсэн ч мартаж чаддаг нь Монгол хүний зан билээ.

Цааш сонирхолтой зүйлс өрнөсөөр байх боловуу. АН нь зүүний нам болж, МАХН нь барууных болох бололтой хэхэ. Ногоон нам, Иргэний зориг нам том тоглолт хийхээсээ нэгэнт өнгөрсөн болохоор энэхүү сиймхийг ашиглаад нийгмийг хөдөлгөж чадах шинэ хүчин гарч ирвэл одоо л гурав дахь хүчин гарч ирэх боломж бий ч юм шиг. Магнай, Батзандан нар баахан мандаж байгаад УИХ-д нэр дэвших гэж байхад нь Элбэгдорж санал тавьж байсан гэдэг. АН-аас дэвшээч гэж. Мандаж явсан болохоор бараг салаавч өгөө биз. Дараа нь харин мөлхөж очсондоо. Арай өөр боломж, арай ухаалаг алхам хийж чадвал одоо 30 гарж яваа залуу хүмүүст боломж үүсээд байх шиг. Гэхдээ удахгүй хорьтнууд гуч хүрэх үе ирнэ. Тэр үед юм юм л дуулдах вий.

Боржигин овгийн их нагац Буриад түмэн

http://boldsaikhan.niitlelch.mn/

Монгол угсаатны олон овог аймаг дотроо хэзээний л илүү сэхээлэг, ажилсаг зангаараа буриад түмэн “Алтаргана” наадмаа сайхан хийж өндөрлөлөө. Харин энэ жил монгол төр ухаалаг байж энэ наадмыг илүү хүндэтгэлтэй дээдэлж дэмжсэн нь сайн цаг айсуйн шинж ч юм болов уу даа. Гурван улс, олон газрын буриадууд манай Ерөнхий Сайд наадмыг нээж, боловсролын яам хамтарч хийсэнд тун ч талархалтай байх шиг. Цааш цаашдаа ч гурван улсад хуваагдан зовсон зуун жилийг амсан өндийж байгаа монгол түмний хувь заяаны нэгэн тусгал болсон буриад түмний наадам зөвхөн наадам төдий биш амьдрал, ажил хэрэг, соёл хэлний их нэгдлийнх нь зөв эхлэл болох буйзаа. Анх буриад дууны наадам гэж эхэлсэн энэ наадам монголын бусад овог аймгийнхны хувьд үлгэр дууриал ч болж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ дарга, хууль зүйн сайд, ерөнхий прокурор, Монгол Банкны ерөнхийлөгч нь ойрад хүмүүс. Дөрвөн Ойрад бол монгол угсаатан доторхи хамгийн хүчирхэг овог аймаг, улс явсан түүхтэй. Буриадаас дутахгүй хуваагдаж, таслагдаж, хядуулж цөлүүлөхийн зовлонг амссан. Мандан босохын цагтаа ч төв Азийг тэр чигээр нь тэргүүлж явсан төр улсын түүхтэй их түмэн. Тэгэхээр тун удахгүй “Алтаргана”-с дутахгүй, илүү сайхан эв нэгдлийн, эргэж уулзахын, хамтран босохын их үйлс эхлэх буйзаа гэж бат итгэнэ.

Магад 2000 жилийн турш хүннү, сүмбэ, нирун, монгол угсаатанг тэргүүлж асан хунян, хуян, хаан, хиан,хиад овгийнхон 9-р зууны эхэн орчимд солигдож шинэ “боржигин” буюу “хиад боржигин” овог үүссэн. “Монголын нууц товчоо” бол 282 зүйлд хувааж болохоор зохиол байдаг. “МНТ”-ы 15% буюу 41 зүйл нь боржигин овог хэрхэн үүссэн тухай бичлэг юм. Ази, Европийн том том улс гүрнүүдийг олон жилийн хүнд дайнаар буулган авсан, эсвэл дэлхийн түүхийн голдригийг өөрчлөх асар том тулаануудын тухай ганц нэгхэн өгүүлбэр төдийгөөр товчлон бичсэн “МНТ” хэмээх их түүхэнд нэгэн их харуусал бий. Тэр нь боржигин овог-алтан ургийн эх түүх. Боржигин овгийг үүсгэсэн 2 хүмүүний нэг нь Хорь түмэдийн ноён Хорилардай мэргэний Ариг Ус хэмээх газар төрсөн үзэсгэлэнт охин Алан Гоо. Өөр нэг их олон хүний төрсөн газрын тухай эх түүхэнд ингэж нямбайлан заагаагүй. Буриад түмний үндсэн салбар болсон Хорь түмэд. Буриад охин Алан Гоо. Алтан ураг- хиад боржигиний дээд эх Алан Гоо. Тэгвэл нэгэн их харуусал гэж хэлэхийн учир нь Добу мэргэн анх ойд таарч бугын өрөөл гуяаар арилжин авч гэртээ зарах болсон малиг баягуд хөвүүний нэр түүхэнд үлдээгүй бололтой. Хиад боржигин овогийн дээд эцэг малиг баягуд хөвүүн. Нэр нь байдаггүй. Тийм ч учраас боржигин овог ихэд харуусч тэр хөвүүнтэй хамаатай өчүүхэн ч болтугай үг өгүүлбэр, үүх түүх болгоныг түүн авч “МНТ”-д бүтэн 40 зүйл болгон бичжээ. Боржигиний их харуусал. Лалын ертөнцийн төв байсан Багдадыг авсан их тулааны тухай хагас өгүүлбэр хайрласан мөртлөө Добу мэргэн ойд таарсан хөвүүнийг арилжсан бугын махыг хэнээс, хаана, хэрхэн, юу хэлж гуйж авсаныг хүртэл, хэр зэрэг их мах байсныг хүртэл бичнэ гэдэг арга барсан их харууслын шинж буйзаа. Хөвүүний нэр тодорхой бус тул малиг баягуд залуу, хорь буриад бүсгүй хоёрын бага хүү Бодончарын нэрнээс, магадгүй авгайлгаас нь боржигин овогийн нэр үүссэн байна. Хэрэв хөвүүний нэр түүхэнд үлдсэн бол түүний нэрээр монголын алтан ураг нэрлэгдэх байсан биз.

Буриад түмний нэр, түүх, Монголын дараа дараа үеийн түүхэнд олонтаа холбогддог. Гэхдээ хамгийн хүчтэй нөлөө үзүүлсэн үе нь ХХ зуун. ХХ зуунд монгол угсаатан тусгаар улс болох 100 шахам жилийн түүхэнд буриадууд хамгийн их нөлөөлсөн хүмүүс байсан. Анх 1870-д онд Санкт Петрбург хотод буриад Банзаровын санаачлагаар буриад халимаг хөвгүүдийн гимнази байгуулагдсан нь европ ул суурьтай боловсрол олсон анхны монголчууд байв. Тийм ч учраас чухам энэ оюутнууд дунд анхны тусгаар тогтнолын үзэл санаанууд эмх цэгцтэй бий болж халх, буриад, халимаг, барга руу чухам л энэ оюутнууд томилолт авсан мэт таран одож тусгаар тогтнолын үзэл санааг дэлгэрүүлсэн байдаг. Энэ гимнази ч оюутнууд нь христийн шашинд орохоос татгалзсаны улмаас татан буугдсан юм.

Дараахан нь Петр Бадмаевийн санаачлага, хувь хүний хүчтэй нөлөөгөөр Орос улс нь Гадаад Монгол, Өвөр Монгол, Барга-манжийг сонирхож алсдаа өөрийн бүрэлдхүүнд Төвд, Шинжааны хамт оруулж болох эсэхийг судлахын тулд тагнуул-эрдэм шинжилгээний экспедици илгээх болсон нь бараг 1990 онд л зогсох шивдээ. Одоогийн төмөр замын анхны зураг, төслийг ч аль 1890-д онд Петр Бадмаев л Оросын Засгийн Газар өргөн барьсан. Гэвч эцсийн эцэст олон жилийн санаачлагыг нь Оросын Ерөнхий Сайд Столыпин Думын индэр дээрэс: “энэ бол маш аюултай төлөвлөгөө байна. Оросын хэвлийд нийлсэн бүх монгол угсаатан нэг л өдөр хүчирхэг нэгдсэн монгол улс болон салан тусгаарлах болно” гэж зогсоож байсан гэдэг. 1919 онд анхны Нармай Монгол Улсын Төр буриадын нутагт байгуулагдаж тусгаар тогтнолоо зарлаж нийт монгол угсаатан: халх, ойрад, буриад, өвөрлөгчидөө дуудан засгийн газар, арми хүртэл байгуулж байсан. 1911 онд Монгол Улс байгуулагдахад ч гэсэн олон олон монгол угсаатан ирж хүчин зүтгэж байсны дотор буриадууд ихэнх байсан байдаг.

Цэвээн Жамсрано байгаагүй бол өнөөдрийн Монгол Улс байх байсан болов уу ч гэж би хаяа мунхаглан боддог юм. Анхны бага сургуулиудыг байгуулж, сурах бичгийг нь зохиож, багш нарыг нь бэлтгэж, Судар бичгийн хүрээлэн буюу ШУ-ы академийг байгуулж, үндэсний номын санг эхэлж, анхны банкууд багуулагдахад оролцож, үндсэн хуулийн эх зохиож, МАН ба МАХН-ыг байгуулж, олон улсын гэрээ хэлэлцээрүүдэд оролцож зөвлөж, ном зохиол бичиж орчуулж ер нь л Цэвээн Жамсрано голлон удирдаж зохион байгуулж соён гэгээрүүлж байгаагүй эдийн засаг, соёл, улстөрийн үйл явдал ХХ зууны эхний 30 шахам жилд ховор юм.

Яг адилхан нөхцөлд, бараг ижилхэн тооны хүн амтай ихэр юм шиг адилхан харагдах Монгол, Төвд хоёр зэрэг тусгаар тогтнолоо зарлаж харилцан элчин сайд солилцож, харилцан хүлээн зөвшөөрөлцөж байсан ХХ зууны эхэн үед энэ хоёр ард түмэн 100 хүрэхгүй жилийн дараа ийм тэнгэр газар шиг ялгаатай хувь тавилантай болох юм гэж хэн санах билээ. Олон олон хүчин зүйл байж болох авч би хувьдаа: 1. Монгол бол үеийн үед хэдэн мянган жил хүчирхэг тусгаар улс явж бусдыг манлайлж засаглаж явсан түүх, соёл, сэтгэлгээтэй үндэстэн 2. Төвдөд өөрийнх нь Цэвээн Жамсрано, Намнансүрэн, Цэрэнчимэд, Ханддорж, Дамбийжаа, Жалханз хутагт,Бодоо, Данзан, Чойбалсан, Амар, Гэндэн, Цэдэнбал, Зориг, Элбэгдорж, Баабар гээд олон баатад бүү хэл ядаж Ренчин, Чойном, Жанцанноров, Өлзийтөгс ч байсангүй гэсэн 2-хон учрыг л олж хардаг юм. Тийм ч учраас өнөөдрийн монгол ядарсан ч гэлээ тусгаар тогтнол, төр засаг, ардчилал, тэр бүү хэл дуурь, рок, сансрын нисэгч, сонгодог хөгжим, зүрхний мэс засал, цөмийн физикчид, генийн инженерүүдтэй улс шиг улс хүн шиг хүн яваа юм. Хүчирхэг, ухаалаг, сэтгэлийн хүчтэй хүний удам, ард түмний хойч үе хүчирхэг, ухаалаг, сэтгэлийн хүчтэй л байдаг.

Анхны тусгаар тогтнолын үзэл санааг түгээгчид, анхны хувьсгалчид, анхны орчуулагчид, анхны сэхээтнүүд, анхны эмч нар, анхны багш нар болох буриад түмний “Алтаргана” наадмын тухай тэмдэглэл маань их хадуурав бололтой. Гэхдээ аргагүй юмдаа. Буриадын зовлон-монголын зовлон, буриадын жаргал-монголын жаргал, буриадын амьдрал-монголын амьдрал. Гурван улсад хэрчигдэн төөрсөн буриад түмний хувь заяа монгол түмний жаргал зовлонгийн л нэг хэсэг, нэг тусгал. Харин ч тусгаар монгол улсдаа байгаа буриад түмэн маань сүүлийн нэгэн жаранд зовсон нь бага жаргасан нь их байх. Б.Бямбасүрэн, Н.Энхбаяр, С.Баяраас авхуулаад буриад хөвгүүд улс монголыг минь хүртэл удирдаж л явлаа. Сайхан байна. Сайн цаг айсуй. Дэлхийгээр нэг тарсан монгол угсаатан эх нутагтаа хуран чуулж, нийлэн наадаж, хамт амьдарч ажиллаж, ээлжлэн төр засгаа удирдаж улс монголоо сансарын хурдаар хөгжүүлэх болтугай. Тэр сайн цаг үтэр түргэн иртүгэй. Тэнгэр мэднэ.

