Дэлхийн Чингис!

Чингис хаан хэдэн онд төрж ямар шүү амьдралыг туулан тархай бутархай байсан Монголыг нэгтгэн Их Монгол гүрэн байгуулж олон улс орныг нэгтгэж явсныг бид бүхэн мэдэх билээ. Одоо энэ талаар уншиж болох түүхийн ном сурах бичиг зэрэг ихээхэн түгээмэл болсон байна. Түүхын ном, элдэв таамаг зэргийг зөвхөн Монгол биш Дэлхийн олон орон өөрсдөө таамаглан судалж бичиж ирсээр. Зарим нь бол Монголд ирж хөл тавьж үзээгуй Монгол гэдэг ямар нэгэн төсөөлөл үгүй зүгээр л хийсвэрээр бичиж буй их эрдэмтэй хүмүүс ч байна. Тэднийг эрдэмтэд гэхүү өнгөрснийг хардаг увдистан гэх үү.

Монголын түүхэнд ихээхэн ач холбогдол үзүүлж Монгол орны мандан бадралыг Түүхийн хуудсанд гүн сийлж өгсөн үе бол 13-р зуун яах аргагүй мөн билээ. Тэр үед гагцхүү ганцхан Чингис (Тэмүжин) гэдэг хүн ганц хүний түүхэн гавъяа байгуулсан мэт яригдаж хүмүүсийн толгойд суусан нь жаахан эмгэнэлтэй зүйл. Энд харь орны хүмүүсийг дурдаад яахав тэдний түүх биш энэ Монгол орны түүх тул. Харин Монголчууд маань Чингис хаан Чингис хаан л гээд байдаг цаана нь үлдчээд байгаа ухаалаг мэргэд, хүчирхэг цэргийн жанжидыг хэзээ бид магтан дуулж тэднээрээ бахархан үлгэр дуриал авах болоо. Чингис хаан ганцаараа байсан бол тийм амжилт ийм түүхийг бүтээх байсан гэж үү. Түүний үнэнч туслахууд баатарлаг цэргүүд ч мөн адил Монгол орны энэ дэлхийн бахархал яах аргагүй мөн билээ. Чингис хааны хувьд янз бүрийн таамаг яригддаг ч зарим Гадаад дотоодын эрдэмтэн судлаачид Чингис хаан бол алсыг харсан хаан гэхээсээ Чадалтай цэргийн жанжин байсан гэж хэлэлцээд байдаг. Тэхээр энэ үгэнд Чингис хаан ухаалаг хаан байсан бол ягаад түүнийг үгүй болоод удаагүй байхад хаан ширээний тэмцэл явагдаж Монгол орны бутрал эхэлчихсэн юм бэ? гэж ам асуудаг. Гэвч! Гэвч Чингис хаан сайн цэргийн жанжинаар тогтохгүй өөрийн үеэсээ хэт түрүүлсэн ухаалаг хүнээс гадна Хүчирхэг төрийг байгуулсан түүнээ удирдан залахад суралцан амьдрал бодит жишээн дээрээ өөрийн хийсэн ажилийнхаа үр дүнг харж чадаж байсан суут хаан байсан нь яах аргагүй маргашгүй үнэн билээ. Чингис хэмээх энэ нэр нь хэдэн мянга хэдэн сая жил дурсагдах хүн өөрийн үеэр тогтохгүй хэдэн мянган жилийн хүмүний оюун ухаанаас төрүүлсэн хүн байсан байж болох ч тал бий. Бид үүнийг шүүж чадахгүй ягаад гэвэл тэр биднээс давсан алсыг харсан хүн байжээ.

Яагаад Дэлхийн Чингис?