Б.Болдсайхан эмч 2010-07-25

Жич: 1. “МНТ”-г одоогоор олон нийтэд хүртээмжтэй эх сурвалжуудаас хамгийн гол нь гэж үздэг. Мунхаг миний санахад монголчуудын үлдээсэн магад хэдэн мянган ном байдаг болов уу. Хүннү, Сяньбийн үед хэдэн зуун хүнтэй түүх, уран зохиолын том хүрээлэнгүүд ажиллаж байсан мэдээ сурвалж байдаг. Буддын сургаал анх Хор, Сог монгол угсаатан, Хүннүгээр дамжин Хятад Төвд рүү тархсан ч гэдэг. Хожмын Уйгар, Хятаны үеийн бичиг соёлын маш өндөр хөгжил магад хэдэн мянга байтугай бичиг ном туурвиж үлдээсэн байж таарна. Их монгол Улс, Юаний үед ч улс орон болгоны бичиг, шинжлэх ухааны эрдэмтэдийг ашиглаж хууль, түүх, шашин, орчуулгын том хүрээлэнгүүд ажиллаж зөвхөн түүх цадигаар гэхэд л хэдэн зуун боть ном зохиосон байдаг. Харамсалтай нь энэ олон мянган ном БНХАУ, Тайвань, лалын зарим орон: Ирак, Иран, Түрэг, Орос зэрэг улсуудын музей, сүм, номын сангуудад далдын далд байгаа болов уу. Ялангуяа Хятад, Тайвань, Орос эдгээр номуудыг гаргаж өгөх санаа ч байдаггүй биз. Хүний түүхэнд дайны хамгийн ухаалаг тушаал болох “номын санг нь эзэлж ав” гэсэн зарыг Юань улсын эсрэг боссон улаан алчууртаны бослогын удирдагч өгсөн байдаг. Дараа нь түүх соёл, гарал үүсэл, дүр төрхийг нь өөрсдөө зохион доромжилж, үгүйсгэж байхад амар гэж санаа биз. Одоо 21-р зуунд ч ийм аймшигтай хэдэн зуун, мянган жилийн алсыг харсан тушаал гарахгүй биз. Арга ч үгүй юмдаа. Монгол Хятад хоёр шиг тасралтгүй 4000 жил дайтсан түүх дэлхийд өөр байх биш.

Хар лам Кафаровын олсон “МНТ” бол Мин улсын түшмэд сайд нар нэг хэсэг монгол хэл, хууль, түүх шимтэн үздэг байсан тул монгол хэл сургах зорилгоор ханзаар галигласан аль нэг түүхийн номын л хуулбар галиг ноорог төдий байсан. Магад бүрэн ч биш байсан биз. Тийм галиг үсгийн ноорог төдий тулдаа Манжийн хааны номын сангийн ил хэсэгт хөглөрч байгаад хар лам Кафаровын нүдэнд өртөө биз. Тэрнээс биш харь орны, харь шашны ламыг юу гэж номын сангийнхаа үүх түүх эх сурвалж хадгалсан хэсэгт оруулж ном өгөх вэ дээ. Энэ ноорог галигийг гадагш алдсандаа том ч сургамж аваа биз. Дахиж монгол ном цухуйлгахаа больсондоо. Монгол Улс, монгол хүнд хэдэн мянганы агуу түүх соёлыг нь таниулж болохгүй, харанхуй бүдүүлэг нүүдэлчин байсан л гэж гүрдэх хэрэгтэй гэж санадаг биз. Лу “Алтан товч”, “Цагаан түүх”, “Гангийн урсгал”, “Богд баатар биеээр дайлсан тэмдэглэл”, “Судрын чуулган”, Жувэйнийн түүх, “Юань улсын судар”, “Абуль Газийн түүх”, “Бабурнами” гээд захаас нь тоочвол олон арваараа үлдсэн бусад эх сурвалжийг харахад хэдэн зуу, мянгаар тоогдох арвин их ном судраас сонгон хэрэглэж байсан шинж тэмдэг, уламжлал, бичгийн соёл хэнд ч илхэн мэдрэгдэж байдаг. Гээд яахав монголчуудын үлдээсэн их түүх, төр улсын тогтолцоо, дипломат ёс, бий болгосон үндэстэн улс гүрнүүд, барьж босгосон их хот балгад, нээлттэй худалдаа, шашин үзэл бодлын эрх чөлөө зэрэг бүтэн мянганы турш хүний түүхийг өөрчилсөн их ул мөр нь нүд дээр байгаа юм хойно. Цусаар нь монгол соёл, ген нь урссан монгол угсаатан ч гэсэн дахин сэргэн босох их замын эхэнд омог бардам зогсож л байна.

Долгорсүрэнгийн Дагвадорж: Асашёорюүгийн дайтай сумоч аугаа их Оросоос төрөөсэй билээ

Сумо бөхийн их аварга Асашёорюү Д.Дагвадоржийн “Спорт Экспресс” сонинд өгсөн ярилцлагыг та бүхэндээ хүргэж байна. 1991 онд анхны дугаараа гаргаж байсан тус сонин өдгөө ОХУ, Латви, Беларус, Украйн, Казакстан, АНУ зэрэг 31 улсад хэвлэгдэн гардаг. Өдөрт 700,000 гаруй хувь борлогддог Оросын спортын хамгийн том сонин юм.

- Та өнгөрсөн хоёрдугаар сард зодог тайлах тухайгаа зарласан. Одоо таныг хэрхэн өргөмжлөвөл зохилтой бол?

- Урьдын адил ёкозүна. Би энэ цол өргөмжлөлийг хүртсэн нь маргаангүй шүү дээ.

- Ёкозүна та Москвад дэлхийн чөлөөт бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд ирээ юу?

- Тиймээ, Монголын Бөхийн Холбооны хүндэт Ерөнхийлөгчийн хувьд ирээд байна. 2008 оны Бээжингийн олимпиос манай жудогийн тамирчин Монгол улсын түүхэнд олимпийн анхны алтан медалийг авсан билээ. Одоо чөлөөт бөхийнхэн маань олимпийн аварга болоосой хэмээн би мөрөөдөж байгаа. Гурван ах минь гурвуулаа л бөх. Сумьяабазар ах маань Азийн аварга. Атлант, Сиднейн олимпод оролцож явсан. Одоо тэрээр Монголын Бөхийн Холбооны Ерөнхийлөгч.

- Та нэгэн үе мэргэжлийн сумогийн зодгоо тайлаад Олимпийн наадамд жүдогоор оролцох бодолтой тухайгаа мэдэгдэж байсан санагдана. Хүүхэд байхдаа жүдод бас амжилт үзүүлж байсан шүү дээ.

- Жүдо миний хувьд одоо сонин биш болсоон. Энэ төрлөөр Монгол Улс Олимпийн алтан медальтай болчихлоо. Мөрөөдөл минь өөрчлөгдсөн. Чөлөөтийн залуучуудаа дэмжихээр шийдсэн.

- Сумогоо тэгээд...?

- Сумод би хайртай л даа...Гэсэн ч чин үнэнээ хэлэхэд сумо миний хувьд нэгэнт туулж өнгөрүүлсэн амьдрал.

- Удахгүй сумогийн Мекка болсон “Кокугикане”-ийн ордонд үс авах ёслол тань болно. Ёслолын дампацу-сикид хичнээн хүн ирэх бол?

- Ёслолын арга хэмжээ аравдугаар сарын 3-ны өдөр болно. Энэ дампацу-сикид би Орос, Сингапур, АНУ, Тайваниас найз нөхдөө урьсан. Нийтдээ 12,000 хүн цуглана. Кокугикане ордон 12,000 хүний багтаамжтай. Энэ бол их чухал, сэтгэл хөдөлгөсөн арга хэмжээ юм. Сумогийн хүчтэй амжилтын замналтай бөхийн хувьд зодог тайлах, дэвжээтэйгээ салах ёс гүйцэтгэх ёслол маш чухал билээ.

- Таны үсийг авахаар хэдэн хүн хайч барих бол?

- 300-400 хүн. Үүнд ах маань, миний бүх найзууд, бөхчүүд орж байгаа.

- Хамгийн сүүлд таны үсэнд хүрч магег чинь тайрах хүн хэн байх бол?

- Миний дасгалжуулагч, багш байсан ояката Такасаго.

- Аравдугаар сарын 3-ны өдөр таньд ямар мэдрэмж төрөх бол?

- Хариулахад хэцүү асуулт байна. Миний амьдралд урьд өмнө нь иймэрхүү зүйл болж байгаагүй шүү дээ.

- Ёкозүна, та мэргэжлийн сумод 10 гаруй жил боллоо. Таны бодлоор Японы сумогийн холбоо хэддүгээр зуунаар амьсгалж байна вэ?

- Мэргэжлийн сумо гэдэг бол онцгой үзэгдэл. Япон үндэстний эртний барилдаан. Агуу сайхан соёл. Би яг л Япончуудын адил хүн боловч, төрж өссөн нутаг минь өөр. Эхэн үедээ надад мэдэхгүй зүйл их байдаг байсан. Гэвч би суралцая, төгөлдөршөе гэж хичээдэг байсан. Надад зааж өгөөсэй, намайг сургаасай гэж хүсдэг байв. Японд би өөр соёл, өөр хэл, өөр ус унд, өөр хоол, өөр хувцастай дасан зохицох хэрэгтэй болсон. Сумод үзүүлсэн миний амжилтыг үнэн голоосоо дэмжиж байсан бүх япончуудад би баярладаг. Ер нь японы ард түмэн гайхалтай бөгөөд маш авъяаслаг гэж би үздэг. Миний хувьд асар ихийг өгсөн Япон оронд чин сэтгэлээсээ хайртай.

- Гэхдээ таныг гадаадын цагаач хэмээн таагүй харьцах явдал лавтайяа тааралдаж байсан биз дээ?

- Тийм зүйл байсаан. Японд Орос оронтой адил эх оронч үзэл их хөгжсөн. Танай үндэсний спортын аль нэгэн төрөлд Монгол улсын иргэн Асашёорюү ирж өндөрлөгийг нь эзэлсэн бол хүмүүст тэр бүр таалагдахгүй шүү дээ. Манайд ч гэсэн Монгол үндэсний бөхийн барилдаанд Орос хүн аварга болвол тэр хүн рүү бараг чулуу шидэх байх. Сумо үүнтэй яг адил. Гэхдээ Япон хүмүүс арай илүү хүлээцтэй, арай илүү “интернационалч” юм. Чухам намайг дэмжиж байсан учраас би олон зуу, олон арван мянган өрсөлдөгчөө ялах эрч хүчийг олж авч байлаа.

- Сумод улам илүү амжилт гаргана гэж өөрийгөө үздэг байсан уу. Мөрөөдлөө, хийхийг хүссэн бүх зүйлээ хийсэн гэж бодож байна уу. Та 25 башёгийн түрүүг авсан. 30 гаруй түрүү авчих бололцоо байгаагүй гэж үү?

- Би бүх мөрөөдлөө биелүүлсэн гэж хэлж чадахгүй ээ. Гэхдээ надад харамсах зүйл алга. Намайг дэмжиж байсан бүх Япончуудад, дасгалжуулагч багшдаа, түүний эхнэрт, өөрийн гэргийдээ, үсийг маань засдаг үсчиндээ, дэвжээнийхээ дүү нарт туйлын их талархаж явдаг. Би ганцаараа бусдын дэмжлэггүйгээр ийм өндөр амжилтанд хүрч чадахгүй байсан. Мэргэжлийн сумод бүх мөрөөдлөө биелүүлэх боломж олдоогүйг би хувьдаа сайн зүйл гэж үзэж байна. Шинэ амьдралаа би тодорхой зүйлээр эхлэх ёстой байсан.

- Таны шинэ амьдрал таньд яаж төсөөлөгдөж байна вэ?