Чингис хаан, Чингис хаан бидний бурхан болон шүтэгдсэн их хааныг маань Дэлхий булаацалдсаар удаж байна. Наанадаж урд хөрш Хятад бол Чингис Хубилай гээд Монголын хаадыг бүгдийг нь авах сонирхолтой Хятадын их хаад гээд зарлаад дэлхий даяар цацсаар л байна. Одоо бол тэд дэлхийн доог болж байгаа бүгд Монголын Чингис гэдгийг мэдэж байна. Гэвч ӨвөрМонголын жишээг мэднэ шүү дээ Өвөр Монгол хятадын харъяат байснаараа тэр "Өвөр" "Монгол" гэдэг үгний Монгол хэмээх үг бидэнд ямар их балаг тарьж байгааг. Хятадын муж Өвөр Монгол!... Монгол улсын иргэн харь оронд элдэв шалтгаан аялал зэргээр яваад би Монголоос ирсэн ...... тэр гэдэг хүн гэхээр Хятадын Монгол гэх жишээ хэдэн арав хэдэн мянгаар тоологдох жишээ байна. Хаа очиж Япон оронд Сумочидийн маань ачаар Монгол гэхээр Өвөр буюу Хятадын нуу Сумочин ард түмэн болох Монгол орны юу гэж асуудаг болж. Гэвч хятадаар тогтоод Чингис хааныг булаацалдагч улс дуусдаг бол бас болохсон тэднийг яаж л бол яаж шоглож болно. Гэтэл олон орон олон ард түмэн бид Чингисийн удам Чингис биднийх гэж зарласааар булаацалдсаар... Гэвч булаацалдаж байгаа нь бид биш шүү бид гаднаас ажиглан суудаг хэн нэгэн судлаач Чингис бол Монголын биш бидний билээ гэхэд Монгол орон юум дуугардаггүй хэнийх гэдгийг биднээс гадна Дэлхий өөрсдөө мэдэж байгаа учир. Казахстан Хятад зэрэг орнууд хоорондоо хэрэлдэн Чингисийг хаа хол газар элдэв түүх судлалын хурлууд дээрээ булаацалдаж л байгаа. Одоо Дэлхий Чингис хааны хэнийх вэ гэдгийг мэднэ харин Өвөр Монгол шиг хэдэн арав хэдэн зуун жилийн дараа Хятадын Чингис биш юмуу гээд Монгол хүний өөдөөс асууж зогсох цаг ирэхвийдээ. Түүх гэдэг бол өөрөө их нарийн утга учиртай цогц том шинжлэх ухаан түүнээс нулимс, инээд, баяр баясгалан, уйтгар гуниг, сургамж алдааа ололт амжилт бүгдийг харж чадна. Дайснаа судлахад түүхийн судалж тэр үндэстний эмзэг зүйлүүдийг нь хөндөхөд л тэр улс үүрээ сэндчүүлсэн шоргоолж мэт болдог. Түүх хүчтэй тэгээд бас их аюултай зүйл. Түүхийг гуйвуулаад бусдад түгээж түүндээ итгүүлж чадвал нэг хэсэг хүмүүс бүү хэл улс ч мөхөх аюул байгаа. Үүнийг бүгдээрээ санаж байя! Монголын түүх судлаачид бас бодолцож дорвитой судалгаа хийж ямарч гуйвуулалтанд гуйвахгүйгээр тогтож чадах их сууриа бэхлэе!

Чингис Монголын хаан, Монголын хүү!
Гэхдээ тэрээр дэлхийн Чингис, Дэлхийн хаан байсан. Олон улс орныг удирдан нэгэн бүхэл болгож чадалтай хуулиар чадварлаг удирдаж байсан. Тэр Монголоор тогтохгүй дэлхийн Чингис яах аргагүй мөн. Энэ тал дээр бид Дэлхийтэй булаацалдах хэрэггүй. Дэлхийн хаа нэгтээ харь оронд Эзэн Чингисээр минь нэрлэсэн ресторан, цайны газар юу эс байхыг эс хэлхэв. Монгол хмүн болж төрсөн бид түүнийг хараад харамын сэтгэл төрдөг билээ. Тийм боловч Чингис Дэлхийн хүн байсан тийм ч учир тэд Чингис хаанаар маань өөрийн хөрөнгө ашиг орлого олох зүйлээ бусдад таниулж байна. Бид бахархах хэрэгтэй. Гэвч Монголд ганцхан Чингис хаан л дэлхийн хүн байсийм гэж үү өөр хүмүүс байхгүй юмуу? Наанадаж л түүний ухаант жанжингууд байж байна тэд бүгд Дэлхийн хүмүүс... МЭӨ Хүннү гүрний эзэн хаан Модун ч мөн дэлхийн хүн гэж мунхаг би сэтгэж байна.

Яагаад дэлхийн Чингис болсоныг бүгд мэдэх учир би илүү үг нуршаад юу хийхэв. Шашны энэрэнгүй бодлог бүхий л шашин тэгш эрхтэй! Худалдааны чөлөөт бодлого! Их засаг хэмээх олон үндэстэнд зэрэг эрх тэгш үйлчилж чадаж байсан хүчирхэг хууль! Тэр үед Их Монгол гүрний ачаар олон улсын аюулгүй худалдаа явагдаж энэ нь өргөжиж өнөөгийн байдалд хүрсэн шүүдээ. Хийж бүтээсэн зүйлсийн нь дурдаад дуусахгүй бизээ. Дэлхийн хүнээс л гарах алсын хараа нь хэдэн мянган жил ч дурсагдан бахархал болсоор байх биз. Орон орны чадварлаг эрдэмтэн судлаач их мэргэдийг өөртөө татан Дэлхийг удирдах бодлогодоо санаа аван олон ургальч байдлаар хандаж байсан нь Дов толгдын үзэл гаргалгүй Ганц Монгол хүмүүс л дэлхийг захирана гэж муйхарлалгүй байж чадсан нь юутай гайхамшиг.

20-р зуун Америкийн зуун байсан гэж хэлэхэд буруудахгүй байхаа тэд Дэлхийид нөлөөллөө тогтоож олон бодлогыг удаан хугацаанд явуулж чадлаа магад овоо олон жилч энэ байдлаа хадгалж чадаж магадгүй. Тэд энхтайван дэлхийн аюулгүй байдал шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн хөгжилийг дэлхийд хурдасгаж өгсөн тэдний хийсэн бүтээсэн тэдний бодлогоор бий болсон зүйлсийг бид бүхэн хэрэглэж байна. Америк орон их дэвшилээс гадна саар зүйл ч бас явуулж л байсан. Их гүрний бодлогоор явахгүй бол танд ч их гүрний нударга үйлчлэх болно гээд дайн самуун явуулж байсан явуулсаар ч байгаа гэвч тэд Дэлхийн Америк байж чадсан тэдний өмнө Дэлхийд Европын хүчирхэг орнуудын үүрэг роль тод байлаа. Тэдний хүчээр Америк дэлхийд цойлон гарсан гэж боддог. Тэдний ачаар дундад зууны хөгжил урагшилж тэднээр тодорхойлогдож байсан. Яг л 13-р зуунд Дэлхийн Монгол Дэлхийн Чингис мэт... Монголчуудын бүтээсэн бий болгосон зүйлсийн ачаар тэр үед дэлхий хүч чадлаа сэлбэн явсан шиг бид Америкаар хүчээ сэлбээд цааш явах гэж байна. Тэдний дараа хэн бидний хүчин чадал болж юм болгоны төв болж нөлөөг үзүүлэх болоо. Судлаачид энэ удаад Хятад гэж нэрлэж байна. 21-р зуун Хятадын зуун гэж хаа нэгтээгээс бүгд сонссон байхаа. Магадгүй энэ үнэн байж магадгүй шүү! Энэ үнэн бол Монголд төдийгүй дэлхийд аюулын харанга дэлдэгдэж ихээхэн аюул учрахгүй гэсэн баталгаа үгүй. Элдэв галавын эртний цаг үедээ хүний махаар хооллодог байсан шар үстнүүд одоо цагт дэлхийд бодлого явуулахыг хүсэж ихээхэн хурдацтай хөгжиж байна. Хөлд дайрагдаж буй жижиг улс үндэстнийг гишгэлэн өнгөрхөд бэлэн гэдгээ илтгэсээр бусад нөлөө бүхий орнуудыг жишим хийлгүй хор хөнөөл тарьсаар одоо сенсаац болоод буй Түвдийн жишээ Олимпийн асуудал ч байна. Дэлхий мэддэггүй бид тоодоггүй ч Өвөр Монгол бас бусад хятадын эрхшээлд буй элдэв үндэстэнд тэд геноцид явуулсаар буй. Дэлхийд бодлогоо хэрэгжүүлэгчээр хятадууд гарч ирвэл Монголын ирээдүйи хаашаа эргэж хэрхэх бол! Чингисийг бидэнтэй булаацалдаж буй тэр бяцхан сэтгэхүйтэй мэт хорон бөгөөд алсыг харсан бодлого явуулж байсан Хятад бидэнд бодлогоо хүчээр тулган гүйцэлдүүэх эрхээ авчуул бид яах вэ? (одоо ч биднийг шахсаар буй) Хятад Монголд л зөвхөн гай болоод зогсох болов уу? Дэлхийд сайн үр нөлөө авчирахуу тэр тэр буман хүн амтай улс.. Үгүй гэж дэлхий хариулах байх. Тэд дээшээ гарч ирэх гавъяа байгуулсан уу? Үгүй! Тэд үлдэх ёстой! Тэд дэлхийн түүхэнд сайнаар нэрээ үлдээж дэлхийг чиглүүлж чадах орон биш Тэд "Дэлхийн" гэх тодотгол авах эрх бөгөөд чадамжгүй. Дотор нь өшөө хорсол хорон санаа л буй.