- Сайн дурын үндсэн дээр бусдад сэтгэл санааны дэм, хандив өгөх үйл ажиллагаа намайг даллан дуудаад байна. Хүүхдэд туслах явдал нийгэмдээ үйлчилж байгаа хэрэг юм. Хүүхдийн байгууллагуудад эмнэлгийн тоног төхөөрөмж авч өгсөн. Хүний эрүүл мэнд хамгийн гол зүйл. Энэхүү сайн санааны арга хэмжээгээ бусад орнуудад хүргэе ч гэж бодож байна. Мөн түүнчлэн ашгийн бус байгууллага үүсгэн байгуулсан. Москвад ирэхээсээ өмнө хичээлийн шинэ жилийн өдөр монголынхоо өнчин хүүхдийн төвүүдэд бэлэг хүргэлээ. Энэхүү өнчин хүүхдийн төвүүдийг Японы компаниуд дэмжиж ажилладаг. Би тэдгээр газрын ажиллагсадтай уулзаж ярилцсан. Би ёкозуна цол авсан даруйдаа Асашёорюү санг байгуулсан. Энэ шугамаараа эмнэлгийн барилгын санхүүжилт хийж хорт хавдартай хүүхдүүдэд туслалцаа үзүүлж, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж бэлэглэж, ядуу айл өрхийн хүүхдэд тэтгэлэг олгож байсан. Одоо үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж Орос, Хятад зэрэг байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн орны хүүхдүүдэд туслая гэж бодож байна.

- Та Орост яг юу хийе гэж бодож байна?

- Юуны өмнө би Орос, Монгол, Японы хүүхдүүдийг чөлөөт бөх, жүдо, бокс, бейсболоор дамжуулан холбох гүүр нь болъё гэж бодож байна.

- Харин сумо?

- Оросын өргөн уудам нутагт би ганцхан “эрдэнийг” олъё гэж бодож байна. Тэр нь бүдүүн хүн гэсэн үг биш. Харин онцгой авъяастан байх болно. Түүнийг мэргэжлийн сумод хөл тавиулъя гэж бодож байна. Энэ бол миний мөрөөдөл. Орос орон хүчтэн баатруудаараа алдартайг мэднэ. Александр Карелин, Александр Медведь, Иван Ярыгин нар бол Оросын л хөвгүүд.

- Агуу монгол хүн та Оросуудаас өөр хэнээр бахархдаг вэ?

- Нэн түрүүнд би Владимир Путин гэж хэлмээр байна. Бид нүүр туулж уулзаж байсангүй. Гэхдээ танай ерөнхий сайд бол жинхэнэ эр хүн. Зүгээр хөндлөнгөөс харахад л тэгж харагддаг. Орос оронд их гүрний нэр хүндийг энэ хүн л буцаан авчирсан. Путин жүдо, самбо бөхөөр хичээллэдэг. Спортод элэгтэй хүн гэдгийг би мэднэ. Түүнчлэн хөлбөмбөгчин Андрея Аршавин, хөнгөн атлетикч Елена Исымбаева, усанд сэлэгч Аленсандр Попов, бөх Бувайсара Сайтиев нар бол агуу орос хүмүүс. Улс төрчийн хувьд бишээ, хүнийхээ хувьд, эр хүний хувьд В.Путин эднийг тэргүүлж байна.

- Тэгвэл хөлбөмбөгчдийн гарын үсэгтэй цамцны цуглуулганд тань хэн хэний гарын үсэг байдаг бол?

- Кристиано Роналдо, Руни, Раул, Морейнтес, Кака, Зидан, Давид Бейкем, Наката нар бий. Цуглуулга маань баяжина гэдэгт итгэлтэй байгаа. Тухайлбал, би танай ЦСКА-д тоглодог Кэйскэ Хонда, Аршавины ч гарын үсгийг авна гэж бодож байна. Бие багатай ч гэсэн тун амжилтанд хүрсэн хүн. Ингэхэд, хөлбөмбөгөөс болж шийтгэл хүлээж байсныг маань та мэдэх үү?

- Монголд хөлбөмбөг тоглосныхоо төлөө 2 башё өнжих шийтгэл хүлээсэн. Тэгэхэд Японы Сумогийн Холбоо улс даяараа албан ёсны арга хэмжээ зохион байгуулж байсан билээ. Би яг энэ сөргөлдөөний тухай таниас асуух гэж байсан юм.

- Тэр бол сөргөлдөөн биш хандивын тоглолт л байсан юм. Хүүхэд бөмбөг тоглоё гэхэд нь татгалзах том хүн байх болов уу?!

- Таныг эх орондоо гэмтлээ эмчлүүл гэж явуулсан юм биш үү. Та өөрийгөө буруу зүйл хийсэн гэж үзэхгүй байгаа юмаа даа

- Би буруу зүйл хийгээгүй ээ. Надад оноосон шийтгэлийг давж гараад улам хүчирхэг болсон.

- Японы Сумогийн Холбооны өнөөгийн удирдлагын талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?

- Бүх юм сайжраасай л гэж хүсэхээс өөр хэлэх үг надад алга.

- Сумогийн холбоонд өөрчлөлт хийх бололцоо таньд олгосон бол та юу хийх байсан бэ?

- Сумогийн холбооны удирдлагыг бөхчүүдээ сонсдог болгох байсан. Сумочидгүй сумо гэж байхгүй шүү дээ.

- 2 жилийн өмнө Оросын сэкитори Рохо, Хакурозан нарыг эргэлзээтэй шинжилгээний үндсэн дээр хар тамхи хэрэглэсэн хэргээр сумогийн холбооноос хөөсөн. Шинжилгээ авахад та ч байлцсан. Зохион байгуулалттай мэт таньд санагдаагүй гэж үү?

- Сумогийн холбоог үндэслэлгүйгээр би буруутгамааргүй байна. Сумогийн сэкиторигийн хувьд хар тамхи татах нь байж боломгүй, зохисгүй үйлдэл. Хэрвээ шинжилгээг дэлхийн допингийн эсрэг агентлагийн журмаар гүйцэтгэсэн бол ямар ч асуудал гарахгүй байсан. Гэвч энэ журмыг мөрдөөгүй юм. Жишээлбэл, шээсний дээжний савыг бөхчүүд дасгалжуулагчид өөрийн гараар өгч байсан. Энэ бол ДДЭА-ийн шаардлагыг бүдүүлгээр зөрчсөн явдал байв.

- Хакурозаны багш ояката Китаноумиг сумогийн холбооны ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас огцруулахыг оролдсоор, улмаар санасандаа хүрч чадсан тэр хүмүүс шинжилгээний хариуг хуурамчаар гаргасан гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

- Надад энэ тухай нарийн мэдээлэл алга. Гэвч Рохо, Хакурозан нар сайн хүмүүс гэдгийг би мэднэ. Ах дүү хоёр нийлж суугаад хар тамхи татаж байсан гэдэгт итгэхгүй л байна.

- Сэкитори нар Рохо, Хакурозан хоёрыг хамгаалсан захидал бичсэнийг сумогийн холбооны шинэ удирдлага урж хаясан гэж ярьдаг нь үнэн үү?

- Рикиси-кай нэртэй сумочдыг нэгтгэсэн 70 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй үйлдвэрчний эвлэл байдаг юм. Гэхдээ энэ эвлэлд санал өгөх эрх байхгүй ээ. Холбооны удирдлага бөхчүүдийн саналыг хүлээж авдаггүй юм. Энэ нэлээн ярвигтай асуудал. Би Рикиси-кай холбооны даргаар ажилладаг байсан. Бидний бүх хүсэл, саналын 90 хувийг хүлээж авдаггүй байсан. Рохо, Хакурозан нарын хувьд би ихэд санаа зовинодог гэдгээ нэмж хэлье. Монгол хүн миний нэгэн адил тэр хоёрт өөрийн гэсэн “Япон хүсэл мөрөөдөл” байсан. Тухайлбал, Рохо цолны эрэмбийн дөрөв дэх буюу комосуби цолонд хүрээд байв. Шургуй хөдөлмөрлөсөн бол Оросын галт шувуу секиваки, комосуби, озеки, бүр их аварга цолонд ч хүрэх байсан болов уу. Оросын иргэн анх удаагаа сумогийн тэмцээнийг аваргалах байсан. Хамгийн харамсалтай нь энэ мөрөөдлийг үгүй болгосон.

- Одоо сумогийн холбоонд гарч байгаа өөрчлөлтийн талаар нэлээд яригдаж байна. Энэ холбооны удирдлагад шинэ үе гарч ирэх болсон тухай ч яригдаж байна. Ард түмний дунд асар их нэр хүндтэй. 22 башёд түрүүлсэн ояката Таканохана сумогийн холбооны ерөнхийлөгч болвол та дэмжинэ биз дээ?

- Энэ албан тушаалд хуучин гавъяа хамаагүй. Ояката шавь нараа хэрхэн хүмүүжүүлж, тэднийг хэрхэн хамгаалж байна гэдэг л чухал.

- Комусуби болон озеки цолтой байхдаа та Ёкозүна Таканоханатай учраа таарч хоёр ч удаа унаж байсан. Дараа нь Таканохана зодог тайлж, та хариугаа авах боломж олдоогүй. Та үүнд харамсдаг үү?

- Яалаа гэж дээ. Бидний хэн хэн нь бэлтгэлийнхээ оргил үед байгаад учраа таарсан бол би заавал ялах байсан. Би өмнөх үеийнхээ их аваргуудын хэнтэй нь барилдах хүсэл төрдөгийг та мэдэх үү?

- Хэнтэй?

- Тиёнофужитэй. Бид хоёрын бие галбир, барилдаан төстэй.

- Өмнөх үеийнхээ их аваргууд дундаас та Тиёнофужиг хамгийн хүндэлдэг юм биз дээ?

- Түүнтэй би хэнийг ч эн зэрэгцүүлж чадахгүй.

- Тэгвэл Тайхо, Футабаяма?

- Тэд нар огт өөр үед барилдаж байсан. Футабаяма гэхэд өнгөрсөн зууны 30, 40-өөд онуудад харин Тайхо 60-аад онд барилдаж байсан. Тэр үед хооллолт, түүнээс авах эрч хүч ч өөр байв. Хуучны бөхчүүд хүчтэй байсан гэдэг нь дэмий яриа.

- Хэрвээ та Тиёнофужитэй 10 удаа таарч барилдсан бол хэдэд нь давах байсан бол?

- /Бодлогоширов/ За даа... Тав тав байх байсан болов уу! Гэхдээ би дараалж хоёр унахгүй байсан. Би яагаад ийм илэн далангүй ярьж байгаа гэвэл би одоо өөрөө өмнөх үеийн их аварга шүү дээ. Хэрвээ би дэвжээн дээрээ барилдаж байсан бол онгироо мэт санагдах байсан. Гэхдээ Тиёнофужи 26 настайдаа их аварга болж байсан бол би 22-тойдоо болсон шүү. Магадгүй надад арай давуу боломж байх байсан гэж бодож байна.

- Ёкозүна, та яаж ийм хүчтэй болсон юм бэ. Яаж ийм олон түрүү авч чадав аа?

- Би аав ээж, гэр бүл, эх орон нэгтнүүдийнхээ төлөө барилдаж ийм амжилтанд хүрсэн. Би Монголоо алдаршуулъя гэж боддог байв. Эх орондоо би туйлын хайртай. Би өөрөө өөртөө “Японоос Ёкозүна төржээ, Америкаас Ёкозүна төржээ. Тэгвэл би яагаад ийм амжилтанд хүрч чадахгүй гэж” хэмээн хэлдэг байсан. Миний ялалт бол зөвхөн минийх биш ээ. Миний төлөө гэсэн сэтгэлтэй өчнөөн хүн байхад би яагаад тэднийг аз жаргалтай болгож болохгүй гэж. Харин эсрэгээрээ би замын хагаст зогссон бол хичнээн хүмүүсийн сэтгэлийг гонсойлгох байсан бол? Агуу их Монгол намайг дэмжиж байгааг би нуруугаараа мэдэрдэг байсан. Оросыг би агуу эх орон гэж үздэг. /Асашёорюүгийн нүд нь гялалзаж дуу нь чангарав/ Би үнэхээр Оросын уудам нутгаас эх орноо алдаршуулж чадах агуу хүчтэн, залуу баатрыг олж мэргэжлийн сумод явуулах чин хүсэл мөрөөдөлтэй. Тэр хүн бол сэтгэлийн хаттай, шулуун шударга, далд муу бодолгүй хүн байх ёстой. Чухам танай орноос “хоёр дах Асашёорюү” төрөөсэй гэж би маш их хүсч байна. Монголоос биш агуу Оросоос шүү. Би бишрэхгүйгээр Сибирийн тухай ярьж чадахгүй. Цэвэр агаар, халуун зун, хахир өвөлтэй. Чухам ийм л нөхцөлд жинхэнэ баатрууд хүмүүждэг юм.

- Ийм “эрдэнийг” та хэзээ олж илрүүлнэ гэж бодож байна?

- Мэдэхгүй дээ... Аз л мэднэ. Хурдан тусмаа сайн шүү. Энгийн нэг том биетэй, булчинлаг хүн биш. Сумод нэгэн зарчим бий – “син-ги-тай” (сэтгэлийн хүч, ур чадвар, биеийн хүч). Би энэ зарчмаар эрлээ явуулах болно. Бас дээр нь миний дэмжлэгийг авах хүн эх оронч байх ёстой.

- Ёкозүна та мэргэжлийн сумогийн дээд цолыг авна гэдгээ хэзээ мэдэрч сэтгэл шулуудсан бэ?

- Би алсын мөрөөдлөө дээдэлдэг хүн биш. Би алхам алхамаар урагшилдаг хүн. Цол ахиад ирэхэд намайг ёкозүна, озеки нартай учраа тааруулдаг болсон. Энэ үед би тэднийг ямар ч байсан ялах зорилгыг өөртөө тавьсан. Ингэж байж л би их аварга болсон. Харин цааш нь өөрийнхөө нэр хүндийг үргэлж баталгаажуулж байх ёстой байлаа.

- Гэвч та мөнхөд оргил өөд тэмүүлж байсан. Их аварга болоод тэр байр сууриа хамгаалахад таньд төвөгтэй байсан байхаа.

- Яая гэхэв дээ. Ёкозүнагаас цааш цол байхгүй шүү дээ. Шинэ тэмүүлэлтэй болоход надад цаг хэрэгтэй байсан. Сумогийн дээд цолыг авсан хүмүүсийг Японд бурхантай адилтгаж үздэг. Бурхадтай адилтгана гэдэг бол туйлын өндөр хариуцлага.

- Та тэмүүллээ яаж олсон бэ?

- Би өөрөө өөрөөсөө “Доржоо, чи яагаад өглөө бүр кэйко (тайлбар: “кэйко – асар хүнд тусгай дасгалууд”) хийж гэмтэл аван хар хөлсөө урсгаж, цусаа гойжуулна вэ? гэж асуугаад “барилдааны хэдхэн хоромд дэвжээн дээр уран чадвар, хүчээ харуулахын тулд” гэж хариулдаг байсан. Би төгс хүн биш. Байгаль надад бусдаас онцгой зүйл заяагаагүй. Миний жин 148 кг, өндөр 184 см. Энэ бол дээд зиндааны бөхчүүдийн дундаж л үзүүлэлт шүү дээ. Би өөрийгөө биеийн агуу их хүч тамиртай гэж үздэггүй байсан. Өглөө бүр сэрээд өөрийгөө толинд хараад “Ингээд ч хол явахгүй шүү. Энд, энд, энд булчингийн массаа нэмнэ шүү” гэж хэлдэг байв. Сумогийн дэвжээг орхих хүртлээ би өөрийгөө их аварга гэж хардаггүй байлаа. Хэрвээ би хүрсэн амжилтандаа сэтгэл ханасан бол хэзээ ч агуу их Монгол хүн болохгүй байсан. Би цаг үргэлж өөрийгөө ирлэж явах ёстой байв. Өчүүхэн төдий тайвшрахад л хүч буурдаг юм. Иймд би дэвжээн дээр гарах болгондоо аймшигтай царай харуулдаг байсан. Тэр бол жүжиглэлт биш байсан юм шүү. Дэвжээн дээр би “шатдаг” байлаа. Та “радиатор”-ыг төсөөлдөө, бүрэн чадлаараа ажиллаад агаарыг халаадаг биздээ. Хаагаад хаячихвал юу болох билээ, төсөөлөөд үздээ.

- Та олон өрсөлдөгчидтэй учирч байсан. Хэн нь таны хүндэтгэлийг хамгийн их хүлээсэн бэ?

- /Удаан хугацаагаар чимээгүй суулаа./ Ер нь энэ талаар өмнө нь бодож байгаагүй юм байна шүү. Хамгийн хэцүү нь том биетэй сумочидтай биш, жижиг биетэй сумочидтой барилдах хэцүү байж билээ. Жишээ нь Аминишики.

- Тэгвэл та Аминишикиг хүндэлдэг гэсэн үг үү?

- Үгүй дээ. Тэгж хэлж чадахгүй. Аминишики бол маш сайн бөх. Би хэнийг хүндэлдэг билээ? Сумогийн ертөнцөөс гадна миний хүндэтгэлийг хүлээсэн олон хүн бий. Гэвч сумодоо бол Тиёнофужи л юм даа.

- Одоо барилдаж байгаа бөхчүүдээс?

- Тийм хүн байхгүй ээ.

- 3 башёд нэг ч өвдөг шороодолгүй дараалан түрүүлсэн их аварга Хакухог?

- Түүнд би өөрийн шавь мэт л ханддаг. Монголын үндэсний бөхийн барилдааны аварга хүний хүү шүү дээ. Тэр маш азтай. “Галт цагаан шувуу”-нд өнөөдөр өрсөлдөгч байхгүй. Монгол хүний хувьд би түүнийг хүслээ биелүүлээсэй хэмээн амжилт хүсч байдаг. Бид хоёрын хооронд хэзээ ч зөрчил гарч байгаагүй. Хакухог ч тэр, Харумафужиг ч тэр би хүмүүжилсэн гэж хэлж болно. Нутаг нэгтнүүд маань доод зиндаанд барилдаж байхад нь эх орноо, гэр бүлээ, сумогийн холбоогоо бодож барилдвал асар өндөр амжилтанд хүрнэ шүү гэж хэлдэг байлаа. Хакухо том амжилтанд хүрсэн боловч миний түвшинд хүрэхэд хол байна.

- Та одоо сумод хэнийг дэмжиж байна вэ?

- Озеки Балтыг дэмждэг. Энэ Эстони залуу их сайн хүн. Европын анхны озеки Котошүгээс их хүчтэй. Асашёорюүгийн дайчин зан чадварын гурав хуваасны нэгийг түүнд өгвөл тэрээр агуу ёкозүна болно. Балт маш сайхан сэтгэлтэй, гагцхүү түүнд сэтгэл зүйн тогтвортой байдал дутагдаж байгаа. Тэрээр заримдаа ялагдлаа хэтэрхий тайван хүлээж авдаг. Хүрсэн амжилтандаа тайвшрахгүй, үргэлж урагшаа зүтгэхийг би түүнд зөвлөдөг. Ёкозүна цолонд хүрэх туйлын сайхан боломж түүнд байна. Бүх зүйл өөрөөс нь хамаарна.

- Харумафужигийн хэтийн төлөв ямар бол?

- Харамсалтай нь тэрээр гэмтэл ихтэй. Тэгээд ч жингээ нэмэх хэрэгтэй байна. Энэ тохиолдолд Хакуход маш эвгүй өрсөлдөгч гарч ирнэ.

- Таны тогтоосон дээд амжилтыг Хакухо эвдээсэй гэж та хүсч байна уу?

- Тийм мөрөөдөл, тийм тэмүүлэл түүнд байгаа бол үгүй гэх газаргүй. Би ч мөн адил өмнөх үеийнхнийхээ амжилтыг эвдэж байсан шүү дээ.

- 32 тэмцээнд дараалан түрүүлсэн их аварга Тайхогийн амжилтыг Хакухо эвдэж чадах болов уу? Та юу гэж бодож байна?

- Бүрэн боломжтой.

- Оросын баатруудын талаар та ямар бодолтой байна?

- Рохо “зөөлөн” хүчний барилдаантай байсан. Харин Хакурозан бол түлхэж цуппаридахдаа сайн ч жин нь хөнгөн байж билээ. Аланы хувьд барилдаан нь “хэт хатуу” байна. Хэрэв Алан “зөөлөн” барилдаанд шилжвэл хүчээ зөв ашиглаж чадна. Алан сэкиваки цол авсныг дуулсан. Түүнд амжилт хүсье.

- Аланд озеки цолонд хүрэх боломж байгаа болов уу?

- Бий. Түүний цаг ирсэн. Гагцхүү миний саналыг сонсохдоо биш, өөрөө бодож ажиллах хэрэгтэй байна. Амжилт гаргаад эхлэвэл би түүнийг магтана. Харин одоохондоо магтах зүйл алга даа.

- Цагаан будааны сүрлээр биеэ ороочихоод өөрийгөө бурхан мэт мэдэрч байсан уу?

- Би юу? Үгүй ээ.

- Таныг Орос дуунд дуртай гэх юм...

- Би багаасаа л Алла Пугачевагийн дуунуудыг сонсч өссөн. Мөн Виктор Цойгийн дуунд дуртай. (амандаа дууг нь аялав)

- Та Орос хэлээр бага зэрэг ярих уу?

- Багадаа Улаанбаатар хотод Сережатай нөхөрлөдөг байв. Би мэндчилж чадна шүү. (Орос хэлээр аялгагүй: “Здравствуйте! До свидания! Меня зовут Асашорюү.. Очень немножко по-русски”)

- Та Монголынхоо уудам талаар мориор давхиж, хүний хөл хүрээгүй газраар яван уулын уснаас ундаалах дуртай биз. Онгон байгаль таныг их татдаг уу?

- Давчуу том хотод би дургүй. Өргөн тал, хөдөө хээр, гол нуур намайг их татдаг. Владимир Путины Тувад аялсан сурвалжлагыг үзээд түүнтэй хамт тэнд байх юмсан гэсэн хүсэл төрсөн. Би АНУ-ын Гранд Каньонд очиж үзсэн. Дэлхий дээр гайхамшигтай газар олон байна. Хэзээ ч юм би туйлын туяа үзэх юмсан гэж мөрөөддөг. Хүний хөл хүрээгүй, онгон байгаль намайг татдаг. Эх болсон газар нутгаасаа би эрч хүчээ авдаг гэж хэлж болно.

Ч.Эрдэнэ: Супер нэгдлийн онол бол цэвэр математик үзэгдэл

Ярилцлагаа эхлэхээс өмнө судлаач Ч.Эрдэнэд уншигчдынхаа өмнөөс баяр хүргэх хэрэгтэй. Учир нь 13 жил нойр, хоолоо умартан туурвисан супер нэгдлийн онолоо туурвиж дуусгажээ. Тэрбээр Монголдоо төдийгүй дэлхийд шуугиан тарих супер нэгдлийн онолын номоо дуусангуут манай сонинд ярилцлага өгнө гэсэн амлалтдаа хүрсэнд бас талархаж байна. Ингээд супер нэгдлийн онолын супер хүн Ч.Эрдэнэ гуайн яриаг толилуулъя. Таалан болгооно уу.

-Таны судалгаа өндөрлөж, ном тань хэвлэгдлээ. Энэ талаар манай сонинд ярилцлага өгнө гэж амласан. Одоо татгалзах зүйлгүй биз?
-Түүхт сонинд ярилцлага өгөхөөс ер хэн татгалзах билээ. Тэр тусмаа миний хувьд чухам эрх баригч намын хэвлэлтэй ярилцаад үзэх хэрэгцээ тулгамдсан шинжтэй болсонд бас учир байна.
-Тэгвэл Таны судалгаа болон номын тухайд манай уншигчид юу мэдэж байвал зохих вэ?
-Энэ номын тухайд хэн хүн мэдвээс зохистой олон чухал сэжим байгаа. Гэхдээ эхлээд энгийнээр хэлэхэд, 1244 тал нүүр бүхий хатуу хавтастай, супер хавтастай, оёж үдсэн, 2,9 кг жинтэй, А4 форматын ийм ном байна. Нэр нь “Principia Mathematica” .Англи хэлээр бичигдсэн ном. Орчин үеийн, тэр тусмаа шинжлэх ухааны тангад хэл нь англи хэл болжээ. Гэвч хэл нь гол биш. Гол нь олон мянган математик томъёо, тэгшитгэл.
-Уншигчдад дэс дараатай, яв цав ойлголт өгөхийг хичээх нь зүйтэй. Судалгааны сэдэв чухам юу билээ?
-Уг нь Монгол судлаач (Орос, Америк, Хятад, Японы бус) энэ судалгааны тухайд яв цав ойлголт Монголчуудад өгөх гэж бараг бүх хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр 13 жил чармайж чардайгаад эцэст үр дүнгээр үнэндээ маруухан сууж байна.