2008он 4сар 26өдөр
Болдын Түвшинтөгс

Tokiwa park (3sar31)

End ireed anhnii bie daan gadagsh garaltaa unuudur hiilee. 2hon tsag urgeljilsen ch gelee nileen zuil oilgoson shuu. Hehe yunii umnu hun yagaad tsag agaariin medeeg sonirhdog. Geh met… 2honog gereesee garalgui nom unshaad ideed l ongorooson bolhoor onoodor garsiimaa. End neg nuur bdag geheer ni tiishee ochij uzeh sanaatai naashaa irj yavah zamdaa halti harsan bolhoor gazriin zurgaas haraad garav unendee neeh holgui mania dotuur bairnii hoih ni baidag yum bna. Ochood park dotor ni orood uneheer dajgui sanagdav ihevchlen hugshchuul baih ba gants neg hijeel nasnii bolon huuhduud nohoi hotlon yavah aj. Nadaa sonin sanagdsan zuiliin neg ni nuuran deeguur tavisan guur nehh surtei tomor guur… Mongold l lav iim guur baihgui. Tehed end gants nuuran deeguur park dotuur yavuulah gej tavisan yumshig bh yumdaa. Za tegeed gants neg zurag avaad yavj baital boroo orovoo nadaa shuher bhgui hehe. Hudaldaj avch amjaagui bgaa bolhoor , deer ni bi duguitai yavaa bolhoor ugaasaa dugui unaj baihadaa shuher barih hortiotoi zugeer bdag blaa ch nadad tiim chadvar bhgui. Nuuriin ereg deer haa ochij salhi ihtei bdag yum bna. Omno bol Avarga tosonii nuur l harj uzsen hun shuudee. (Hentii aimag dahi) Aa ingehed UB-n huuhdiin park dotorh hiimel nuuriig tootsuul ch bas ch gui olon bolj boloh yum bna. Boroond norood butsaj davhij yavahdaa duruunuus hol aldaad zoltoi l osol hiichihsengui zasmal zam bsan bolhoor gaigui ongorson bhaa. Sul shoroon zam bsan bol huvtsas budaa boloood za tgd uragdchuul shiniig avna gedeg nadaa bol problem shuu hehe. Heden zurgaa hamt oruulnaa. Mon tsag agaariin medee harj baiy. Bas shuher avay. Mon borootoi yed hurdalahgui bh… Yag unendee end borootoi ued garahgui bsan ni ch deer baij magadgui. Jp-d er ni boroo ni tiimhen ene ter gej humuus medeh baih. Ube hemeeh ene hot ni ertnees uildverjiltiin hot buguud odoo tulgamdaad bgaa asuudal ni tsever us, agaar bolood bgaa yum bna. End olon jil amidarsan nastai chuul ni endhin uildveruud ee shuuhed uguud ene uilvdveruudiin buruugas eruul mend ni muudaj bna gesen bololtoim ter ni barag togtoogdood ovoo ih mungunii asuudal nuhun olgovor garch irj bgaa bolhoor end boroo ni ch bas yaj zuger baihavdee. Za baahan hortoi us boroo yarisan chin sayhan boroond norson tolgoi maani zagatnaad ehellee.. Sanaa daganaa gej… Baahan hortoi us boroo yarichlaa gehdee ene saihan nutag bololtoim hezee neg tsagt bololtsoo oldvol zaawal end irerei. Mon ter ued bi end baih avaas nadtai holboo bariad bi daguulj gazar uzuuleh bolhoor yoroshiku ne…

Ube-d buusan ni...

3sar27 ogloo ertee bosood chiba-n maebara gedeg buudalaas denshya-ndaa suugaad garvaa. Tokyo eki orood tuunees tsaashaa Akihabara gedeg (tsahilgaan baraanii aldartai gudamjnuud) gazraas webcam avav. Tgd neg hoolond orchood Haneda niseh ongotsnii buudal orvoo. Jp-d irehdee jal company-aar irsen tokyogoos yavahdaa jal-aar yavlaa. Harin olon ulsaas uls dotorh nisleg ni nadaa taalagdsan. 1:40 min hertee niseed Yamaguchi kenii Ube hotod gazardav. Buudaliin huleen avah deer mania angiig daaj avsan geh angiin bagsh eregtei maani tosoj avlaa. (em-tei bsan bol goy bhgui yu J ) Tegeed dotuur bairluu yavahiim bh gesen chin namaig surguuli ruu avaachaad baahan humuusiin nudiig hujirlav… Bas oyutan hariutsasan gazar(?) deer avaachaad baahan tolgoi boholzuulev.. Tegj tegj bairandaa irev. Unendee surguuli dotuur bair 2 maani zamiin naana tsaana l daa. Za tegeed nadtai nileed end 4gadaad oyutan bolj baigaam.. 1mongol 1indonez 1laos 1peru. Peru chin omnod amerikiin oron bolhoor iheehen oor setgehuitei agaad er ni europjuu yumuu daa. Anh taniltsaad Peru hun gev bi “Aa Persia?” “No, Peru… za barag Ink” l gej bna. Bi “Aa Aztek Maya… ?” nuguuh maani gutarsan baidaltai hehe. Nileen bodsonii daraa Peru Portugal geed ornuud bdag ni sanaand orov. Tegj neg yaria niilj ehelvee Chili-iin hajuud ene ter gee l… Kangaegata sugoi chigau neee to omotta…