-Гэхдээ эцсийн оролдлого хийх цаг нь чухам өнөөдөр биш гэж үү?
-Чухам тийм. Тиймээс бяцхан нурших хэрэг гарна. Шинжлэх ухаанд (ШУ) эхлээд асуудал байна. ШУ-ы өөрийн хөгжил, дотоод зүй тогтлоор асуудал тавигддаг. Асуудал урган гарах нь хэн нэгний сайн юм уу, муу дурын хэрэг огт биш. Нэгдүгээрт энэ. Хоёрдугаарт, ШУ гэхээр чухамдаа байгалийн шинжлэлийг хэлдэг. Бусад нь товчдоо хүмүүнлэгийн ухаан. Манайд нэр томъёоны холион бантан хутгаад хаячихсан нь гайтай. Байгалийн шинжлэлийн суурь шинжлэх ухаан нь физик. Өнөөгийн соёл иргэншлийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг нь физикийн ухаан гэж XX зууны тэргүүлэх физикч Ричард Фейнман хэлсэн буй. Энэхүү физикийн ухаан төгсөх үе шатандаа шилжсэн нь 1940-өөд он юм. Төгсгөхийн тулд цорын ганц суурь асуудлыг шийдэх ёстой. Энэ асуудлыг орны нэгдсэн онол гэнэ. Жишээ нь, та бид дунд сургуулиас судалж мэдсэн ертөнцийн таталцлын орон, цахилгаан соронзон орон байна. Эдгээр орнууд нь угтаа нэг суурь шалтгаантай байх ёстой нь логик шаардлага. Ерөөс орчлон ертөнцийн оршихуйн угт цорын ганц учир шалтгаан байх ёстой нь зайлбаргүй логик шаардлага. Учир нь, хоёр учир жам байлаа гэхэд хоорондоо зөрчилд ороод энэ хорвоо оршин тогтох аргагүй болно. Ертөнц ба материйг цорын ганц учир шалтгаанаар тайлж тайлбарлах учиртай тийм физик онолыг супернэгдлийн онол гэх юм. Энэ нь тавь жараад оноос хэрэглэгдэж буй албан ёсны нэр томъёо. Тэгэхээр супернэгдлийн онолыг нээж олох гэсэн шинжлэх ухааны туйлын эцсийн асуудал байна. Түүнийг би юм уу, хэн нэгэн зохиосон биш, шинжлэх ухааны хөгжил дэвшлийн логикоор хар аяндаа тавигдсан асуудал.
-Супер нэгдлийн онол нь шинжлэх ухааны эцсийн суурь онол байх ёстой юм уу. Тэгээд Та тэр онолыг нээж боловсруулсан гэж үзэж байна уу?
-Тийм ээ, тэгж үзэж байна.
-Баталгаа нь юу вэ. Хүмүүс дээр дооргүй баталгаатай эсэхэд л эргэлзэж тээнэгэлзээд байгаа юм биш үү?

-Баталгаа нь сая хэвлэлээс гарсан миний “Principia Mathematica” ном. Баталгаатай эсэхийг энэ номоос л хар. ШУ-нд өөр арга чарга даан ч байдаггүй. Шүүгч нь шинжлэх ухаан тэр чигээрээ. Тэгж шүүлгэхийн тулд л ном хэвлэдэг ганц аргатай, ийм журамтай. Манай Монголын аюул нь юу вэ гэхээр, Шинжлэх ухааны эцсийн онолыг ярих нь бүү хэл, шинжлэх ухаанч сэтгэл зүй, аяс хандлагын А, Б ч тогтож төлөвшөөгүй нийгэм юм. Энэ нь шинжлэх ухааны үндэсний уламжлалгүйтэй холбоотой. Наад зах нь, шинжлэх ухаан гэдэг нийтлэг үзэгдэл байна. Тэр шинжлэх ухаанд нь асуудлууд цагийн эрхээр өөрөө урган гардгийг эхлээд яв цав ойлгох нь чухал. Асуудал нь шинжлэх ухааных мөн бол хаа нэг газрын аль нэг судлаач шийдэж таардаг. Эс бөгөөс соёл иргэншил зогсонги байдалд орж, улмаар хямрал сүйрэлд идэгдэн мөхнө. Супер нэгдлийн онолыг олох гэж олон арван жил дэмий тэнээд цөхөрч гүйцээд байна, өнөөгийн шинжлэх ухаан. Улмаар та бид өнөөдөр бүх талаар хямрал, сүйрэл нүүрлэсэн дэлхийд амьдарч байна. Үгүй юм уу. “Үнэн” сонин, түүний уншигчид дэлхийн нийт байдлыг тоймлож суугаа байх. Дэлхийд туйлын таагүй хандлагууд ноёрхож байна. Засч залруулах хугацаа үлдсэнгүйг НҮБ-ын баримт бичгээс ч үзэж болно. Тиймээс номыг нь дэлхий даяар уншин буй нэрт физикч Стивен Хокинг интернэтэд өгсөн видео ярилцлагадаа, “Манай туйлын зорилт бол орчлон ертөнцийн бүрэн төгс онол” гэж хэлснийг хэн ч хэдхэн минутын дотор олоод үзэж болно. Тийм онолыг супер нэгдлийн гэж физикт ярьдаг юм. Туйлын зорилт болсон тэр онолыг олох эсэхтэй хүн төрөлхтөн, түүний соёл иргэншлийн цаашдын хувь төөрөг шууд холбоотой. Тэр онолыг би нээж оллоо гэж төр түмнийг дэлхий дахинтай нь хуурч мэхэлж болох уу, хамгийн гол нь би юм уу, өөр хэн нэгэн тийм залилан хийж чадах уу? Тэгж болно, чадна гэж бодоод байна уу?
-Харин энэ чинь л их сонин чухал асуулт юм биш үү?

-Тийм ээ, чухал асуулт. Гэхдээ хялбархан хариулттай. Та бид дахиад л шинжлэх ухааны хөгжлийн логикийн А, Б-г дурдах хэрэгтэй болно. Нэгдүгээрт, огт тэнэг хүн сар дурандаад суудаггүй гэсэн зарчим байдаг. Шинжлэх ухаан нь дэлхий нийтийн нийтлэг үзэгдэл. Дэлхийг мэхэлнэ гэж бодохын тулд тэнэг этгээд байж таарна. Тийм тэнэг хүн сар дурандаад юм уу, супернэгдлийн онолоор оролдоод суухгүй. Хуурч мэхлэх үй түмэн өөр арга байхад заавал шинжлэх ухааныг барьж авч 13 жил өглөө, үдшийг үл ялган ажиллах хэрэг юун. Хоёрдугаарт, суурь онолын нэг чухал тулгуур чанар байдаг. Юу вэ гэвэл, чухам суурь онолыг зохиож болдоггүй. Харин гагцхүү олж нээж болдог. Хэрэв зохиож болдогсон бол юу гэж дэлхий дахин нэг муу молхи Монголыг хүлээгээд сууж байх вэ дээ. Суурь онол гэхээр байгаль ертөнцийн үндсэн хуулиудын асуудал. Байгалийн хуулийг нээж болно, зохиож болдоггүй. Тиймээс суурь онол дутуу хагас, алдаа дутагдалтай байж болно, харин худал байдаггүй логиктой.
Гуравдугаарт, тэр тусмаа онолын физикийн арга нь математик. Математик гэж судлаач өөрөө өөрийгөө шалгаад баталж юм уу, няцааж болдог ганц найдвартай ухаан. Төр түмнийг дэлхий дахинтай нь хуурч мэхэлсэн ялд унахгүйн тулд танай судлаач өөрөө өөрийгөө үргэлж шалгаж байгаа. Тэр тусмаа супер нэгдлийн гэдэг хамгийн суурь онолын тохиолдолд ингэж шалгах нь туйлын хялбархан зүйл. Энэ нь тухайн буюу туйлын суурь онолын математик арга хэрэгслийн онцлогт буй. Иймэрхүү зарчмын зүйлийг олж мэдэх юм уу, хүмүүс өөрсдөө сэтгэх нь шинжлэх ухаанч сэтгэлгээ, ерөөс сэтгэлгээний соёлын эхлэл юм. Сүүнд түлэгдээд тараг үлээх гэж хуучны үг бий. Манай нийгмийн тухайд залиланд шатаж гүйцсэний харгайгаар шинжлэх ухааны цаана ч залилан олж харах сонирхолтой болсон. Гэтэл шинжлэх ухаан нь залилан байж чаддаггүй ганц салбар юм.
-Нэг монгол залуу мөнхийн хөдөлгүүр хийнэ гэж Ерөнхийлөгчөөс сая төгрөг аваад алга болчихсон жишээ бий биш үү?

-Тэр залууг танихгүй, мэдэхгүй юм. Харин Ерөнхийлөгч буруугүй. Мөнхийн хөдөлгүүр чинь шинжлэх ухааны эхний ч асуудал, эцсийн ч асуудал. Өнөө үед үүнийг чөлөөт энергийн асуудал гэж гол төлөв нэрлэдэг юм. “Шинжлэх ухааны хамгийн том 20 асуудал” гэсэн ном байх ба эдгээрийн нэг нь чөлөөт энергийн асуудал. Манайд одоо ч хэдэн хүмүүс мөнхийн хөдөлгүүр төрлийн юмаар оролдож суугаа. Дэлхийд ч ялгаагүй. Аль 1999 онд над дээр анх ирсэн гадаад хүмүүс гэвэл, чухам ийм юмаар оролддог Дани хүмүүс. Тэд чинь төсвийн байгууллагын хүмүүс. Данийн Засгийн газар тэнэг болоод тийм юманд төсөв гаргаагүй баймаар. Дурдсан 20 асуудлын хамгийн том нь мэдээж супернэгдлийн онолын асуудал. Энэ онолын хүрээнд чөлөөт энергийн асуудлыг онолын хувьд ихэд нарийвчлан үзэх боломжтой гэж найдаж байна. Чөлөөт энергийн гэнэ үү, мөнхийн хөдөлгүүрийн гэнэ үү, энэ асуудал чинь хүн төрөлхтний ирээдүйтэй амин чухал холбоотой асуудал. Юун сая төгрөг. Оросууд энергийн салбарт сая ам.долларын шагнал амлаад байгаа. Товчдоо ийм нарийн ширийнийг яриад дуусахгүй.
-Хөгжсөн хөгжөөгүй улс орнуудын ялгаа бий. Шинжлэх ухааны уламжлалгүй Монголд шинжлэх ухааны эцсийн онолыг нээсэн нь гайхалтай бус уу. Залилан биш юм гэхэд үлгэр домгийн мэт сонсогдож байна?

-Энд дахиад л А, Б-гээс эхлэх хэрэгтэй. Шинжлэх ухаан гэж юу вэ? Түүний чухал онцлог нь юу вэ? “Нэг тэнэгийн чадсаныг нөгөө тэнэг чадна” гэсэн үг барууны олон үеийг дээд математикт сургасан сурах бичгийн толгойд байдаг юм. Шинжлэх ухаан, боловсролын үндсийн үндсэн зарчим нь энэ. Өнөө буй шинжлэх ухааныг танд ч, надад ч заасан. Хэнийг ч голж шилэхгүй заасан. Тэр шинжлэх ухааныг хүмүүс бий болгосон. Монголчууд бид хүмүүс юм болохоор тэр шинжлэх ухаанд суралцах боломжтойгоор үл барам ёстой. Шинжлэх ухааныг цаашид хөгжүүлэх нь бас л хүмүүс, түүний дотор Монголчууд. Нэг хэсэг тэнэгийн чадаагүйг нөгөө нэг тэнэг чадах ёстой болно. Эс бөгөөс шинжлэх ухаан, соёл иргэншил зогсоно. Чадах тэр тэнэг нь Монголоос ч олдож болно. Энэ тухайд нэг юмыг анхаарах хэрэгтэй. XX зууны гол гавъяа нь юу вэ гэвэл, улс орнуудын хөгжлийн төвшнийг ихэд жигдрүүлсэн явдал. 1921 оны ба 1990 оны Монгол чинь үлгэр домгийн хэмжээний зүйрлэшгүй хоёр үзэгдэл. Ямас нэг ололт АНУ-аас гарах, Монголоос гарах магадлал харьцангуй адилхан болсон цаг үе. Түүнээс гадна ерөөс түүхэн хувьсгал өрнөлийг урьдаас таах арга байдаггүй. Юу болохыг тэнгэр мэднэ. Тэнгэр мэднэ гэдэг нь, аливаа үйл явц олон хүчин зүйлийн уулзварт байна гэсэн үг. Зарим хүчин зүйлээр Монгол давуу талтай ч байхыг урьдаг үгүйсгэхгүй шүү дээ.
-Судалгааны түүх гэж байдаг. Супер нэгдлийн онолын судалгааны түүх нь юу вэ?

-Нэгдсэн онолын асуудл орчин цагийн утгаар нь А.Эйнштейн 1923 онд анх дэвшүүлсэн гэж үздэг юм. Гэтэл энэ ерөөс танин мэдэхүйн анхдагч асуудал. Ертөнцийн орших бүрнээ танин мэдэх гэсэн ганцхан ерөнхий асуудал шинжлэх ухаанд ч байна, шашинд ч байна. Тиймээс танин мэдэх эхний ба эцсийн асуудал яригдаж буй хэрэг. Эйнштейн өөрөө амьдралынхаа сүүлчийн жилийг энэ асуудалд дагнан хариулсан боловч амжилт олооогүй юм. 1950-иад он хүртэл физикчид нэгдсэн онолын асуудлыг Эйнштейний хувийн хэрэг мэт бодож нэг их анзаараагүй байдаг. Харин 1960 оноос физикчид дэлхийн нийтээр хүчлэн оролдож эхэлсэн. Сүүлийн 50 жил албан ёсоор оролдон буй нь суперхөвчийн үзэл баримтлал юм. Ерөөс физикт ганцхан үндсэн асуудал үлдсэнийг ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс онолын физикчид ер юу хийлээ ч энэ нь нэгдсэн онолд тэмүүлж байдаг. Монголд гэхэд академич Х.Намсрайн локал бус квант орны онол бий. Эцсийн зорилго, хандлага нь мөнөөх л нэгдсэн онолыг байгуулах явдал. Гэвч олон улсын шинжлэх ухааны олимпийн гол найдвар нь суперхөвчийн үзэл баримтлал байж ирлээ. Орчин үеийн Эйнштейнүүд гэж улайм цайм рекламдуулдаг хэрийн суут ухаантнууд энэ үзэл баримтлалаар 50 жил ноцолдоод үр дүнд хүрээгүйг бодоод үзээрэй. Заримтай нь би уулзаж байсан, лекц, семинарт нь сууж байсан. Тэгэхээр суутнууд оролдоод болдоггүйн шалтгаан нь үзэл баримтлалын буруу гэж бодмоор. Ер шинжлэх ухааны хөгжлийн бас нэг зарчмын онцлогийг дурдах хэрэгтэй. Юу вэ гэвэл, шинжлэх ухаанд хүний ухаан бус, харин зөв үзэл баримтлал шийдвэрлэх ач холбогдолтой. Хамгийн хэцүү нь цоо шинэ бөгөөд зарчмын хувьд зөв үзэл баримтлалыг олох явдал. Хэрэв олбоос үлдсэн нь харьцангуй техникийн асуудал.
-Тэгвэл Таны үзэл баримтлал юу байв?

-Супер байгууламжийн үзэл баримтлал. Нөгөө том ном маань ердөө л энэ байгууламжийн доторхи тооцоо. Тэр тооцоо нь супернэгдлийн онол. Түрүүнд хэлсэн суперхөвчийн концепци буруу бас биш. Асуудал юу вэ гэхээр, суперхөвчөөс цааш шилжих хоёр арга байж болно. Тэд буруу аргаар нь явчихсан учраас үр дүнд хүрсэнгүй ба хүрэх найдвар ч байхгүй. Монгол судлаач зөв аргаар нь яваад үр дүнд хүрчээ.
-Хоёр арга байсаар байтал тэд заавал буруу аргаар нь зүтгээд байсан нь сонин юм?
-Хоёр арга гэдгийг би хэллээ. Тэд болохоор ганц арга замтай л гэж бодоод яваа. Дахиад зарчмын нэг зүйлийг хэлмээр байна. Хүний санаанд орох юмс аль эрт дуусчихсан. Үлдсэн нь хүний санаанд орохгүй хэрийн хэцүү, нууц далд зүйл байна. Супернэгдлийн онолын хүндрэл нь чухам үүнд. Үүнийг физикчид, философичид эртнээс мэдэх боловч хүний санаанд орохгүйг санаж сэтгэх нь санаан зоргын юм даанч биш.
-Хүний санаанд орохгүй зүйл таны санаанд яаж оров?

-Ийм юмыг өнгөрсөн хойно нь үгээр илэрхийлж болдоггүй. Үнэндээ хэн мэдлээ, яагаад санаанд орсон юм. Ямар боловч их урт түүх учраас энд зай, цаг бараад яахав. Шинжлэх ухааны их хүмүүсийн нэлээд нийтлэг хэлсэн нэг зүйл бий. Юу вэ гэвэл, бодоод л байх хэрэгтэй гэж. “Над лугаа бодоод л байх ахул хэнбугай ч математикч байж чадна” гэж суут Гаусс хэлсэн нь оргүй биш. Гэтэл “Бодох нь хамгийн яршигтай үйл” гэж Блез Паскаль хэлсэн байдаг. Тиймээс хүмүүс ийм хар яршигтай үйлээс зугтдаг. Энэ нь бараг байгалийн хууль учраас буруу ч бас биш. Гэтэл зарим хүмүүс төрөлхийн сониуч зан төрхтэй байдаг. Ийм хүмүүс оюуны сонирхол гэдэг сэтгэлзүйн төлөвт шилжих нь олонтаа. Оюуны сонирхол давамгайлсан хүмүүс аливаа хэрэгтэй, хэрэггүйн учир начрыг олох гэж бодоод л байдаг. Тухайн нийгэмд материаллаг ба оюуны сонирхлын тэнцвэрийг хадгалах нь их чухал. Өнөөдөр бид капиталист анхны хуримтлалын үе шатанд байгаа болохоор материаллаг ашиг сонирхол хэт давамгайлж байна. Оюуны сонирхол байлаа гээд тэр нь шалиг налиг шоу төдийхнөөр хязгаарлагдана. Гэтэл хүн бидний гол эрхтэн маань уураг тархи шүү дээ. “Уураг тархи маань араатны араа соёо, хуруу хумс лугаа амьдрах хэрэгсэл” гэж нэрт биологич, Нобелийн шагналт Сент-Дьердь хэлснийг санах хэрэгтэй. Энэ ярилцлагыг унших хүн бараг олдохгүйг баталгаатай хэлж болно. Учир нь, шинжлэх ухааны зүй тогтол, суурь асуудлаар нэлээд бодож болгоох хэрэг гарна. Энэ бол хаана ч, хэзээ ч маш яршигтай үйл. Ер нь хэнд хэрэгтэй юм гэж бодмоор.
-Бодохын тулд боловсрол хэрэгтэй байх. Та хэрхэн яаж боловсорсон хүн бэ?

-Жинхэнэ боловсрол зөвхөн өөрийн бие дааж олсон боловсрол байна. Саяхан Монгол Улсын гавъяат багш, доктор Ц.Дэмбэрэлтэй ярилцсанд мөн энэ тухай эцэст ойлгосноо ярьж байна. Өнөөгийн нөхцөлд Монголд бүү хэл, Орост боловсрол уналаа. Нөгөө талаар, жинхэнэ бие дааж боловсрол олох арга зам, хэрэгсэл боломж чухам өнөө үед нээлттэй боллоо. Хүүхэд, залуучуудад оюуны сонирхол дутагдаж, тухайн цаг үедээ хууртагдаж байна. Нэг бүхэл бүтэн үе алдагдсан тухай зарим нийтлэлчид ярьж буй нь ихээхэн үндэслэлтэй. Дахиад бас нэг үе алдамгүй байна. Алдваас Монгол их хэцүү байдалтай тулгарна. Одоо ч бүх салбарт мэргэжлийн төвшин буурсан нь нууц биш. Цаашид хэрхэх вэ? Нийслэлийг аваад үзье. Капиталист мегаполис үүсэх нь зүйн хэрэг. Газрын наймаа газар авах нь зүй тогтол. Капиталист анхны хуримтлалын үе шатанд эдгээрээс зугтах арга байхгүй. Асуудал юу вэ гэхээр, газрын наймаачид маань “хот байгуулалт” гээч нарийн нийлмэл ухааны ямар нэг мэргэжлийн төвшин, төсөөлөл, боловсролтой байх ёстой юм. Наймаагаа учир начиртай хийнэ гэсэн үг л дээ. Гэтэл мэргэжлийн төвшин байтугай, төсөөлөл харагдахгүй бөгөөд үр дүнд нь өнөөгийн Улаанбаатар гэх эах замбараагүй урсгал үзэгдэл. Зориуд буруу хийснийг засч болдог, ийм урсгал үзэгдлийг засч залруулж болдоггүй гэдэг. Энэ л цаашдаа харагдах болуужин гэж айх юм. Хуучин үед хот байгуулалтад хэтэрхий хатуу ханддаг байсан. Одоо дэндүү хөнгөн хандах болжээ. Туйлшрал л юм даа.
-Цаашдаа яах ийхийг ёстой тэнгэр мэдэх биз ээ?
-Гэхдээ хүн бид мэдэх чадахаа хийж л байх өстой. IV хорооллыг ЗХУ-ын зээл тусламжаар бариулах зорилт тавьжээ. Үүний тул Москва хотын даргыг айлчлуулж, түүний толгойг Б.Алтангэрэл дарга эргүүлэх хэрэгтэй гэсэн бодлого гарчээ. Толгойг нь эргүүлэх бүх баримт бичиг сэлтийг миний бие арваад хоног хотын намын хорооны бүр хуучин, шатахаас өмнөх байшинд сууж Оросоор бичиж, орчуулж хийсэн юм. Москва хотын дарга өглөө 08 цагт онгоцноос бууна гэж байхад би 03 цагт эцсийн зарим зүйлийг гүйцээн хүлээж суусан Б.Алтангэрэл даргын гэрт нь хүргэж өгч байв. IV хороолол баригдсан. Одоо ч Монгол Манхэттан гэгдэх сүрлэг сайхан хороолол. Хуучин үөийн ажил байдлын горим нэг иймэрхүү байлаа гэдгийг хэлэх гэсэн юм л даа.
-Ингэхэд Та аль намын гишүүн бэ?

-Хуучин шинэ аль ч үед нам бус. Гай ч үгүй, гавъяа ч үгүй хэрэг. Математикийн философиор уул овоо шиг их утга зохиол бий. Зөвлөлтийн үеийн нэг номонд “Математик дахь намч чанар” гэсэн бүлэг байдаг. Супернэгдлийн онол маань цэвэр математик үзэгдэл. Энэ онолыг нээж боловсруулсны цаана хүссэн хүсээгүй ямар нэг үзэл суртал нуугдан байгаа. Энэ нь үндэсний үзэл юм. Нэг ухаандаа математик дахь миний намч чанар гэвээс “Үндэсний үзлийн нам”-ын намч чанар юм. Миний үндэсний үзэл хуучин үед
4 нууц байгаагүй. Үндэсний үзэл бол хамгийн хүчтэй хөшүүрэг, тулгуур багана, хөрс дэвсгэр юм гэж боддог. Супернэгдлийн онолыг олсон нь ч үүний баталгаа юм. Энэ судалгааны угийн угт үндэсний үзэл бий юм.
-Улс төр уруу хэт хальтрах хэрэг байна уу даа. Тэр тусмаа үндэсний үзэл гэхээр айж бэргэх, үргэж бусгах нь одоо ч элбэг?

-Ер нь бол зүгээр үг хэл, үзэл бодлын эрх чөлөөний асуудал. Үндэстнүүд оршин байна. Үндэстнүүд арилтал яавч их ус урсана. Ерөөс хүн төрөлхтөн гэдэг систем оршин тогтох үндэс нь үндэстнүүдийн ондоошил гэж системийн шинжлэл гэдэг ухааны үүднээс хэлж болно, тэгэж ч үздэг. Бид үндэсний үзэлгүй байж болно. Гэтэл бусдууд үндэсний үзэлтэй. АНУ гэдэг халуун тогоо, холион бантан хүртэл үндэсний үзэлтэй.” Энэ нөхцөлд үндэсний үзэлгүй үндэстэн нь дархлаа устгадаг ДОХ-той этгээд гэсэн үг. Тиймээс үндэсний үзэл нь ердөө л амьдарч үлдэх арга хэрэгсэл. Үүнээс айж бэргэх, үргэж бусгах нь илүүц зүйл.
-Таны судалгааны амжилттай үр дүнг дан ганц үндэсний үзэлд хамаатуулж болох уу?

-Дан ганц биш, гэхдээ гол хүчин зүйл нь энэ. Үндэстнүүд өрсөлддөг. Энэ нь байгалийн хууль. Өрсөлдөөний гол талбар нь оюуны салбар. Оюуны салбартаа өрсөлдөөний гол талбар нь шинжлэх ухаан. Энд олсон үндэсний нэр хүнд, рейтинг чансаа мөнхийн байна. Биеийн баатар болбоос нэг үеийн баатар, билгийн баатар болбоос мянган үеийн баатар гэдгийн учир энэ. Шинжлэх ухаан, технологийн томоохон нээлтүүд үндэстнүүдийн өрсөлдөөн, үндэсний үзэлтэй шууд холбоотой нь угтаа нууцлаг боловч нийтлэг үзэгдэл. Ерөөс давуу дутуу тал зөвхөн оюуны салбарт байна. Чингисийн Монголчууд гэж зэрлэг бүдүүлэг хүмүүс байсан гэж урьдын түүхчид бичдэг байв. Гэтэл зэрлэг бүдүүлэг дээр дэлхийн түүхнээ хамгийн аугаа гүрэн байгуулж болох уу? Өнөөгийн түүхчид энэ асуултын хариултыг олж эхэлж байна. Юу вэ гэвэл, Чингисийн Монголчууд оюун сэтгэлгээний давуу талыг эзэмшсэн байжээ гэж.
-Яагаад. Ямар учраас?

-Энэ их нарийн асуудал. Бүдүүн тоймоор нь хэлбэл дараах юм. Зэрлэг бүдүүлэг нь худал биш. Гэтэл энэ зэрлэг бүдүүлэг чинь чухам юу гэсэн үг юм бэ? Байгаль шиг бодож сэтгэнэ гэсэн үг. Байгаль хэзээ ч алддаггүй. Чоно лугаа сэтгэж үйлдээд байхад л болж байж. Чингисийн Монголчуудад бусдаас сурч мэдсэн онол номлол гэж юу байхав. Харин тэдэнд мянга мянган жилээр энэ газар орноо боловсорсон төрөлх метафизик сургаал нь байсан. Түүний үндсэн теорем, томъёоллыг хэн бүхний мэдэх нэр бүхий дурсгалаас миний бие зээлдэн номын тэмдгэндээ хэрэглэсэн нь энэ юм.
Өнөөгийн хэлээр хэлбэл, энэхүү метафизик сургаал нь тэнгэризм юм. Энэ нь байгаль лугаа сэтгэж үйлдэх аяс хандлага, арга ухаан юм. Энэ нь дэлхийг даяарчилсан ялалтыг хангах оюун санааны давуу тал болж байжээ. Юмс үзэгдэл ямагт хоёр талтай, хосмол чанартай. Язгуур нүүдлийн ахуй оршихуйн нөгөө тал нь түүний зарим давуу талууд.
-Тийм давуу тал байлаа гээд өнөө үед тэр нь үйлчлэх үү?

-Яагаад үгүй гэж. Тэр тусмаа өнөөдөр бүр илүү үйлчлэх боломжтой. ШУ гэж байгалийн нууцсыг тайлж тайлбарлахыг хэлнэ. Энэ нь байгаль лугаа сэтгэ гэсэн л үг биш үү. Байгальд хамгийн ойр дөт нь нүүдэлчид. Би нүүдэлчин ахуй орчинд төрж өссөн. Энэ миний давуу тал байхыг үгүйсгэхгүй. Багадаа энгэр газар судгийн ногоо дагуулан хонь хариулж, хаврын наранд ээж суухдаа энэ орчлонгийн гайхамшигтай зохирлыг анх ажиглаж гайхаж байснаа мартдаггүй юм. Бүх юмс үзэгдэл газар дээрх амьдралд зориулагдан зохицуулагдсан мэт. Манхэттанд төрж өссөн хүүхэд хот орноо сайшааж шүүмжилж чадна. Харин орчлонг олж харахгүй. Ялгаа зөрөө нь энэ.
-Тэгвэл Таны багадаа хонь хариулсан, адуу манасан нь супер нэгдлийн онолд тэгтлээ нөлөөллөө гэж үү?
-Нөлөөлсөн. Энэ бол баримт. Ертөнцийн зохиролд гайхаж бишрэхдээ “Зохирол” гэдэг үгийг мэддэггүй байсан байж таарна. Гэхдээ сэтгэгдэл, сэтгэмж нь тийм байсан. Коперникийн дараахь нээлт ололт нь Иоханн кеплерийн “Нагтогисае Мипси” ном юм. Ертөнцийн зохирол гэсэн үг. Энд гариг эрхсийн хөдөлгөөний хуулиуд байх ба энэ үндсэн дээр их Ньютоны онол номлол бий болсон түүхтэй. Ерөөс танин мэдэхүй, шинжлэх ухааны туйлын зорилго нь ертөнцийн зохирлын системийг нээж олох явдал. Олбоос супернэгдлийн онолыг байгууллаа гэсэн үг. Их Ньютоны дараахь номоор онолын физикийн ухаан бий болсон. Онолын физикийн эцсийн онол, төгсгөл нь миний дээр дурдсан ном.

Ньютоны номын нэрийг зээлдсэн нь хэр оновчтой юм бол?
-Зээлдэх зайлшгүй шаардлагатай. Гол учир нь түрүүнд хэлснээс тодорхой байх биз. Надаас өмнө энэ нэрийг зээлдсэн хоёр тохиолдол байдаг. Нэг нь огт ач холбогдолгүй, нөгөө нь ач холбогдлоор багахан ажил байсан юм.

-Таны номын нээлт хэзээ болох вэ?

-Сая болоод өнгөрсөн.
-Том баяр болов уу?
-Презентацийг “Harmonicae Mundi”-т зохион байгуулсан. Миний номыг ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн газар. Хааны нэр сүр цаанаасаа хэрэг боллоо гэж бодогдоно. Төрийн гурван өндөрлөгийг урьсан гэсэн. Ёс ёмбогор, төр төмбөгөр гээд тэдэнд нэг нэг хувь ном гардуулах санаа байлаа. Гэтэл өндөрлөгүүд өөрсдөө ирэх нь байтугай, төлөөллөө ч ирүүлсэнгүй.
-Яасан юм бол?
-Айгаад байдаг юм. Монгол хүнд итгэхгүй байгаа юм. ШУ-ч боловсрол дутмагийнх.
-Юунаас айдаг байна аа?
-Энэ чинь би өөрөө айдаг аугаа үзэгдэл. Энэ чинь шинжлэх ухаан, соёл иргэншлийн түүхэнд эцсийн эцэст хэдэн нүүдэлчид үнэмлэхүй ялж буй хэрэг шүү дээ. Супернэгдлийн онолын асуудал гэж юу болох тухай уул овоо шиг их утга зохиол бий. Нобелийн шагналт Стивен Вайнбергийн ном байна.
Нэр нь “Эцсийн онолын зүүд мөрөөдөл” гэж байна. Энэ чинь хүн төрөлхтний зүүд мөрөөдөл болсон туйлын зорилт. Бас нэг ном байна.
Нэр нь “Физикийн төгсгөл: Нэгдсэн онолын үлгэр домог” гэж байна. Зүүд мөрөөдлийн хэрийн зүйлийг хэрэгжүүлэх нь үлгэр домгийн хэрийн хүнд хэцүү хэрэг болох нь XX зууны шинжлэх ухааны түүхээр батлагдсан юм. Тэгэхээр зүүд мөрөөдөл, үлгэр домог хэрэгжлээ гэж нэг муу Монгол хэлэхээр өнөөгийн манай удирдлагад үнэхээр итгэл үнэмшилгүй сонсогдох нь аргагүй юм. Гэтэл ирэх жил их ойг нь тэмдэглэх Хүннү гүрэн, та бид нэр сүрийг нь худалдаж идэн байгаа Чингисийн Монголын Эзэнт гүрэн чинь бас л зүүд мөрөөдөл, үлгэр домгийн хэмжээний аугаа үзэгдэл шүү дээ. Тиймээс үлгэр домгийн хэрийн зүйлээс айж бэргэх, хулгаж хулмалзан нуугдах шалтгаан чухам Монголчуудад байхгүй юм. Гэтэл та бид дээр үеийн баатрууд биш, өнөө үеийн бирд бөөснүүд болжээ. Хүн амьтныг ч дээр дооргүй айлгаад, би өөрөө ч бэргээд байдгийн учир энэ.
-Тэгвэл Таны бодлоор төрийн өндөрлөгүүд юу хийх ёстой юм бэ?

-Миний бодлоор биш ээ. Үндсэн хуулиа хар. Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын хуулиа хараач ээ. Үндсэн хуульд: “Монголын ард түмний шинжлэх ухаан, оюуны өв төрийн хамгаалалтад байна” гэжээ. Учир нь “Иргэний туурвисан оюуны үнэт зүйл бол… Монгол Улсын үндэсний баялаг мөн” юм байна. Соёл иргэншлийн үндэс нь шинжлэх ухаан. Ямар шинжлэх ухаан байна, тийм л соёл иргэншил байна. Өнөөдөр харилцаа холбоо глобальчлагдаж, та бид гар утас санжигнуулж яваа маань физикт квант орны онол гээч юм байдгийн үр дүн юм. Нэгдсэн орны онол хувьсгалт шинэ технологиуд бий болгох нь дамжиггүй. Шинжлэх ухаан бол дэлхий нийтийн тэргүүлэх эрх ашгийн гол гогцос асуудал. Тиймээс үндэсний төр засгууд Үндсэн хуулийнхаа дээрх мэт заалтаар даян дэлхийн эрх ашгийн өмнө хариуцлага хүлээж буй юм. Судлаач миний өмнө биш. Онол босгож ном хэвлүүлснээр судлаачийн үүрэг, хариуцлага дуусгавас болдог номтой. Үлдсэн нь бусад сонирхсон үгүй этгээдүүдийн үүрэг хариуцлага, сайн муу дурын асуудал. Сайн муу дуртай гаас нь үл хамааран үндэсний төр засгийн хувьд хуульчилсан үүрэг хариуцлагынх нь асуудал.
-Энэ уг нь хэн хэндээ ойлгомжтой л баймаар юм…
-Чухам дээгүүрээ ойлгохы хүсэхгүй байна. Үндсэн хуулиа ч эргэж хардаггүй юм шигээ Барууны нэрт сэтгэгч, “Хубилай” хэмээх нэн алдартай шүлэг найргийн зохиогч Кольрижийн хэлсэн нэг айхтар үг байдаг. Юу вэ гэвэл “Хүмүүс эцсийн эцэст хүний мөн чанар гэдэг хөгийн юмтай л учирч таардаг” гэж. Энэ их үнэн үг. Жишээ нь, Монгол Улсын баатар, УИХ-ын удаа дараагийн гишүүн Эрдэнийн Бат-Үүл байна. Эцгийг нь би дагуулж шөнөжин айл хэсч архидах хэрийн жирийн танилууд байсан юм. Луугар буриад байлаа л даа. Социализм байж л байсан үед энэ Бат-Үүл гишүүн над дээр ирж, ирэх хувьсгалын тухай хөөрөлдөж байсан удаатай. Гэхдээ гол нь энэ биш. Гол нь Бат-Үүл баатар маань физикийн багш мэргэжилтэй ухаантай юм өөрөө ярьж байсныг санаж байна.
Эйнштейний харьцангуйн онолыг их уншсан ч гэж хэлснийг санаж байна. Би энэ судалгааны тухай 13 жил хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр бараг тасралтгүй хэлж ярьсан шүү дээ. Гэтэл яав. Зүгээр физикийн багшийн ердийн сонирхлоор ч юм уу, ер нь нэг муу Монгол хүнийхээ хувьд ч юм уу, эсвэл хувьсгалч баатрынхаа зэрэг зиндаагаар ч юм уу, зүгээр төрийн түшээгийнхээ үүрэг хариуцлагаар ч юм уу, миний судалгааг нэг удаа ч болов анзаарч “Үгүй, та нээрээ оролдоод байвал болох ч юм бил үү, хэн мэдлээ” гэж хэлж болох байсан. Гэтэл тэгсэнгүй. Үүнийг л хүний мөн чанар гэдэг хөгийн юм гээд байгаа юм. Хүний мөн чанар гэдэг дээр Монгол хүний шинж чанарыг нэмж тооцох тухай Баабар бичээд байдаг нь нэг их буруугүй бололтой. Гэхдээ Монголчууд бидэнд ерөөс ямар нэг юм айхтар дутаад буйг энэ жишээ харуулах мэт.

-Тэр дутагдаад буй нь юу бол, Таны бодлоор?

-Миний бодол нэг хэрэг. Ер нь хэн хүнгүй бодууштай зүйл. Нийгэм маань оюуны ашиг сонирхлын талын зүйлийг ор тас таягдан хаяжээ. Капиталист анхны хуримтлалын хатуу ширүүн нөхцөлд материаллаг ашиг сонирхол давамгайлах нь зүй тогтлын хэрэг. Юун онол номлол вэ, балай юм, Оюутолгой, Тавантолгой байхад гэж уцаарлан бодоод байна. Гэнэн хэрэг, өнгөцхөн бодол. Ялангуяа төр засгийн төвшинд. Миний нэг мэргэжил бол уурхайчин. Ерөнхийдөө үндэсний амбиц дутаж байна. Эзэнт их гүрнийг байгуулагчдын үр удам бид маань ямар нэг том ялалтын тухай хүсч мөрөөдөх байтугай, тийм юм зүүдэнд орохоос айдаг болжээ. Хэдэн зууныг дамжсан бууралт доройтлын дараа энэ ч аргагүй. Энэ бол хүндэтгэх шалтгаанаар уучлууштай үзэгдэл. Гэхдээ нийгмийн ерөнхий төлөв байдлынхаа клиник онош тавих нь их чухал. Эмгэг согогоо эхлээд мэдэж баймааж, анагааж эмчлэх аргаа олно. Гол арга нь дэлхийн хэмжээний шинэ шинэ амжилт олох. Амжилт олохын тулд үндсэн хөшүүрэг нь эргээд үндэсний амбийц. Үндэсний амбицгүйгээр олимпийн аварга төрдөггүй нь их спортын аксиом байдаг юм. Хэрэв олимпийн аваргууд төрсөн бол Монгол хүний үндэсний амбийц сэргэж буйн гэрч ба үр нөлөө. Энэ амбиц буюу үндэсний эрмэлзэл зориг тань сумо, спортоос гадна шинжлэх ухааныг бас хамрах ёстой. Орчин цагийн барилдаан зодолдооны гол талбар нь шинжлэх ухаан. Үүнийг орхигдуулж хэрхэвч зохихгүй. Монголд шинжлэх ухааны уламжлал бага гэдгийг түрүүнд дурдсан. Гэхдээ танин мэдэхүйн язгуур уламжлал агуу. Энэ уламжлалын үр дүн нь супернэгдлийн онол. Энэ тухайд миний бусад ярилцлага, нийтлэлээс олж үзэж болохуйц.
Шинжлэх ухааны албан ёсны хэвлэлд нэр бүхий нэг хүний үг хэвлэгдсэн удаатайг зургаар нь хуулбарлан үзүүлье:

‘ Морин дэл дээр төрж морин дээр үхдэг эсгий туургатны бор гэрээс нээлт гарна гэдэг ёстой л гонжийнжоо. голионы баас ‘

Мөн тэнд бас нэг ийм үг бий.

‘ Бидний нэг гутамшиг бол экспертүүд Монголд байдаггүй ‘

Монголд экспертүүд бий л дээ. Голж шилэх нь илүүц. Социализмын 70 жил дэмий өнгөрөөгүй. Номын нээлтэнд харин ШУА-ийн Ерөнхийлөгч академич Ц.Энхтүвшин хүрэлцэн ирж ном гардсан. Бодвол, экспертүүдээ цуглуулж энэ онол ба номыг миний оролцоотойгоор хэлэлцэх юм байгаа биз. Ерөөс шинжлэх ухааны ердийн горим журам нь энэ. Сайн муу дурын юм уу, гуйлт хүсэлтийн асуудал биш. Энэ горим журмыг баримталж огт сураагүйн зовлон бий.
-Горим журмынхаа дагуу арга хэмжээ авагдах байлгүй дээ гэж найдъя. Эцэст юу хэлмээр байна?
-Шинжлэх ухааны сүүлчийн онолыг нээн олж байгуулах асуудал ба туйлын зорилт хүн төрөлхтний өмнө байдаг юм байна гэж түрүүнд хэлж ярьснаас эрхбиш ойлгогдож буй байх. Шинжлэх ухааны асуудал шийдтэй байх номтой, учир нь шинжлэх ухааны асуудал. Хэн, хаана, хэзээ шийдэх нь тохиолдлын хэрэг, магадлалын асуудал. Тохиолдол, магадлалын дотор Монгол Улс ба Монгол үндэстэн тууж л яваа юм. Ямар нэг тохиолдол, магадлал хэрэгжихэд айж цочирдон шоконд орж балмагдах хэрэггүй. Нөгөөтэйгүүр, шинжлэх ухааны шинэ суурь онол хаанаас гарна, тэндээс соёл иргэншил хөтлөгдөж, тийшээ түүхэн үйл явц төвлөрдөг жамтай. Шинжлэх ухааны сүүлчийн онол хувьд ийм даяар нөлөө тусгал нь үнэмлэхүй шинж чанартай байх өстой. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс хүссэн хүсээгүй олон улсын рейтинг чансаагаараа тэргүүлэх байр сууринд тавигдана. Эндээс их юм хүлээгдэнэ. Харин хүлээлтийг бид хэрэгжүүлж чадах уу, үгүй юү. Ер нь бодоод байх нь ээ, би вээр Бодончар мунхагийн угшилтай нэгэн байх шиг. Мань ер үлгэр домгийн шахам хачин жигтэй юм донгосоод мунхаг гэж ад үзэгдэн гэрээсээ хөөгдсөн байдаг. Гэхдээ хожим нөгөөдүүл нь яагаад ч юм түүнийг зорьж эргэж очсон байдаг. Нөгөөх нь болохоор, тэнд нэг хэсэг сул иргэн байна, тэднийг автугай гэж санал дэвшүүлсэн байдаг. Тэгээд тэр ёсоор болсон. Тэгээд үйл явц цаашид хар аяндаа даамжирсан. Их Монгол Улс, Эзэнт гүрний угт ийм зөвлөмж, ийм үйл явдал байсан. Өнөөгийн дэлхий гэж яахаа мэдэхээ больсон сул иргэд тэр аяараа аврал хүлээж байна. Аврал нь зарчмын хувьд ганцхан. Энэ нь эцсийн буюу супернэгдлийн онол. “Санааг нь авбаас бие нь хаа хол очиж хамраараа хатгаж ойчих” гэж Чингис хаан сургажээ. Санааг нь нэгмөсөн авах арга хэрэгсэл нь бэлхнээ байна. Ардчиллын туг далбаа, уриа лоозон болсон Уинстон Черчилль хэлэхдээ “Ирээдүйн эзэнт гүрнүүд нь оюун санааны эзэнт гүрнүүд байх юм” гэжээ. Оюун санааны даяар Эзэнт гүрэн байгуулах алтан боломж нээлттэй. Үндэсний зөн яруу найрагтаа байдаг юм. Олхонуд Д.Бямбадорж зайрантны зөнд орсон нь:
Угийн түүх эхээр эхэпж Удмын ёс эцгээр овоглож Ханхүү тэнгэрээс ирж Хас төр тогтоогүй байхад
Бөө бөөлж байсан Бөөрөнхий тал хэнгэргээ дэлдэж байсан…
гээд бүхий л түүхэн эринүүдийг дамжин өртөөлсөөр эцэст нь:
Омогширч явсан Хөх Монголын удам
Домогширч үлдсэн Нууц товчоогоо залж
Авъяасаараа дахин дэлхийд гайхуулах
Алтан боломж, энэ зууны босгон дээр
Бөө бөөлж байсан
Бөө бөөлсөөр байх болно…
гэжээ. Ерөөлөөр болтугай юу?
- Болтугай, болтугай.
-Дараагийн ярилцлага хүртэл баяртай.

Б.Даариймаа

Эх сурвалж: “Үнэн” сонин

Ойр зуур

Блогоо тоосонд даруулж байнаа. За яахав тэгж байгаад бичнээ. Халуун болоод л халуун болоод л байна даа. Дэлхийн аварга эхэлцэн бас нэг юм хажуунаас чангаагаад байдаг болов. Италийг дэмждэг байсан урваад байгаа. Энэ удаад Аргентиныг дэмжинээ.

"Хүн, араатан, бурхад"

Сайхан сайхан ном орчуулагдаж хэвлэгддэг болжээ. Хэвлэлийн компаниуд маань ч шаардлага нь өндөрсөж сонголт арвинтай болсон байх шиг байна. Гэхдээ үнэ жаахан өндөр санагддаг шүү. Яахав энд тэндэх орны номын дэлгүүрүүдтэй ижил ч Монголын нөхцөлд авдагтайгаа харьцуулахаар чанга байдаг санагдсан. Эх оронруугаа зун хариад ирэхдээ хэдэн ном бариад ирдэг байсан өнгөрсөн хоёр явалтандаа чадаагүй. Номны үнийн хараад санаа алдаад гарсан даа. Баабарын орчуулга Сталинг авюу гээд хоёр удаа орсон арай л... гэсээр гарч одсон. Саяхан Осендовскийн ном болох "Хүн, араатан, бурхад"-г уншлаа. Нэргүй гуайн орчуулга гэнэ. Тун сайхан ном болжээ. 1920 гаруй онд хэвлэгдсэн гэж ойлгосон зөв үү буруу юу. Тэр үеийн түүхийг яг харсан хүнээр нь тэгээд харь хүний бичсэнээр уншихийг хүсдэг байсан. Ёстой л загатнасан газар маажив гэгч болов.(ямар ариун цэвэргүй биччивээ.) Үе үе, гэнэ гэнэ жаахан фантааз байна уу гэж харагдаж байсан. Гэхдээ тун давгүй. Манай хутагт хувилгаад яасан сайхан мундаг улс байсан юм... Монголын минь байгаль, ан амьтан ямар ч их байгаав. Шагшираад л уншаад нэг суултаар дуусгачив. Иймэрхүү номыг уншаад дуусгачихаар яах гэж хурдан уншиваа гэж бодогддог шүү. Арбатын хүүхдүүд энэ тэр гэсэн номыг уншаад аан гээд дуусгадаг бол. Кармазын хөвүүд мэтийг уншсаны дараа хэдэн хоногтоо шаналчдагсан. "Хүн, араатан, бурхад" номыг уншаад нэг хэсэгтээ л Монгол минь үлгэрийн орон шиг. Нөгөөх шамбалын орон шиг санагдав. Аялмаар үзмээр биеэрээ туулмаар.. Ёстой л жимс түүгээд, ан хийгээд явх үзэхсэн гэж өөрийн эрхгүй санагдах юм билээ. Дамбийжа, Барон Унгерн, Богд гээд л тэгээд бас бус хувилгаад уншаа л баймаар сонирхол татсан шүү. Хөдөө нутгийн анчин, малчин өвгөдтэй уулзах хүсэл төрсөн. Ямар сайхан нутгийн эзэн нь болж төрсөн юм бэ дээ гэж бодогдох. Иймэрхүү ном байвал хүмүүсээ санал болгоорой. Уншаагүй нь заавал уншаарай!

Монголд минь эртнээс л хүн, араатан, бурхад амьдарч ирж. Өнөө ч тийм байна. Сайхан сэтгэл, хүн нь хүнээ гэх үзэл дийлж байгаасай. Эх орон минь амар амгалан байг.